Rolnicza spółdzielnia produkcyjna
Rolnicza spółdzielnia produkcyjna (RSP) – zespół rolników indywidualnych, którzy w sposób dobrowolny podjęli decyzję w sprawie wspólnego użytkowania ziemi dla podniesienia wydajności pracy i osiągnięcia wyższych wyników produkcyjnych.
Rolnicze spółdzielnie produkcyjne działają w oparciu o akty prawne, statuty, regulaminy i inne regulacje ustanawiające ramy zespołowej pracy w rolnictwie.
Polityczne przesłanki powołania rolniczych spółdzielni produkcyjnych[edytuj | edytuj kod]
Idea przekształcania indywidualnych gospodarstw rolnych w spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne oparta była na przekonaniu, że wspólna własność środków produkcji i zasady podziału dochodu tworzą wartość dodaną.
Uwarunkowania uspołecznienia rolnictwa oparto na następujących przesłankach ekonomiczno-politycznych[1]:
- trwały rozwój produkcji środków produkcji dla rolnictwa, zapewniający rekonstrukcję techniczną rolnictwa;
- możliwość wydzielenia znacznej części funduszu inwestycyjnego na potrzeby socjalistycznej przebudowy rolnictwa;
- warunki dla masowej migracji z rolnictwa siły roboczej, zastępowanej przez maszyny wprowadzane do wielkich socjalistycznych przedsiębiorstw rolnych;
- masowe pozyskanie kadr dla kierowania wielkimi przedsiębiorstwami rolnymi;
- stały wzrost produkcji rolniczej i stały spadek kosztów produkcji.
Powstanie rolniczych spółdzielni produkcyjnych w Polsce[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze spółdzielnie rolnicze zaczęto organizować w 1949 r. w ramach wdrażania radzieckiego modelu rolnictwa, w postaci kolektywizacji[2][3]. Spółdzielnie należały do tej kategorii jednostek, które nie powstawały z oddolnej inicjatywy, lecz na mocy odgórnych decyzji politycznych. Głównym oparciem organizacyjnym w pierwszej fazie powstawania spółdzielni były państwowe ośrodki maszynowe (POM), które oprócz świadczeń usług traktorowo-maszynowych, prowadziły również działalność instruktażowo-doradczą przy pomocy służby agronomicznej i zootechnicznej[4].
Typy statutów stosowanych w RSP[edytuj | edytuj kod]
Obowiązywały cztery wzorcowe statuty dla czterech typów spółdzielni produkcyjnych[5]:
- typ I – Statut Zrzeszenia Uprawy Ziemi;
- typ Ib – Statut Rolniczego Zrzeszenia Spółdzielczego;
- typ II – Statut Rolniczej Spółdzielni Wytwórczej;
- typ III – Statut Rolniczego Zespołu Spółdzielczego.
W rzeczywistości funkcjonowały dwa typy spółdzielni – spółdzielnie prowadzące zespołową produkcję roślinną oraz spółdzielnie prowadzące zespołową produkcję roślinną i zwierzęcą.
Członkostwo w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych[edytuj | edytuj kod]
Członkiem RSP mogła być osoba, która ukończyła 18 lat i zajmowała się rolnictwem lub innym zawodem przydatnym w spółdzielni[6]. Do podstawowych obowiązków członka należało wniesienie zadeklarowanych wkładów (ziemi) i udziałów w postaci żywej siły roboczej. RSP nie zawierała umowy o pracę z członkami i nie stosowano wobec nich przepisów o zatrudnieniu i wynagrodzeniu.
Wynagrodzeniem za pracę był udział w podziale dochodów uzyskanych przez gospodarstwo zespołowe.
Do oceny wkładu pracy stosowane były dwa mierniki:
- dniówka obrachunkowa;
- obrachunkowa jednostka pieniężna.
Liczba rolniczych spółdzielni produkcyjnych w latach 1949–1956[edytuj | edytuj kod]
W wyniku stosowanej presji ekonomicznej oraz form przymusu wobec rolników, nastąpił szybki wzrost rolniczych spółdzielni produkcyjnych[7]:
| Rok | Liczba zarejestrowanych spółdzielni | Liczba rodzin zrzeszonych w spółdzielniach | Liczba rodzin w przeliczeniu na jedną spółdzielnię | Powierzchnia gruntów rolnych w tys. ha | Powierzchnia gruntów w przeliczeniu na jedną spółdzielnię (w ha) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1949 | 243 | 6112 | 25,1 | – | – |
| 1950 | 2199 | 60 370 | 27,4 | 190,3 | 86,5 |
| 1951 | 3056 | 84 500 | 27,6 | 684,8 | 224,1 |
| 1952 | 4478 | 115 500 | 25,8 | 756,7 | 168,9 |
| 1953 | 7773 | 18 127 | 23,3 | 1380,3 | 177,6 |
| 1954 | 9322 | 207 682 | 22,3 | 1712,6 | 183,7 |
| 1955 | 9790 | 212 828 | 21,7 | 1866,9 | 190,7 |
| 1956 | 10 510 | – | – | – | – |
Znaczenie nowej polityki rolnej z 1956 r. dla spółdzielni rolniczych[edytuj | edytuj kod]
W październiku 1956 r. podjęto decyzje polityczne, które zaważyły na dalszych losach spółdzielni produkcyjnych. Wśród nich należy wymienić możliwość rozwiązania spółdzielni, w sytuacji gdy ich tworzenie nie było dobrowolne, a nawet gdy dokonywało się w oparciu o szantaż czy zastraszanie. W ciągu zaledwie dwóch miesięcy (do końca 1956 r.) rozwiązaniu uległo 85,6% rolniczych spółdzielni produkcyjnych[7].
W latach 1956–1961 obowiązywały tylko ramowe zasady statutowe określone przez Krajową Radę Spółdzielczości Produkcyjnej.
W ustawie z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach określono podstawowe wymagania stawiane przed spółdzielniami, do których wszystkie spółdzielnie się dostosowały i przyjęły nowe statuty[8].
Statuty rolniczych spółdzielni produkcyjnych[edytuj | edytuj kod]
Statuty rolniczych spółdzielni produkcyjnych opierały się na ustawie z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach i określały[8]:
- nazwę spółdzielni, jej siedzibę i teren działania;
- cel spółdzielni, przedmiot jej działalności gospodarczej, czas jej trwania;
- prawa i obowiązki członków, zasady przyjmowania i wykluczania członków;
- wysokość udziałów i sposób zwrotu wkładu gruntownego;
- sposób zwoływania walnych zgromadzeń i podejmowania uchwał;
- zasady obliczania nakładów pracy członków i ich rodzin,
- zasady podziału dochodu i pokrywania strat.
Liczba rolniczych spółdzielni produkcyjnych[edytuj | edytuj kod]
W oparciu o roczniki statystyczne GUS liczba RSO przedstawiała się następująco[9][10][11][12]:
| Rok | Liczba spółdzielni | w tym nowo zarejestrowanych | Członkowie spółdzielni w tys. | Powierzchnia RSP w tys. ha | Powierzchnia na 1 spółdzielnię w ha |
|---|---|---|---|---|---|
| 1960 | 2072 | 272 | 31,9 | 266,9 | 128,8 |
| 1970 | 1105 | 36 | 37,6 | 280,9 | 254,0 |
| 1975 | 1246 | 160 | 59,0 | 399,9 | 328,9 |
| 1980 | 2399 | 155 | 172,1 | 873,7 | 364,2 |
| 1990 | 2240 | – | – | 736,0 | 328,6 |
| 2002 | 1158 | – | 16,0 | 324,0 | 279,8 |
| 2010 | 324 | – | 11,1 | 235,4 | 726,5 |
Rolnicze spółdzielnie produkcyjne w świetle Prawa spółdzielczego[edytuj | edytuj kod]
W ustawie z 1982 r. przyjęto, że przedmiotem działalności rolniczej spółdzielni produkcyjnej jest prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego oraz działalności na rzecz indywidualnych gospodarstw rolnych członków. Spółdzielnia może również prowadzić inną działalność gospodarczą[13].
Członkowie rolniczej spółdzielni produkcyjnej[edytuj | edytuj kod]
Członkami spółdzielni mogą być rolnicy będący:
- właścicielami lub posiadaczami samoistnymi gruntów rolnych;
- dzierżawcami, użytkownikami lub innymi posiadaczami zależnymi gruntów rolnych.
- członkami spółdzielni mogą być również inne osoby mające kwalifikacje przydatne do pracy w spółdzielni.
Wkłady gruntowe i pieniężne[edytuj | edytuj kod]
Statut spółdzielni może przewidywać, że członek posiadający grunty jest obowiązany wnieść je w całości lub części jako wkład do spółdzielni.
Przez wkład gruntowy rozumie się grunty oraz budynki lub ich części i inne urządzenia trwale z gruntem związane, znajdujące się na tych gruntach w chwili ich wniesienia.
Wniesienie wkładu gruntowego przez posiadacza zależnego wymaga zgody właściciela.
Prawo do działki przyzagrodowej[edytuj | edytuj kod]
Statut może przewidywać, że członkowi przysługuje prawo do działki przyzagrodowej. W takim wypadku statut powinien określać, którym członkom przysługuje prawo do działki przyzagrodowej, wielkość działek i sposób ich wydzielania. Użytkowanie przez spółdzielnię wkładów gruntowych jest odpłatne. Statut określa zasady wynagradzania za użytkowanie tych wkładów.
Określenie wartości wkładów gruntowych[edytuj | edytuj kod]
Grunty wniesione jako wkłady ocenia się na zasadzie szacunku porównawczego ich wartości użytkowej.
Budynki i inne urządzenia stanowiące wkład szacuje się w pieniądzach według stanu i cen z dnia wniesienia. Użytkowanie przez spółdzielnię wniesionych przez członka wkładów gruntowych regulują przepisy Kodeksu cywilnego.
Rozporządzanie gruntem stanowiącym wkład gruntowy do spółdzielni[edytuj | edytuj kod]
Członek będący właścicielem gruntu stanowiącego jego wkład może tym gruntem rozporządzać aktami między żyjącymi lub na wypadek śmierci, jednakże o zamierzonym przeniesieniu własności gruntu na osobę niebędącą członkiem tej samej spółdzielni powinien spółdzielnię uprzedzić co najmniej na trzy miesiące przed dokonaniem tej czynności.
W razie odpłatnego przeniesienia własności wkładu gruntowego spółdzielni przysługuje prawo pierwokupu. Nie dotyczy to przeniesienia własności wkładu gruntowego na rzecz innego członka tej samej spółdzielni posiadającego w niej wkład gruntowy.
Grunt przeniesiony na własność innego członka tej samej spółdzielni powiększa wkład nabywcy.
Wkład pieniężny i środki produkcji na jego poczet[edytuj | edytuj kod]
Statut spółdzielni może zobowiązywać członków do wniesienia określonego wkładu pieniężnego. Na poczet tego wkładu spółdzielnia może przyjąć środki produkcji, jak: inwentarz żywy, pasze, materiał siewny, urządzenia, maszyny i narzędzia przydatne we wspólnym gospodarstwie. Środki te podlegają oszacowaniu według stanu i cen z dnia wniesienia.
Wkład pieniężny, jak i środki produkcji wniesione na jego poczet są przeliczane według zasad określonych w statucie.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 5, Warszawa: PWN, 1965.
- ↑ Encyklopedia Agrobiznesu, Warszawa: Fundacja Innowacja, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, 1998.
- ↑ Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Warszawa: PWN, 2004, ISBN 83-0114-179-4.
- ↑ Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza, Warszawa: PWRiL, 1964.
- ↑ Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza, Warszawa: PWRiL, 1984.
- ↑ Mała Encyklopedia Rolnicza, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1963.
- ↑ a b Antoni Mickiewicz, Bartosz Mickiewicz, Bogdan Wawrzyniak, Charakterystyczne cechy rolniczych spółdzielni produkcyjnych funkcjonujących w latach 1949–2010, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego”, 3/14 (77), 2014, s. 51–71.
- ↑ a b Dz.U. z 1961 r. nr 12, poz. 61: Ustawa z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach
- ↑ Rocznik Statystyczny Rolnictwa 1981, Warszawa: GUS, 1981.
- ↑ Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2005, Warszawa: GUS, 2005.
- ↑ Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Warszawa: GUS, 2003.
- ↑ Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2010, Warszawa: GUS, 2011.
- ↑ Dz.U. z 2024 r. poz. 593: Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 2024 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo spółdzielcze