Realizm socjalistyczny
.jpg)
Realizm socjalistyczny[1], in. socrealizm (z ros. соцреализм) – podstawowa metoda twórczości literackiej i artystycznej społeczeństwa socjalistycznego[2], istniejąca od 1934 w sztuce radzieckiej. Następnie metoda realizmu socjalistycznego stała się metodą twórczości artystów krajów demokracji ludowej[3] i była ideowym oraz propagandowym narzędziem partii komunistycznych[4]. W socrealizmie kierowano się zasadami ideowości i partyjności, ponieważ sztukę tę wykorzystywano przede wszystkim do celów propagandowych, z myślą o szerzeniu idei komunizmu[5].
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Po bolszewickim przewrocie w roku 1917 w Rosji młodzi artyści awangardy spodziewali się, że nowa władza programowo odcinająca się od burżuazji zapewni im dobre warunki rozwoju. Ważną rolę w awangardzie artystycznej odegrał wtedy w Witebsku Kazimierz Malewicz. Wkrótce rosyjscy awangardziści: malarze, architekci, kompozytorzy zasłynęli na Zachodzie Europy. W Rosji zaczęli sprawiać kłopot słabo wykształconym funkcjonariuszom partyjnym, którzy oczekiwali od artystów twórczości tradycyjnej, popularnej, niewymagającej od odbiorcy wysiłku intelektualnego. W wyniku narastającego konfliktu wielu artystów, jak Marc Chagall, Chaim Soutine i Wassily Kandinsky, wyjechało na Zachód. Pozostali tworzyli nadal liczne ugrupowania artystyczne. W roku 1932 doszło do otwartego starcia władz partii z niepokornymi artystami.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pionierem realizmu socjalistycznego był pisarz proletariacki Maksim Gorki, którego twórczość zapoczątkowała nową epokę w rozwoju literatury rosyjskiej[2]. Po raz pierwszy termin „realizm socjalistyczny” pojawił się w „Literaturnej Gazetie” 23 maja 1932 w związku z akcją mającą na celu zmuszenie grup literatów „RAPP” (Rosyjskiej Asocjacji Pisarzy Proletariackich) i „Awangard” do porzucenia niekonwencjonalnej twórczości.
Socrealizm został proklamowany w 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkiego. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną z ideami marksizmu i leninizmu. Doniosłą rolę w opracowywaniu estetyki socrealizmu odegrały uchwały KC KPZR O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej[6] (1925) i O przebudowie organizacji literacko-artystycznych (1932)[7]. Według propagandy radzieckiej metoda realizmu socjalistycznego opierała się na naukowej podstawie marksizmu-leninizmu[8].
Pierwszymi teoretykami socrealizmu byli Anatolij Łunaczarski i Aleksander Woronski. Następnie na wniosek Andrieja Żdanowa rozszerzono socrealizm na wszystkie dziedziny sztuki.
Program socrealizmu, mimo starań stworzenia jednolitej teorii, był wewnętrznie sprzeczny i niekonsekwentny. Opierał się na wybranych elementach XIX-wiecznego realizmu, doświadczeniach twórczości akademickiej oraz rozważaniach publicystów i estetyków komunistycznych. Jako tematy wybierano walkę klasową, sojusz robotniczo-chłopski, historię ruchu robotniczego, prostych robotników przy pracy, ujarzmianie przyrody przez człowieka itp.
W odróżnieniu od naturalizmu, krytykowanego za indywidualizm i burżuazyjną dekadencję, zalecano typowość jako strategiczną cechę socrealizmu, ale pojmowaną w szczególny sposób, sformułowany w Referacie sprawozdawczym KC WKP na XIX Zjeździe KPZR przez Gieorgija Malenkowa: W ujęciu marksistowsko-leninowskim, to, co typowe, nie oznacza bynajmniej jakiejś średniej statystycznej. Typowość odpowiada istocie danego zjawiska społeczno-historycznego, nie jest zaś po prostu zjawiskiem najbardziej rozpowszechnionym, najczęściej się powtarzającym, powszednim. Świadome przejaskrawienie, wyostrzenie obrazu nie wyklucza typowości, lecz w pełniejszej mierze ujawnia ją i podkreśla. Typowość stanowi podstawową sferę przejawiania się partyjności w sztuce realistycznej. Problem typowości jest zawsze problemem politycznym.
Inne nurty w sztuce, zwłaszcza awangardowe i eksperymentalne, były zwalczane jako wynaturzenia. Artyści odmawiający podporządkowania się kanonom socrealizmu narażeni byli na represje. W referacie sprawozdawczym KC KPZR na XXV Zjeździe Partii się stwierdzało, że
W 1949 pod presją Włodzimierza Sokorskiego, wiceministra, a następnie ministra kultury i sztuki socrealizm wprowadzono w Polsce. W 1955 artyści zaczęli się wyłamywać (zobacz Zakłady Artystyczno-Badawcze ASP) i w późniejszym okresie, pomimo sugestii władz, socrealizm nie stanowił idei przewodniej twórczości artystycznej.
Zbliżonym terminem stosowanym na Zachodzie na określenie sztuki realistycznej o wydźwięku walki społecznej, tworzonej w latach 40. i 50., jest social realism (realizm społeczny). Mimo podobieństw w treści i formie odznaczał się większą różnorodnością i wolnością.
Dzieła socrealistyczne nadal powstają na Białorusi, Kubie, w Wietnamie, Chinach i, przede wszystkim, Korei Północnej. Kolekcja dzieł realizmu socjalistycznego znajduje się Galerii Sztuki Socrealizmu w Kozłówce.
Występowanie w sztuce[edytuj | edytuj kod]
Literatura[edytuj | edytuj kod]
Formuła realizmu odwoływała się do XIX-wiecznych wzorów prozy realistycznej i poezji społecznej. Standardowe dzieło spełniało postulaty: typowości opisywanych sytuacji, ideologicznej motywacji rozwoju akcji i romantyki rewolucyjnej. Narracja wyrażała przesłanie dydaktyczne. Wyraźnie była zarysowana granica między postaciami pozytywnymi i negatywnymi. Prekursorem prozy socrealistycznej według oficjalnego stanowiska był Maksim Gorki, jako autor powieści Matka. Innymi sztandarowymi przykładami literatury prasocrealistycznej były Opowieść o prawdziwym człowieku Borisa Polewoja, Jak hartowała się stal Nikołaja Ostrowskiego. Założenia socjalizmu najpełniej realizowała tak zwana literatura produkcyjna, której pierwowzorem była powieść Cement Fiodora Gładkowa.
Poezja socrealistyczna cechowała się skrajnie konwencjonalną formą, używaniem wieloosobowego podmiotu lirycznego i patosem, ale główną jej cechą była zgodność z socjalistyczną ideologią.
W Polsce socrealizm w literaturze został oficjalnie ogłoszony za obowiązujący w 1949 na zjeździe ZZLP w Szczecinie. Do głównych osiągnięć realizmu socjalistycznego zaliczano utwory takie jak: Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Obywatele Kazimierza Brandysa, Przy budowie i Władza Tadeusza Konwickiego, w poezji Poemat o Dzierżyńskim i Kantata o Bierucie Leopolda Lewina, Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego itd.
Zagadnienie poddawania się pisarzy dyktatowi socrealizmu jest złożone. Po pierwsze znaczna liczba Polaków (zwłaszcza młodych) w tym także pisarzy, po II wojnie światowej była poglądów komunistycznych. Po drugie, państwo było praktycznie jedynym pracodawcą i miało całkowity monopol (gwarantowany groźbą uwięzienia) na publikowanie czegokolwiek, więc wyborem pisarza było być zgodnym z ideologią (częściowo lub całkowicie) lub porzucić pisanie i szukać innej pracy. Nadzieje, że wielu pisarzy będzie „pisać do szuflady” nie spełniły się, gdyż potęga nacisku komunistycznej ideologii nie dawała żadnych nadziei na jej zakończenie w dającej się przewidzieć przyszłości. Pisarzy tworzących socrealizm można było podzielić na dwie, częściowo przenikające się grupy: socjalistów i udających socjalistów. W Ministerstwie Kultury oraz we władzach Związku Literatów Polskich dominowała kategoria socjalistów, którzy narzucali terror i gnębili niepokornych (np. Putrament, który groził Gałczyńskiemu: Towarzyszu Gałczyński! My tego kanarka wygonimy wam z głowy – i poeta umarł w skrajnej nędzy). Dla wielu pisarzy odrobienie okolicznościowej „pańszczyzny” socrealistycznej było ceną, którą opłacali pozostawienie ich w spokoju. Przed każdym świętem państwowym w redakcjach trwało gorączkowe poszukiwanie okolicznościowych „kawałków” i zamawianie ich u zaprzyjaźnionych literatów.
Literatura stanowiła wówczas ważny element propagandy dla państwa (nazywało ono pisarzy „inżynierami dusz ludzkich”), zatem działalność pisarzy czy np. twórców „pieśni masowych” nie była wtedy moralnie neutralną. Na przykład działacz polityczno-literacki Damski oficjalnie oznajmił na (przymusowym) zebraniu: Państwo hojnie wynagradza pisarzy za pracę, ale nie ma powodu żeby pisarz-leniuch dostawał stawki takie same co przodownik pracy pisarskiej. Proponuję by Władze Państwowe zróżnicowały stawki autorskie, nadając naszym książkom i artykułom prasowym kategorie zgodne z ich wartością społeczną!
Malarstwo i rzeźba[edytuj | edytuj kod]
W tych dziedzinach realizm socjalistyczny cechował się ograniczoną tematyką: portrety przywódców, wizerunki pracy i życia ludu, sceny batalistyczne. Podstawową cechą formy była dbałość o realistyczne obrazowanie, jak najbardziej zgodne z potocznym wyobrażeniem świata przez masowego widza. Socrealistyczna sztuka nawiązywała formalnie do klasycyzmu, a tematycznie często do ludowości. Odtwarzanie rzeczywistości nie było głównym celem z punktu widzenia zleceniodawcy, czyli państwa – cel był apologetyczno-propagandowy. Mimo to zachowało się sporo dzieł o wysokiej wartości artystycznej. W późniejszym okresie obowiązywania socrealizmu pojawiały się próby przemycania pewnych cech postimpresjonizmu, kubizmu lub kapizmu.
Głównymi reprezentantami socrealizmu w sztuce radzieckiej byli Isaak Brodski (Lenin w Smolnym), Aleksander Gierasimow (Stalin i Woroszyłow na Kremlu), Boris Joganson (Przesłuchanie komunisty). Głównym dziełem socrealizmu w rzeźbie jest Robotnik i kołchoźnica Wiery Muchiny.
W Polsce symbolem obrazu socrealistycznego jest Podaj cegłę Aleksandra Kobzdeja. Gorącymi zwolennikami realizmu socjalistycznego byli też Juliusz i Helena Krajewscy (Podziękowanie traktorzyście) oraz Włodzimierz Zakrzewski (Towarzysz Bierut wśród robotników).
W rzeźbie dominowały rzeźba architektoniczna (Pałac Kultury i Nauki oraz plac Konstytucji w Warszawie), pomnikowa (Marian Konieczny – pomnik Włodzimierza Lenina w Nowej Hucie) oraz popiersia (głównie z gipsu) działaczy komunistycznych. Kolekcja dzieł realizmu socjalistycznego znajduje się w pałacu Zamoyskich w Kozłówce koło Lubartowa.
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Według założeń partii architektura miała wyrażać potęgę i siłę państwa, czyli ludu, a nie piękno czy elegancję. Architektura socrealistyczna była przewidziana jako styl państwowy ZSRR. Budynki cechuje przeskalowanie, symetria oraz stosowanie wielu klasycznych i anachronicznych elementów zdobniczych: attyki, kolumnady, ornamenty, pilastry, tralki i wysokie partery nadają bryłom charakter monumentalności[12]. Założenia urbanistyczne to szerokie trakty i ogromne place mające w założeniu skupiać życie mieszkańców. Architektura socrealizmu miała być narodowa w formie i socjalistyczna w treści[13]. Jednym z przykładów jest warszawski Pałac Kultury i Nauki (1955), który inspirowany był krakowskimi Sukiennicami i chełmińskim ratuszem, natomiast fasadę zdobią rzeźby robotników i chłopów[14].
Styl krytykowany głównie za brak funkcjonalności, nieekonomiczne wykorzystanie materiałów i surową formę, przez lata realnego socjalizmu ograniczający postęp w architekturze państw ZSRR.
W Rosji przykładami są Moskiewski Uniwersytet Państwowy im. M.W. Łomonosowa (Lew Rudniew, 1949), stacje moskiewskiego metra. Skrajnym przykładem estetyki socrealizmu stała się moskiewska Wystawa Osiągnięć Gospodarki Narodowej ZSRR. Na obszarze 237 hektarów zbudowano obiekty wystawowe bez umiaru ozdobione detalami nawiązującymi do budownictwa republik ZSRR. Przykładem tego jest fontanna „Przyjaźń narodów”. W Polsce głównymi przykładami architektury socrealistycznej są w Warszawie Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), plac Konstytucji, Pałac Kultury i Nauki, Ministerstwo Rolnictwa przy ul. Wspólnej, plac gen. Józefa Hallera, w Krakowie Nowa Huta, plac Centralny i budynki zarządu kombinatu, we Wrocławiu – budynki przy ul. Świdnickiej oraz placu Tadeusza Kościuszki (KDM – Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa), a także osiedle Grunwaldzkie w Bielsku-Białej, budynki dworca Gdynia Główna, osiedle mieszkaniowe i dom kultury w Kowarach, Pałac Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej, budynek KW PZPR w Białymstoku (obecnie Uniwersytet w Białymstoku)[15] czy zabudowa Placu Lotników w Szczecinie.
Nie można przypisywać budynku do estetyki socrealizmu na podstawie samej daty realizacji. W latach obowiązywania doktryny socrealizmu 1949-1954 oddano do użytku wiele wcześniej zaprojektowanych budynków, jak Centralny Dom Towarowy w warszawskich Alejach Jerozolimskich (dzisiejszy „Smyk”), który udało się zrealizować zgodnie z pierwotnym projektem, bez ustępstw na rzecz socrealizmu, mimo gwałtownej krytyki propagatorów doktryny socrealizmu. Wiele socrealistycznych projektów, jak zabudowa mieszkalna warszawskiej ulicy Nowotki (dziś Andersa) została oddana poślizgiem już po roku 1954, tyle, że bez klasycystycznego wystroju.
Socrealizm w architekturze został w Polsce po okresie stalinizmu zarzucony i potępiony. Dotyczyło to zarówno klasycznego podejścia do projektowania założeń urbanistycznych, jak i dekoracyjności samej architektury. Z perspektywy lat jednak sam styl oceniany jest łagodniej, a pod pewnymi względami przewyższa nawet dokonania późniejsze. Przede wszystkim był to ostatni okres, w którym preferowano zabudowę obrzeżną, z czytelnie wydzielonymi ulicami oraz zespołami zabudowy tworzącymi zamknięte wnętrza przestrzenne. Z kolei same budynki, mimo pretensjonalności detali architektonicznych, stanowią jednak pewną odmianę od monotonnych blokowisk wznoszonych przez następne dziesięciolecia[16]. Architekci socrealizmu pozostawili po sobie w niektórych realizacjach nowoczesne elementy architektoniczne świadczące o funkcjonalności budynków takie jak portfenetry zapewniające pełne nasłonecznienie mieszkań i podcienia chroniące przed warunkami atmosferycznymi, których brakuje w późniejszym, oszczędnościowym budownictwie wielkopłytowym modernizmu[12].
Muzyka[edytuj | edytuj kod]
Zasady socrealizmu zaczęto wprowadzać do muzyki w 1936 roku. Kampanię przeciwko muzykom zapoczątkował wtedy atak na operę Dmitrija Szostakowicza Lady Makbet mceńskiego powiatu. W 1948 roku „za formalistyczne i antyludowe tendencje” potępiono grupę kompozytorów, m.in. Szostakowicza, Prokofiewa i Chaczaturiana.
Wpływ muzyki na emocje sprawił, że stała się ważnym elementem propagandy, ale o jej politycznej „prawomyślności” decydował przede wszystkim tekst. Muzyka socrealistyczna miała być przede wszystkim „przystępna w stylu i narodowa w treści. Oczekiwano utworów melodyjnych, konsonujących, nawiązujących do pieśni i tańców ludowych, a w tematyce dzieł scenicznych i kantatowych – do historii, oczywiście odległej i bohaterskiej[17] Preferowano gatunki z tekstem, toteż renesans przeżywała kantata. Powstał nowy gatunek: pieśń masowa, prosta pieśń nawiązująca w warstwie muzycznej do pieśni ludowych, a w słowach wychwalająca przywódców i osiągnięcia socjalistycznego państwa. Podkreślanie potrzeby tworzenia sztuki narodowej było wynikiem podyktowanej antysemityzmem wrogości wobec muzyki żydowskiej, która mogła przejawiać się „melodią opartą na orientalnej skali lub ornamentacją bogatszą niż spotykana w muzyce rosyjskiej”[18]. Tępienie muzyki odbiegającej od stylu romantycznego, z prostą harmonią było wyrazem niechęci wobec awangardy.
W bardzo dużym repertuarze dzieł socrealistycznych skomponowanych w ZSRR są utwory takie jak: Siergiej Prokofjew Kantata na 20-lecie Października, Dmitrij Szostakowicz oratorium Pieśń o lasach, Wissarion Szebalin Symfonia Lenin oraz muzyka popularna, jak Izaak Dunajewski Marsz entuzjastów z muzyki do filmu Świat się śmieje.
Zasady socrealizmu narzucono kompozytorom z państw podległych ZSRR podczas zjazdu w Pradze w 1948 roku. W Polsce początkowo z nimi polemizowano, ale oficjalnie wprowadzono je w 1949 podczas zjazdu kompozytorów w Łagowie Lubuskim. Gotowość do realizowania ich zadeklarowali wtedy trzej młodzi kompozytorzy: Tadeusz Baird, Kazimierz Serocki i Jan Krenz, występujący wspólnie jako „Grupa 49”. O traktowaniu komponowanej wówczas muzyki jako „wstydliwego epizodu” w biografiach jej twórców świadczy fakt, iż autor hasła „Jan Krenz” w Encyklopedii muzycznej PWM podkreślając, że utwory „Grupy 49” rozmijały się często z hasłami socrealizmu, pomija w spisie utworów typową dla socrealizmu kantatę Krenza Dwa miasta, którą kompozytor zapewne skreślił ze swego dorobku[19]. Utwory socrealistyczne miało w swoim dorobku wielu innych twórców, m.in.: Jan Adam Maklakiewicz (Śląsk pracuje i śpiewa, suita ludowa), Alfred Gradstein (piosenki masowe m.in. Na prawo most, na lewo most), Andrzej Panufnik (Symfonia Pokoju).
Utwory, które uznawano za sprzeczne z dyrektywami socrealizmu określano mianem „formalistycznych” (tak na przykład skrytykowano „Symfonię Olimpijską” Zbigniewa Turskiego i I Symfonię Witolda Lutosławskiego) i nie dopuszczano do ich wykonań.
W NRD utwory socrealistyczne komponował m.in. Hanns Eisler.
Film[edytuj | edytuj kod]
Filmowcy radzieckiej szkoły montażu jak Wsiewołod Pudowkin, Siergiej Eisenstein czy Ołeksandr Dowżenko zostali w latach trzydziestych zmuszeni do odejścia od eksperymentalnej stylistyki, która była przez WKP(b) określana jako „formalizm”. W praktyce etykietę formalizmu przypinano wszystkim filmom, które formą lub tematyką mogłyby być niezrozumiałe dla szerszej publiczności[20], jak np. eksperymenty z montażem intelektualnym Eisensteina albo filmy dokumentalne Dzigi Wiertowa (Człowiek z kamerą, Entuzjazm, Symfonia Donbasu).
Pewne elementy socrealistyczne w radzieckim kinie widać było już przed rokiem 1934, ale pierwszym filmem, który stanowił modelowy przykład nowej stylistyki był Czapajew w reżyserii Siergieja i Gieorgija Wasiliewów. W ramach założeń socrealizmu starano się ukazać perypetie indywidualnych bohaterów, w przeciwieństwie do filmów szkoły montażu, gdzie (posługując się marksistowską dialektyką) portretowano ścierające się masy ludzkie[20].
Pierwszym polskim filmem spełniającym postulaty socrealizmu stał się film reż. Eugeniusza Cękalskiego Jasne łany z roku 1947. W Polsce do filmów zgodnych z założeniami socrealizmu, ale jednocześnie posiadających znamiona artyzmu można zaliczyć Celulozę Jerzego Kawalerowicza, Pokolenie Andrzeja Wajdy oraz Piątkę z ulicy Barskiej Aleksandra Forda. Jednak ideologiczna schematyczność wizji świata, doprowadziły do śmierci tego nurtu. Natomiast symbolem nieudanej socrealistycznej „radosnej twórczości” (wedle oficjalnej terminologii) stał się film Uczta Baltazara w reż. Jerzego Zarzyckiego i Jerzego Passendorfera z 1954 roku.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Andrzej K. Olszewski: Dzieje sztuki polskiej 1890–1980 w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo „Interpress”, 1988, s. 83. ISBN 83-223-2124-4.
- ↑ a b Krótki słownik filozoficzny 1955 ↓, s. 574.
- ↑ Krótki słownik filozoficzny 1955 ↓, s. 575.
- ↑ Katarzyna Śliwińska, Socrealizm w PRL i NRD, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2006, ISBN 83-7177-417-6, OCLC 76325938.
- ↑ Ewelina Chwiejda ; Tekst zredagowany przez Martę Grygoruk: „Socjalistyczne w treści, narodowe w formie” – realizm socjalistyczny w Europie Środkowo-Wschodniej. W: Sztuka XX wieku [on-line]. storylessons. [dostęp 2022-08-04].
- ↑ (ros.) Постановление Политбюро ЦК РКП(б) "О политике партии в области художественной литературы" 18 июня 1925 г.
- ↑ Kosiczew 1969 ↓, s. 644.
- ↑ Kosiczew 1969 ↓, s. 645.
- ↑ Калинин 1957 ↓.
- ↑ Afanasjew i in. 1978 ↓, s. 382.
- ↑ Брежнев Л. И. Отчет Центрального Комитета КПСС и очередные задачи партии в области внутренней и внешней политики. Доклад XXV съезду КПСС 24 февраля 1976 г. М., Политиздат, 1976.
- ↑ a b Jarosław Zieliński, „Realizm socjalistyczny w Warszawie”, Warszawa 2009.
- ↑ Amanda Grzmiel „Socrealizm – sztuka w służbie propagandy”. Gazeta Wyborcza 16.09.20.
- ↑ http://polskisocrealizm.org/sztuka/polskie-inspiracje-w-architekturze-palacu-kultury-i-nauki.
- ↑ Bohdan Garliński Architektura Polska, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1953, s. 212.
- ↑ Andrzej Basista, Betonowe dziedzictwo: architektura w Polsce czasów komunizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 2001, ISBN 83-01-13224-8.
- ↑ D. Gwizdalanka, „Muzyka i polityka”, PWM Kraków 1999.
- ↑ Danuta Gwizdalanka Przemiany kultury muzycznej XX wieku, Kraków 1011, s. 89.
- ↑ Kantatę tę omówił, zamieszczając fragmenty partytury, Józef Chomiński w artykule zamieszczonym w Muzyce 1951 nr 3/4.
- ↑ a b David Bordwell, Kristin Thompson: Film history. An introduction. New York: McGraw-Hill, 2003, s. 263. ISBN 978-0-07-038429-3.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Sztuka i literatura. W: Wiktor Afanasjew, Karen Brutenc, Fiodor Burłackij, Grigorij Glezerman, Jurij Krasin, i in.: Naukowy komunizm. Pod redakcją Piotra Fiedosiejewa, tł. Mirosław Skwiecińskii. Wyd. II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978, s. 379–383, seria: Podręcznik.
- A. D. Kosiczew: Rozwój materializmu historycznego i dalsze opracowywanie filozoficznych problemów naukowego komunizmu po śmierci Lenina. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 637–670. (pol.)
- Realizm socjalistyczny. W: Krótki słownik filozoficzny. Mark Rozental, Pawieł Judin (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1955, s. 574–575. (pol.)
- М. И. Калинин: Об овладении марксизмом-ленинизмом работниками искусств. W: М. И. Калинин: Об искусстве и литературе. Подготовка текста, вступ. статья, с. 3-32, и примеч. И. Эвентова(ros.). Moskwa: Гослитиздат. [Ленингр. отд-ние], 1957. (ros.)