Rezydencja Czartoryskich na Powązkach
Rezydencja Czartoryskich na Powązkach – podmiejska rezydencja Izabeli Czartoryskiej założona w roku 1771 w podwarszawskich Powązkach. Rezydencja obejmowała park w stylu angielskim i kompleks budynków zlokalizowanych w pobliżu spiętrzonej rzeki Rudawki. Zniszczona w trakcie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 została opuszczona przez Czartoryskich w 1796. Obecnie nie istnieje.
Teren włączono do Warszawy 1 kwietnia 1916[1][2].
Historia[edytuj | edytuj kod]
W roku 1771 dobra powązkowskie nabyli w dzierżawę Czartoryscy, którzy wcześniej korzystali głównie z warszawskiego Pałacu Błękitnego przy ul. Senatorskiej. Planowano wznieść podmiejską willę na terenie z przepływającą rzeczką, z rozległymi widokami na Warszawę i okolicę, pozwalającym na założenie ogrodu krajobrazowego o programie narzuconym przez Czartoryską. Realizację i projekt założenia zlecono architektowi Efraimowi Szregerowi, lecz autorstwo przypisuje się także Szymonowi Bogumiłowi Zugowi[3].
W lecie 1774 księżna Czartoryska rozpoczęła korzystanie z rezydencji, upiększając ją przez kolejne lata. Około 1775 roku powstał plan założenia sporządzony przez M. Żebrowskiego. Na planie tym pokazano staw powstały ze spiętrzenia rzeki Rudawki, a na nim dwie sztuczne wyspy oraz sieć kanałów.
Na pierwszej z wysp zlokalizowano mieszkalne pawilony Czartoryskiej, dzieci i jej służby, a także pawilony o różnych funkcjach oraz stajnie z pomieszczeniami mieszkalnymi. Całość otoczona była parkiem krajobrazowym uzupełnionym o romantyczne ruiny.
Na wprost wjazdu do rezydencji znajdowały się budynki mieszkalne zaprojektowane tak, że przypominały wiejskie chaty tworzące sielską wioskę. Chaty te posiadały ogródki, a wnętrza urządzone i umeblowane z niezwykłym smakiem i przepychem. Wśród tych pawilonów szczególnie okazały i ciekawy był budynek księżnej Czartoryskiej.
Szwajcarski matematyk Johann Bernoulli[a], tak opisywał rezydencję:
Powązki mają wygląd małej wsi, ukrytej w lasku wśród jezior i strumyków. Prócz kilku sztucznych ruin widzi się tu jedynie proste, kryte słomą, drewniane chaty. Wewnątrz jednak chatki te umeblowane są z niesłychanym wprost smakiem i przepychem[4]
Na odwiedzających Powązki największe wrażenie wywierał domek księżnej Izabeli, a w niej w dolnej kondygnacji luksusowa łazienka. Jak pisał Bernoulli:
W ostatnim pokoju górnego piętra znajduje się ukryta nisza, w której przy pomocy specjalnego urządzenia można spuścić się do dolnego pokoju. Ten pokój – to łazienka. Ale jaka łazienka! Wanna ukryta jest w niszy pod kanapą obitą drogocenną złotą materią, ściany wyłożone są prawdziwymi kafelkami porcelanowymi najwykwintniej wymalowanymi, ze złotymi obwódkami. Naliczyłem tych kafelków około sześciuset, a pojedynczy kafelek, w co łatwo uwierzyć, kosztował dukata[5].
Kolejnym kompleksem budynków w rezydencji były stajnie zlokalizowane w pewnej odległości od pawilonów mieszkalnych i przypominające ruiny rzymskiego amfiteatru. Na drugiej, większej wyspie znajdował się park krajobrazowy, na który składały się drzewa, krzewy i kwietniki, a także sztuczne strumyki. Wytyczono na niej ścieżki, a wyspa połączona była mostami. Poza wyspami w skład założenia wchodziła jeszcze oranżeria otoczona regularnym ogrodem podzielonym na kwatery, młyn wodny, karczma i gotycki folwark.
Posiadłość była zrealizowana według starannie przemyślanego projektu. Do rezydencji prowadziła prosta droga wytyczona na przedłużeniu drogi dojazdowej na majątku, prowadząc wprost przez most na wyspę z pawilonami mieszkalnymi. Na wzniesieniu dominował pawilon Czartoryskiej na zakończeniu osi widokowej. Drugą oś wytyczono poprzecznie do pierwszej i zaczynała się przed wzniesieniem z chatami i kończąc się na wyspie z parkiem. W trakcie zwiedzania założenia ścieżki prowadziły przy pawilonie księżnej, ruinach antycznych kolumn, łuku triumfalnym, amfiteatrze rzymskim, kolejnych chatkach, grocie, mostach z perspektywą na pawilon właścicielki założenia.
Rezydencja powstała w takiej formie z uwagi na chęć właścicielki harmonijnego obcowania z naturą dla siebie i swoich dzieci, zgodnie z zasadami głoszonymi przez Jana Jakuba Rousseau. Wpływ na projekt miał także ogród zbliżony w formie ozdobnej fermy opisany przez Thomasa Whately'ego w "Observations on Modern Gardening" wydanym w Londynie w 1770 roku, a zrealizowanej dla Madame Pompadour przy Petit Trianon w Wersalu w latach 1762–1764 projektu J.A. Gabriela. Całość była jednak założeniem oryginalnym i nowatorskim w skali polskiej i europejskiej.
W końcu XVIII wieku było to bardzo modne miejsce wśród arystokracji. W Powązkach przyjmowano gości, m.in. króla Stanisława Augusta, urządzano zabawy i przedstawienia teatralne, w których występowała Izabela i jej rodzina[6].
W roku 1780 miała miejsce tragiczna śmierć najstarszej córki Izabeli, Teresy. Podczas dziecięcych zabaw w Pałacu Błękitnym od ognia z kominka zajęła się jej sukienka, po trzech dniach dziewczynka zmarła na skutek poparzeń. W tym czasie Izabela była właśnie w połogu, urodzona przez nią córka Gabriela również zmarła po kilku dniach. Od tej pory dzień śmierci córki Teresy stał się dniem żałoby dla Czartoryskiej, a właścicielka nakazała przenieść jej domek na Powązkach (z nienaruszonym wyposażeniem jako pamiątkami po córce) w głąb lasu, rzadziej też odwiedzała swoją wcześniej ulubioną rezydencję[7].
W 1794 roku w czasie oblężenia Warszawy rezydencja została spustoszona, głównie w czasie odpierania ostatniego pruskiego szturmu 28 sierpnia przez wojska powstańcze pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego[3]
W 1796 roku Czartoryscy sprzedali dobra Powązkowskie Władysławowi Józefowi Łaszczyńskiemu, ojcu późniejszego prezydenta Warszawy Jakuba Ignacego Łaszczyńskiego[8]. Łaszczyński założył tu browar, zbudował karczmę, a na terenie parku zaczął urządzać zabawy ludowe[3].
W trakcie późniejszej parcelacji majątku Powązki powoli znikały ostatnie ślady po rezydencji Czartoryskich, wchłonięte przez późniejszą zabudowę.
Rezydencja Czartoryskich znajdowała się na terenie na północ od Cmentarza Wojskowego, a o przeszłości przypominają jedynie nazwy ulic: Sybilli, Izabelli.
Jeszcze w latach 70. XX wieku prof. Marek Kwiatkowski zlokalizował przy ul. Dolnośląskiej 12 budynek określany jako "Czarny Dwór", a wchodzący w skład oryginalnego założenia. Budynek ten wzniesiony w stylu pseudogotyckim na planie węgielnicy posiadał basztę rozebraną około 1910 roku[9]. Dziś w jego miejscu znajduje się pusty plac[b].
-
Pałacyk -
Staw -
Część parku -
Ruina w parku -
Wjazd do parku
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Powązki w kulturze[edytuj | edytuj kod]
Powstanie rezydencji na Powązkach poprzedziło wątek tematyczny związany z rezydencją Czartoryskich w Puławach. Powązki stały się tematem dla ówczesnych literatów. Poezja powązkowska, rozwijająca się w kręgu dworskiego komplementu, była istotnym elementem obyczajowości i patrzenia na literaturę przez pryzmat czułej rozrywki. Nurt ten zainicjował Adam Tadeusz Naruszewicz w 1772 wierszem pt. "Powązki", następnie rezydencję odwiedzali i opisywali wierszem Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki (trzy utwory: epigramat, idylla i poemat opisowy), Julian Ursyn Niemcewicz, Wojciech Mier, Celestyn Czaplic, Epifani Minasowicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin i inni[10].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rozporządzenie dot. rozszerzenia warszawskiego okręgu miejskiego i wykonania planu dla zabudowania miasta Warszawy (Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego 1916 nr 29 poz 79)
- ↑ Rozporządzenie dot. ustanowienia granic miejskich Warszawy Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego 1917 nr 63 poz 259
- ↑ a b c Jerzy S. Majewski. Ogród w Powązkach. „Gazeta Wyborcza”, 2007-10-18.
- ↑ Cytat za: D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, s. 85.
- ↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 52.
- ↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 49–58.
- ↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 59–66.
- ↑ Saga rodu Łaszczyńskich. Urząd Gminy i Miasta Chęciny. [dostęp 2011-01-09].
- ↑ Jerzy Kasprzycki: Pożegnania warszawskie. Warszawa: Arkady, 1971, s. 152-153.
- ↑ W epoce Oświecenia. W: Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1978.
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Swoje wrażenia z pobytu u Czartoryskich w 1778 Bernoulli zawarł w pracy Podróż po Polsce. W języku polskim opublikowano ją w antologii Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, oprac. Wacław Zawadzki, t. 1, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1963, ss. 327–476. W tejże antologii znajduje się też relacja z podróży po Polsce i spotkania z Czartoryskimi Anglika Williama Coxe'a.
- ↑ 52°15′49,22″N 20°57′35,71″E/52,263672 20,959919
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- J. Putkowska. Warszawska podmiejska rezydencja Izabeli Czartoryskiej w Powązkach. „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”. tom 53, z. 3, s. 25–42, 2008.
- Gabriela Pauszer-Klonowska: Pani na Puławach. Warszawa: Czytelnik, 1978.
- Danuta Wójcik-Góralska: Władztwo księżnej Izabeli. Warszawa: Książka i Wiedza, 1967.