Rotunda Zamojska
nr rej. A/477 z 17 kwietnia 1970 | |
Rotunda w Zamościu; widok od południa | |
Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Adres |
ul. Droga Męczenników Rotundy |
Typ budynku |
budowla forteczna |
Architekt | |
Rozpoczęcie budowy |
1825 |
Ukończenie budowy |
1831 |
Zniszczono |
częściowe zniszczenie we wrześniu 1939 w wyniku bombardowania niemieckiego |
Położenie na mapie Zamościa | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa lubelskiego | |
50°42′39″N 23°14′50″E/50,710833 23,247222 | |
Strona internetowa |
Rotunda Zamojska – powstała w latach 1825–1831 jako działobitnia, po włączeniu Zamościa po Kongresie wiedeńskim w 1815[1] w granice Królestwa Kongresowego, czyli pod panowanie Rosji. W czasie II wojny światowej, w latach 1940–1944 był tu niemiecki obóz podległy gestapo „Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol” („Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa”), miejsce martyrologii ludności Zamojszczyzny.
Stanowi część miasta o nazwie Rotunda w obrębie dzielnicy Stare Miasto[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Budową rotundy kierował francuski gen. Jan Chrzciciel Mallet-Malletski podczas modernizacji zamojskiej twierdzy. Znajduje się ok. 500 m na południe od Starego Miasta, pełniła wówczas ważną funkcję jako stanowisko obronne. Z twierdzą połączona była drogą biegnącą na południe od dawnego bastionu II, osłoniętą wałami i fosą na zewnątrz. Rotunda ma formę grubego (ok. 7 m) pierścienia przykrytego warstwą ziemi, otwartego od strony Starego Miasta, z wysokimi (ok. 9,5 m), ceglano-kamiennymi ścianami, z oknami o funkcji strzelnicy od zewnątrz oraz wejściami do poszczególnych cel od dziedzińca. Zbudowana jest na planie koła o średnicy zewnętrznej 54 m. Wewnętrzny dziedziniec ma 38,5 m średnicy[3]. Znajduje się tam 19 niewielkich, połączonych cel – wcześniej było ich 20, jedna została zniszczona podczas bombardowania niemieckiego na początku II wojny światowej. Do dziś Rotunda otoczona jest fosą od zachodu, południa i wschodu.
W okresie II Rzeczypospolitej stacjonujące w Zamościu pułki Wojska Polskiego 9 Pułk Piechoty Legionów i 3 Pułk Artylerii Lekkiej przejęły obiekty Rotundy[1].
II wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]Podczas II wojny światowej Niemcy stworzyli tu 19 czerwca 1940 przejściowy obóz dla ludności aresztowanej w ramach niemieckiej Akcji AB Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (Außerordentliche Befriedungsaktion)[4], m.in. grupy inteligencji, ludzi związanych z ruchem oporu. Później, w roku 1942, obiekt ten stanowił także miejsce licznych, masowych egzekucji, jakie obejmowały ludność Zamojszczyzny, w tym również dzieci. Podobnie jak w wielu innych miejscach, Niemcy również tu zacierali ślady dokonanych zbrodni; prochy spalonych ofiar zrzucano do fosy-rzeczki biegnącej wokół Rotundy. Szacuje się, że pozbawiono tu życia ok. 8 tysięcy ludzi. Za zbrodnie nikt z oprawców nie został osądzony[5]. Ostatnie egzekucje miały miejsce 20 i 21 lipca 1944, gdy rozstrzelano 150 ludzi, krótko przed wyzwoleniem obozu[6].
Po zakończeniu działań wojennych i wyzwoleniu miasta spod okupacji niemieckiej w 1944 r., utworzono tu cmentarz z grobami ofiar Rotundy wokół jej murów na zewnątrz oraz groby innych ofiar po obu stronach drogi prowadzącej od północy do jej dziedzińca (uporządkowanych w połowie lat 50.): żołnierzy Armii Polskiej z Września 1939, żołnierzy Armii Krajowej, partyzantów radzieckich i żołnierzy Armii Czerwonej, a także ludności cywilnej, Żydów i ofiar ludobójstwa stalinowskiego. Jest tu wiele grobów bezimiennych, symbolicznych, można też zauważyć groby zbiorowe, ale upamiętniające tragiczne wydarzenia i walkę w obronie Polski. Znajdują się tutaj prochy ponad 45 tysięcy ofiar, żołnierzy oraz partyzantów poległych w czasie okupacji niemieckiej na Ziemi Zamojskiej[7].
W roku 1947 utworzono tu Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny – Rotunda.
Przy wejściu na dziedziniec znajduje się brama z niemieckimi napisami „Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol” („Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa”), poniżej mniejszymi literami: Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą w Zamościu)[1].
Po lewej stronie, w miejscu zniszczonej celi, znajduje się płyta upamiętniająca rozstrzeliwania i egzekucje więźniów.
Wewnątrz, poszczególne cele zostały poświęcone różnym ofiarom II wojny światowej, nie tylko z Zamojszczyzny, są tam:
- Ruiny celi zbombardowanej we wrześniu 1939
- Cela Gospodarcza
- Cela Wołyniaków[8]
- Cela Więźniów Politycznych (dawniej Powstańców Warszawy)
- Cela Prawników i Sędziów
- Cela Sybiraków (dawniej Nieznanego Więźnia Politycznego)
- Cela Stowarzyszenia Kupców Polskich
- Cela Harcerzy[9]
- Cela Więźniów Majdanka
- Kaplica. Cela Księży i Duchowieństwa
- Cela Więźniów Oświęcimia – Auschwitz-Birkenau
- Cela Pocztowców
- Cela Nauczycieli
- Cela Partyzantów
- Cela Spółdzielców
- Cela. Zamość w 1939
- Cela. Zamość i Zamojszczyzna w latach 1940–1942
- Cela. Wysiedlenia. Pacyfikacje. Dzieci Zamojszczyzny. 1942–1944
- Cela. Rotunda w systemie więziennictwa niemieckiego
- Cela. Rotunda w lipcu 1944 roku
Na dziedzińcu znajduje się duża płyta pamiątkowa – w tym miejscu palono ciała zamordowanych. Ostatnich więźniów zamordowano tuż przed ucieczką, ich ciała spaliły się tylko częściowo i są pochowane wokół.
Wśród więźniów obozu Rotunda byli m.in.: błogosławiony Stanisław Kostka Starowieyski, 16-letnia uczennica Grażyna Kierszniewska[10], 17-letnia uczennica gimnazjum Danuta Sztarejko, jej matka Celina Sztarejko – żona oficera Stanisława Sztarejko[11], hr. Aleksander Szeptycki, Michał Nowacki wiceburmistrz Zamościa, Wacław Bajkowski prezydent Lublina, płk Zdzisław Maćkowski żołnierz AK, jego dwaj synowie Zdzisław i Jan, jego żona Pelagia Maćkowska[12], Michał Wazowski burmistrz Zamościa, ks. Antoni Gomółka kapelan harcerstwa, Władysław Szala rolnik, jego 19-letni syn Jan Szala, Henryk Rosiński notariusz, dr Zygmunt Klukowski[13]. Szacuje się, że przez Rotundę przeszło około 50 tys. ludzi[7].
Na rotundzie obchodzone są uroczystości rocznicowe oraz związane ze świętami państwowymi oraz kościelnymi.
O Rotundzie Zamojskiej opowiada film dokumentalny „Rotunda zamojska – cela śmierci”[14]. Informacje przedstawione w dokumencie skupiają się na tematyce powiązanej z działalnością Obwodu Zamość AK oraz z okresem Powstania Zamojskiego.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Akcja AB
- Aktion Zamość
- Armia Krajowa
- Bataliony Chłopskie
- Dzieci Zamojszczyzny
- Niemiecki obóz przesiedleńczy w Zwierzyńcu
- Obozy niemieckie (1933–1945)
- Obóz przesiedleńczy w Zamościu
- Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)
- Sochy (województwo lubelskie)
- Pacyfikacje wsi polskich podczas okupacji niemieckiej
- Powstanie zamojskie
- Rabunek polskich dzieci
- Wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej
- Zamek w Lublinie
- Zbrodnie niemieckie w Polsce (1939–1945)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c „Ku przestrodze i pamięci. Rotunda Zamojska 1939-1944”, interia.pl, 2008-03-07. [dostęp 2018-03-05].
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). GUS. [dostęp 2021-01-09].
- ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, s. 7, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392 .
- ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, s. 37, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392 .
- ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. The Zamojska Rotunda, roztocze.com.
- ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, s. 5, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392 .
- ↑ a b Rotunda – Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny, przewodnikzamosc.pl.
- ↑ Krypta ta poświęcona jest pamięci pomordowanych Polaków podczas rzezi wołyńskiej na Wołyniu. W krypcie znajduje się m.in. ołtarzyk z obrazem Matki Boskiej Swojczowskiej (Pani Wołynia), a wokół niego tablice z nazwiskami kilku tysięcy pomordowanych osób, urna z ziemią zebraną z różnych wołyńskich miejscowości w których Polacy ponieśli męczeńską śmierć, gablota ze zdjęciami z ekshumacji ofiar mordu w Ostrówkach, mapa województwa wołyńskiego z nieistniejącymi już miejscowościami, czy też przedwojenne herby powiatów wołyńskich.
- ↑ Tablica z nazwiskami 36 harcerek i harcerzy zamojskich zawiera napis: „Na wieczną pamięć, pomordowanym przez zbrodniarzy gestapo, dzieciom polskim, harcerzom i harcerkom. Cześć Ich Pamięci” oraz inny: „Przechodniu – powiedz innym, że zginęliśmy za Polskę”.
- ↑ Andrzej Kędziora, Kierszniewska Grażyna (1924-1940) męczenniczka zamojskiej Rotundy, harcerka, zamosciopedia.pl, 2013-02-06. [dostęp 2018-03-05].
- ↑ Andrzej Kędziora, Sztarejko Celina (1899-1940) i Danuta (1923-1940) matka z córką uczennicą gimnazjum, zamosciopedia.pl, 2013-02-07. [dostęp 2018-03-05].
- ↑ Andrzej Kędziora, Maćkowska Pelagia (1898-1988) królik doświadczalny z Ravensbrück, zamosciopedia.pl, 2013-02-06. [dostęp 2018-03-05].
- ↑ Rotunda – zamojska cela śmierci. roztocze.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-06)]., roztocze.net, 2017-03-13. [dostęp 2018-03-05].
- ↑ Rotunda zamojska cela śmierci, „vod.tvp.pl” [dostęp 2017-05-11] .
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Brama wejściowa na Rotundę
-
Widok od północy
-
Dziedziniec Rotundy. Na środku placu miejsce spalania ciał
-
Miejsce wysypywania prochów zamordowanych
-
Miejsce rozstrzeliwań
-
Groby zamordowanych Żydów
-
Odwiedzający je Żydzi zostawiają kamienie
-
Pomnik gen. Ogurcowa
-
Kwatery radzieckich partyzantów
-
Nagrobki zamordowanego burmistrza Zamościa i jego syna
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- J. Kowalczyk, Zamość. Przewodnik, Zamość, Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, 1995.
- Zygmunt Klukowski, Zamojszczyzna I. 1918-1943, II. 1944-1953, Wydawnictwo KARTA, Warszawa 2007.
- Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392 .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- 75 Rocznica Wysiedleń na Zamojszczyźnie – historia, zyciezamoscia.pl
- Aktion Zamość – gehenna polskich dzieci, dorzeczy.pl
- Ku przestrodze i pamięci. Rotunda Zamojska 1939-1944, interia.pl
- Rotunda, turystyka.zamosc.pl
- Rotunda zamojska – cela śmierci, tvp.pl
- ROTUNDA. ZAMOJSKA CELA ŚMIERCI, filmpolski.pl
- „Rotunda – zamojska cela śmierci” – premiera filmu dokumentalnego. Wstrząsający dokument o tragedii tysięcy mieszkańców Zamojszczyzny, tygodnikzamojski.pl
- Rotunda – zamojska cela śmierci, radiozamosc.pl
- Rotunda – zamojska cela śmierci. Ujęcia z drona
- Wojenna historia Zamościa: Rotunda to był wyrok śmierci, kurierlubelski.pl