Ryś
| Lynx | |||
| Kerr, 1792[1] | |||
 Przedstawiciel rodzaju – ryś kanadyjski (Lynx canadensis) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
ryś | ||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Felis lynx Linnaeus, 1758 | |||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Gatunki | |||
| |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Ryś[9] (Lynx) – rodzaj drapieżnych ssaków z podrodziny kotów (Felinae) w obrębie rodziny kotowatych (Felidae). Dawniej zwany ostrowidzem.
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj obejmuje gatunki występujące w lasach Europy (Portugalia, Hiszpania, Francja, Niemcy, Norwegia, Szwecja, Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś, Ukraina, Polska, Czechy, Słowacja, Austria, Szwajcaria, Włochy, Słowenia, Węgry, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Albania, Grecja, Macedonia, Serbia, Bułgaria i Rumunia), Azji (Rosja, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan, Turcja, Irak, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan, Mongolia, Chińska Republika Ludowa, Kirgistan, Tadżykistan, Afganistan, Pakistan, Indie, Nepal, Bhutan i Korea Północna) i Ameryki Północnej (Kanada, Stany Zjednoczone i Meksyk)[10][11][12].
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała 65–110 cm, długość ogona 5–23 cm; masa ciała 5–29 kg (samce są o około 25% większe i cięższe od samic)[11]. Są to zwierzęta średniej wielkości, o uszach zaokrąglonych, zakończonych pędzelkami ciemnych, najczęściej czarnych włosów. Ciało rysia jest zakończone krótkim ogonem.
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj zdefiniował w 1792 roku brytyjski przyrodnik Robert Kerr w publikacji własnego autorstwa dotyczącej królestwa zwierząt[1]. Na gatunek typowy Kerr wyznaczył (Linneuszowska tautonimia) rysia euroazjatyckiego (L. lynx).
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]- Lynx (Linx): gr. λυγξ lynx, λυγκος lynkos ‘ryś’[13].
- Lynceus (Lyncus, Lynchus): Linkeus (gr. Λυγκεύς Lynkeús, Λυγκέας Lynkéas), w mitologii greckiej jeden z Argonautów słynący z bystrego wzroku[14]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis lynx Linnaeus, 1758.
- Pardina: zdrobnienie łac. pardus ‘lampart, pantera’[15]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis pardina Temminck, 1827.
- Cervaria: łacińskie określenie odnoszące się do jelenia; lupus cemarius – termin używany przez Pliniusza na określenie rysia[16]. Gatunek typowy: Gray wymienił pięć gatunków – Felis isabellina Blyth, 1847 (= Felis lynx Linnaeus, 1758), Felis pardina Temminck, 1825, Felis rufa von Schreber, 1777, Lynx fasciatus[f] Rafinesque, 1817, Felis maculata Horsfield & Vigors, 1829 (= Felis rufa von Schreber, 1777) – z których gatunkiem typowym jest Felis pardina Temminck, 1827.
- Eucervaria: gr. ευ eu ‘typowy’; rodzaj Cervaria J.E. Gray, 1867[17].
Podział systematyczny
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj Lynx prawdopodobnie dzieli swój klad z rodzajami Puma, Prionailurus i Felis. Lynx pierwszy oddzielił się od głównej linii rozwojowej[18]. Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki[19][20][10]:
| Grafika | Gatunek | Autor i rok opisu | Nazwa zwyczajowa[9] | Podgatunki[11][10][20] | Rozmieszczenie geograficzne[11][10][20] | Podstawowe wymiary[11][20][g] | Status IUCN[21] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
Lynx rufus | (von Schreber, 1777) | ryś rudy | 4 podgatunki | od południowej Kanady (od Kolumbii Brytyjskiej na wschód do Quebecu) na południe przez całe Stany Zjednoczone do środkowego Meksyku | DC: 65–105 cm DO: 9–11 cm MC: 5,8–13,3 kg |
LC |
 |
Lynx canadensis | Kerr, 1792 | ryś kanadyjski | gatunek monotypowy | tajga Alaski, środkowej i południowej Kanady (w tym Nowa Fundlandia) na południe wzdłuż Gór Skalistych do Kolorado (Stany Zjednoczone) | DC: 76–107 cm DO: 5–12,7 cm MC: 5–17,3 kg |
LC |
 |
Lynx lynx | (Linnaeus, 1758) | ryś euroazjatycki | 6 podgatunków | Eurazja od Skandynawii i Francji na wschód po wschodnią Syberię i Chińską Republikę Ludową, na południe do Turcji, Kaukazu, północnego Iranu, Wyżyny Tybetańskiej i Himalajów; wytępiony z części zachodniej i środkowej Europy | DC: 80–110 cm DO: 16–23 cm MC: 15–29 kg |
LC |
,_Almuradiel,_Ciudad_Real,_Espa%C3%B1a,_2021-12-19,_DD_06.jpg) |
Lynx pardinus | (Temminck, 1827) | ryś iberyjski | gatunek monotypowy | południowo-zachodnia Hiszpania, reintrodukowany do południowej Portugalii | DC: 68–82 cm DO: 12,5–16 cm MC: 7–14 kg |
VU |
Kategorie IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski, VU – gatunek narażony.
Opisano również gatunki wymarłe[22]:
- Lynx hei Jiangzuo Qigao, Li Lu, Madurell-Malapeira, Wang Shiqi, Li Shijie, Fu Jiao & Chen Shanqin, 2022[23] (Azja; pliocen–plejstocen)
- Lynx issiodorensis (Croizet & Jobert, 1828)[24] (Europa; pliocen)
- Lynx peii (Teilhard de Chardin, 1945)[25] (Azja; pliocen–plejstocen)
- Lynx proterolyncis (Savage, 1941)[26] (Ameryka Północna; pliocen)
- Lynx shansius (Teilhard de Chardin & LeRoy, 1945)[25] (Azja; pliocen)
- Lynx teilhardi (Pei, 1934)[27] (Azja; plejstocen)
- Lynx thomasi Geraads, 1980[28] (Afryka; plejstocen)
- Lynx variabilis Tang, 1980[29] (Azja; plejstocen)
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Młodszy homonim Lynceus Müller, 1785 (Crustacea).
- ↑ a b Niepoprawna, późniejsza pisownia Lynceus J.E. Gray, 1821.
- ↑ Młodszy homonim Cervaria Walker, 1866 (Lepidoptera).
- ↑ Nowa nazwa dla Cervaria J.E. Gray, 1867.
- ↑ Niepoprawna, późniejsza pisownia Lynx Kerr, 1792.
- ↑ Podgatunek L. rufus.
- ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young Class I Mammalia. Edinburgh: Printed for A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 155. (ang.).
- ↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 302, 1821. (ang.).
- ↑ J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 339, 1825. (ang.).
- ↑ J.J. Kaup: Skizzirte Entwickelungs-Geschichte und natürliches System der europäischen Thierwelt : Erster Theil welcher die Vogelsäugethiere und Vögel nebst Andeutung der Entstehung der letzteren aus Amphibien enthält. Darmstadt: In commission bei Carl Wilhelm Leske, 1829, s. 57. (niem.).
- ↑ W. Jardine: The naturalist’s library. Edinburgh: W.H. Lizars, 1834, s. 274. (ang.).
- ↑ J.E. Gray. Notes on the Skulls of the Cats (Felidæ). „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1867, s. 276, 1867. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Some new Generic names of Mammals. „Science”. New Series. 17, s. 873, 1903. (ang.).
- ↑ M. Kretzoi. Felida-tanulmányok. „A Magyar Királyi Földtani Intézet Hazinyomdaja”. 24, s. 16, 1930. (węg.).
- ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 136–137. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 402. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ a b c d e M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 149–151. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Lynx. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-03-08].
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 390.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 389.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 516.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 173.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 272.
- ↑ W.E. Johnson i inni, The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment, „Science”, 311 (5757), 2006, s. 73–77, DOI: 10.1126/science.1122277 (ang.).
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-14]. (ang.).
- ↑ a b c d Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 646–647. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-01]. (ang.).
- ↑ J.S. Zijlstra, Lynx Kerr, 1792, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-12-14] (ang.).
- ↑ Q. Jiangzuo, L. Li, J. Madurell-Malapeira, S. Wang, S. Li, J. Fu & S. Chen. The diversification of the lynx lineage during the Plio-Pleistocene—evidence from a new small Lynx from Longdan, Gansu Province, China. „Biological Journal of the Linnean Society”. 136 (4), s. 536–551, 2022. DOI: 10.1093/biolinnean/blac054. (ang.).
- ↑ J.-B. Croizet & A.C.G. Jobert: Recherches sur les ossemens fossiles du departement du Puy-de-Dôme. Paris: chez les principaux libraires, 1828, s. 200. (fr.).
- ↑ a b P. Teilhard de Chardin & P. Leroy. Les félidés de Chine. „Publ. Inst. Geobiol. Peking”. 1, s. 1–58, 1945. (fr.).
- ↑ D.E. Savage. Two new Middle Pliocene carnivores from Oklahoma with notes on the Optima Fauna. „The American Midland Naturalist”. 25 (3), s. 698, 1941. DOI: 10.2307/2420725. (ang.).
- ↑ W. Pei. On the Carnivora from Locality 1 of Choukoutien, Peiking. „Palaeontologia Sinica”. New series C. 8 (1), s. 1–217, 1934.
- ↑ D. Geraads. Un nouveau félide (Fissipeda, Mammalia) du Pléistocène moyen du Maroc: Lynx thomasi n. sp. „Geobios”. 13 (3), s. 442, 1980. DOI: 10.1016/S0016-6995(80)80079-9. (fr.).
- ↑ 汤英俊 / Y. Tang. 河北蔚县早更新世哺乳动物化石及其在地层划分上的意义 / Note on a small collection of Early Pleistocene mammalian fossils from northern Hebei. „古脊椎动物学报 / Vertebrata PalAsiatica”. 18 (4), s. 315, 1980. (chiń. • ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
- K. Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.