Rytro
wieś | |
Rytro, widok ogólny | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Powiat | |
Gmina | |
Liczba ludności (2009) |
2273 |
Strefa numeracyjna |
18 |
Kod pocztowy |
33-343[2] |
Tablice rejestracyjne |
KNS |
SIMC |
0459550 |
Położenie na mapie gminy Rytro | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego | |
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego | |
49°29′23″N 20°40′10″E/49,489722 20,669444[1] | |
Strona internetowa |
Rytro – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, w gminie Rytro.
Wieś królewska Rytter, położona była w drugiej połowie XVI wieku w powiecie sądeckim województwa krakowskiego[3], należała do tenuty barcickiej[4].
Położenie miejscowości
[edytuj | edytuj kod]Położona jest w Beskidzie Sądeckim nad Popradem, u ujścia do niego Wielkiej Roztoki (Roztoczanki, Rytrzanki). Zabudowa wsi znajduje się wzdłuż przebiegającej nad Popradem drogi krajowej nr 87 i linii kolejowej 96 Tarnów – Leluchów, wciska się też w doliny Małej i Wielkiej Roztoki. Niektóre przysiółki rozrzucone są na zboczach wzgórz Połom i Mikołaska.
Graniczy od północy z Przysietnicą (krótki odcinek), Barcicami Górnymi i Wolą Krogulecką (gmina Stary Sącz). Od wschodu z Suchą Strugą, od południa z Obłazami Ryterskimi, a od zachodu z Młodowem (krótki odcinek) i z Roztoką Ryterską.
Jest siedzibą gminy Rytro. W latach 1975–1998 miejscowość należała do ówczesnego województwa nowosądeckiego.
Integralne części wsi
[edytuj | edytuj kod]przysiółki | Dominików, Podmakowica, Życzanów |
części wsi | Cyrchla, Kuligówka, Mikołaska, Mikuty, Osiedle koło Stadionu, Osiedle nad Popradem, Osiedle za Szkołą, Piaski, Połom Niżna, Połom Wyżna, Potok Kordowiec, Rytro-Centrum, Wilkówka, Zagórze |
Do końca 2017 roku częścią wsi był Podłubek. Miejscowość zniesiono 1 stycznia 2018[7].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Dawne nazwy: castrum Ritter 1312[8], Ryttro 1446 (ta od niem. nazwy osobowej Ritter), Villa Rither (1564), Rytter (1575), Rytro (1886).
Swoje powstanie i nazwę wieś zawdzięcza zamkowi w Rytrze usytuowanemu na Górze Zamkowej (Zamczysko), nad Popradem (obecnie w granicach Suchej Strugi). Według tradycji biorącej początek z zapisu w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” Jana Długosza z około 1475 r., około 1244 r. osiedlić się tu mieli niemieccy rycerze. Z tym faktem wiązana jest etymologia nazwy Rytro, wywodzona od niemieckiego słowa Ritter, czyli „rycerz”. Jan Długosz w tym samym dziele przytacza też rzekomy testament Piotra Wydżgi, opisujący skarby ukryte w górach w okolicach Rytra[9].
W okresie kilku ostatnich lat, pod nadzorem konserwatora zabytków, sukcesywnie odsłaniano i rekonstruowano ruiny zamku usytuowanego wysoko nad nurtem Popradu. W centrum wsi znajduje się Zajazd PTTK „Pod Roztoką” i „Willa Poprad” (w miejscu byłego „Zajazdu Ryterskiego”).
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[10].
Inne zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Schron polowy (tradytor jednostronny) z 1939 r.
- Położony jest na północny zachód od centrum Rytra, na górze Połom w pobliżu Limasów (część przysiółka Połom Wyżna). Zbudowali go w sierpniu 1939 r. saperzy z 2 Brygady Górskiej Armii Karpaty. Do wybuchu wojny saperzy zdążyli dobudowaċ jeszcze umocnienia polowe od strony południowej i zachodniej, z których spodziewano się niemieckiego ataku. Niemcy przybyli jednak od północy przez Łącko i Stary Sącz, a umocnienia okazały się nieprzydatne[11].
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Ludność według spisów powszechnych, w 2009 r. wg PESEL[12][13][14][15].
|
|
Ochotnicza straż pożarna
[edytuj | edytuj kod]W Rytrze znajduje się jednostka ochotniczej straży pożarnej, która została założona w 1928 r. zaś od 20 czerwca 1997 r. znajduje się w krajowym systemem ratowniczo-gaśniczym; na wyposażeniu jednostki znajdują się samochody GLM 12 Mitsubishi L200 GBA 2,5/20, Mercedes Benz Atego 1429 i SRt Mercedes Benz 911[16].
Znani rytrzanie i osoby związane z Rytrem
[edytuj | edytuj kod]- Antoni Ludwik Broszkiewicz (1872–1936). Artysta malarz. W latach 1932–1936 mieszkaniec Rytra. Na skatalogowane 58 prac malarskich, 13 poświęcone było Rytru i okolicy.
- Edmund Cieczkiewicz (1872–1958). Artysta malarz. W latach 1948–1958 mieszkaniec Rytra. Zmarł tutaj 31 stycznia 1958 r. Pochowany na miejscowym cmentarzu.
- Franciszek Klag (1940–2013). Ksiądz katolicki. W latach 1985–2009 proboszcz parafii Rytro. Budowniczy nowego kościoła parafialnego, elektrowni wiatrowej i wodnej. Pochowany w Rytrze.
- Zygmunt Malik (1893–1941). Urodzony w Rytrze, major rezerwy WP. Uczestnik walk 1914–1921. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy (nr 1868). Podczas okupacji komendant placówki ZWZ w Starym Sączu. Zginął w Auschwitz-Birkenau w 1941 r.
- Józef Pogwizd (ur. 14 sierpnia 1940 w Rytrze). Artysta plastyk. Absolwent ASP Kraków. Plastyk wojewódzki 1977–1980. W latach 1995–2010 prezes ZPAP w Nowym Sączu.
- Stefan Pawlik (1924–1945). Partyzant AK. Patron Szkoły Podstawowej w Rytrze.
- Władysław Podgórski (1956–1976) – polski biegacz narciarski, olimpijczyk z Innsbrucku 1976.
- Piotr Ryterski herbu Topór. (Piotr z Pisar i Rytra, zwany Chorążycem) (?–1458). Rycerz, dworzanin królewski, od 1418 r. starosta ryterski.
- Józef Woźniacki (1909–1999). Ksiądz katolicki. Od 1945 do 1985 r. proboszcz i kanonik parafii św. Józefa Robotnika. Pochowany w Rytrze. Patron gimnazjum.
- Jan Brzeski (ur. 10 stycznia 1923 r. w Rytrze). Żołnierz 24 pułku ułanów. W 1947 r. wrócił wraz z bratem do rodzinnej wsi. Jeden z ostatnich dwóch żyjących w Polsce maczkowców[17].
Rytro w kulturze
[edytuj | edytuj kod]6 grudnia 2011 r. w Rytrze rozpoczęły się zdjęcia do thrillera wojennego „Obława” w reżyserii Marcina Krzyształowicza. Obsadę filmu tworzą między innymi: Marcin Dorociński, Maciej Stuhr, Sonia Bohosiewicz i Weronika Rosati.
W Rytrze i okolicach kręcone były sceny do filmów:
- „Dziura w ziemi” (1970) – (Centrum Rytra, „Zajazd Ryterski”, dolina Wielkiej Roztoki Ryterskiej).
- „Fernando i humaniści” (1973) – w Roztoce Ryterskiej.
Sport
[edytuj | edytuj kod]W 2005 r. oddano do użytku narciarzy oświetlony i naśnieżany Ośrodek Narciarsko-Rekreacyjny Ryterski Raj na Jastrzębskiej Górze.
Od 2006 r. organizowany jest w Rytrze międzynarodowy Maraton Wyszehradzki z Podolińca na Słowacji do Rytra. Trasa jest atestowana przez Polski Związek Lekkiej Atletyki.
Na szczególną uwagę zasługują ryterscy biegacze i maratończycy, którzy stanowią bardzo liczną grupę. Reprezentują oni barwy gminy w kraju i za granicą. Startują m.in. w maratonie warszawskim, poznańskim, krakowskim, w Międzynarodowym Maratonie Pokoju w Koszycach na Słowacji i wielu, wielu innych sportowych imprezach. Do największych osiągnięć ryterskich biegaczy należy m.in. przebiegnięcie sztafetą Polski z południa na północ (ok. 800 km) w 2005 r. w ciągu niecałych 24 godzin, oraz przebiegnięcie trasy pielgrzymkowej z Rytra przez Tarnów do Częstochowy w 2006 r.
Piesze szlaki turystyczne
[edytuj | edytuj kod]Rytro jest punktem wypadowym w Pasmo Radziejowej (w kierunku zachodnim) i w Pasmo Jaworzyny Krynickiej (w kierunku wschodnim).
- Radziejowa – Wielki Rogacz – Kordowiec – Rytro – Schronisko Cyrla – Hala Pisana – Schronisko PTTK na Hali Łabowskiej (Główny Szlak Beskidzki)
- Rytro – Wdżary Wyżne – Schronisko PTTK na Przehybie – Szczawnica
- (gminny) Rytro – dojście do szlaku z Przysietnicy do szlaku na Prehybę
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 119467
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1115 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 97.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ GUS. Rejestr TERYT.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 grudnia 2017 r. w sprawie ustalenia, zmiany i zniesienia urzędowych nazw niektórych miejscowości oraz obiektów fizjograficznych (Dz.U. z 2017 r. poz. 2401)
- ↑ XVII Kodeks Małopolski II, s. 557.
- ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 183.
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-15] .
- ↑ W. Zbyszowski. „Połom” Biuletyn Ryterski, nr 7(91), październik 2001
- ↑ a b Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, tom XII, „Galizien”, Wien 1907.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.
- ↑ Statystyka Polski, t. XXVI, Warszawa 1926, Główny Urząd Statystyczny.
- ↑ Statystyka Polski seria C, z. 88 Warszawa 1938 Główny Urząd Statystyczny.
- ↑ OSP Rytro – Nowy Sącz 112 [online], nowysacz112.pl [dostęp 2017-12-03] (pol.).
- ↑ https://www.polska-zbrojna.pl/Mobile/ArticleShow/37302 (dostęp: 7 I 2023)
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Rytro, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 117 .
- Oficjalna strona internetowa gminy Rytro
- Oficjalna strona internetowa parafii w Rytrze
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona