Służba mundurowa

Żołnierze Kompanii Reprezentacyjnej Wojska Polskiego w mundurach galowych podczas defilady

Służba mundurowa – umundurowana i najczęściej uzbrojona formacja o bardzo sformalizowanej hierarchii ustanowiona przez państwo do wykonywania jego władztwa w określonej dziedzinie.

Pojęcie to obejmuje siły zbrojne oraz organy ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym służby specjalne należące do powyższych dwóch typów.

Charakterystyka i katalog

Służby mundurowe sensu stricto w każdym przypadku charakteryzują się funkcjonowaniem w oparciu o łańcuch dowodzenia i rozkazy w miejsce zwykłego zwierzchnictwa służbowego i poleceń służbowych, zatrudnianiem w oparciu o stosunek służbowy prawa administracyjnego (o pragmatyce zawodowej i procedurze dyscyplinarnej zdefiniowanych osobno dla każdej ze służb ustawami odrębnymi od Kodeksu pracy) w miejsce stosunku pracy, ograniczeniami w zakresie prawa osób pełniących służbę do działalności w organizacjach społecznych lub politycznych, swobody w podejmowaniu działalności gospodarczej lub dodatkowego zatrudnienia, prawa do zrzeszania się w związkach zawodowych oraz do wchodzenia w spory zbiorowe i do strajku, a także istnieniem hierarchii stopni służbowych o liczbie stopni i korpusów oraz strukturze porównywalnej w pełni ze stopniami wojskowymi, mianowaniem na pierwszy stopień oficerski oraz na stopnie generalskie lub równorzędne przez Prezydenta RP, utrzymywaniem kapelanów, ewidencjami broni służbowej prowadzonymi poza ogólnym Systemem Rejestracji Broni oraz odrębną procedurą rejestracji pojazdów służbowych (bez udziału starostw powiatowych) w osobnym podsystemie CEP-S Centralnej Ewidencji Pojazdów, jak również objęciem osób pełniących służbę w poszczególnych formacjach odrębnymi (resortowymi) systemami zaopatrzenia emerytalno-rentowego, na wypadek choroby lub macierzyństwa oraz od wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą, odrębnymi uregulowaniami dotyczącymi wieku emerytalnego, niezależnymi od systemu powszechnego (ZUS) i rolniczego (KRUS) resortowymi aparatami administracji emerytalno-rentowej (w zależności od służby: ZER MSWiA, BESW lub WBE) i odrębnymi systemami orzecznictwa lekarskiego w zakresie orzekania o zdolności lub częściowej albo całkowitej niezdolności do służby zawodowej, a także kontroli zwolnień lekarskich (w zależności od służby: wojskowe komisje lekarskie lub komisje lekarskie MSWiA).

Typowo mają też uprawnienia do stosowania środków przymusu bezpośredniego lub technik operacyjnych oraz do prowadzenia działań wywiadowczych lub operacji pod przykryciem (choć nie w każdym przypadku; uprawnień takich nie ma np. Państwowa Straż Pożarna). Niektóre spośród nich prowadzą także odrębne od rejestrów cywilnych ewidencje służbowych statków powietrznych i statków żeglugi śródlądowej (tylko w przypadku jednostek Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji, Straży Granicznej i Państwowej Straży Pożarnej), morskich jednostek pływających (tylko w przypadku jednostek marynarki wojennej, Policji lub Straży Granicznej) lub pojazdów kolejowych (tylko w przypadku pojazdów Sił Zbrojnych RP).

Należą do nich:

• Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej – obrona i odstraszanie potencjalnych przeciwników zewnętrznych państwa.
  • Żandarmeria Wojskowa
  • Wojska Lądowe
  • Marynarka Wojenna
  • Siły Powietrzne
  • Wojska Specjalne
  • Wojska Obrony Terytorialnej
• Organy ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego
  • Policja – ochrona wewnętrznego ładu publicznego i bezpieczeństwa obywateli, zwalczanie działalności kryminalnej
  • Służba Więzienna – umundurowana i uzbrojona formacja realizuje zadania w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania.
  • Służba Ochrony Państwa – ochrona i transport osób pełniących kierownicze funkcje państwowe, w kraju i za granicą.
  • Straż Graniczna – zabezpieczenie granic i kontrola osób ich przekraczających.
  • Państwowa Straż Pożarna – umundurowana formacja zajmująca się walką z pożarami oraz pozostałymi zagrożeniami (innymi niż przestępczość) dla ratowania zdrowia i życia ludzkiego.
  • Służba Celno-Skarbowa – ochrona interesów ekonomicznych państwa związanych z importem i eksportem towarów, produkcją i obrotem towarami akcyzowymi, działalnością hazardową, a także prowadzenie wywiadu skarbowego
  • Straż Marszałkowska – ochrona budynków Sejmu i Senatu RP.
  • służby specjalne
    • Służba Wywiadu Wojskowego (nienależące pomimo swojej nazwy do Sił Zbrojnych RP)
    • Służba Kontrwywiadu Wojskowego (nienależąca pomimo swojej nazwy do Sił Zbrojnych RP)
    • Agencja Wywiadu – ochrona zewnętrznego bezpieczeństwa i interesów państwa poprzez prowadzenie cywilnego wywiadu zagranicznego, w tym wywiadu elektromagnetycznego oraz obrazowego
    • Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego – ochrona państwa przed działalnością obcych służb wywiadowczych, ochrona informacji niejawnych oraz cyberbezpieczeństwa w instytucjach państwowych poza Siłami Zbrojnymi RP oraz w przedsiębiorstwach z dostępem do informacji niejawnych lub zarządzających infrastrukturą krytyczną, zwalczanie terroryzmu i przeciwdziałanie ekstremizmom, zwalczanie innych przestępstw na dużą skalę mogących zagrozić stabilności państwa (bezpieczeństwo narodowe)
    • Centralne Biuro Antykorupcyjne

Formacje paramundurowe

Ponadto istnieją inne formacje umundurowane (służby paramundurowe), w których zatrudnienie odbywa się w oparciu o stosunek pracy lub cywilnoprawny, a zatrudnieni objęci są ogólnym systemem ubezpieczeń społecznych:

• Państwowa Straż Łowiecka – zwalczanie kłusownictwa i szkodnictwa łowieckiego i przyrodniczego, ochrona zwierzyny, kontrola legalności wykonywania polowania, kontrola podmiotów oferujących polowania komercyjne, kontrola podmiotów prowadzących skup i obrót zwierzyną.
• Państwowa Straż Rybacka
• Służba Leśna, w tym Straż Leśna – ochrona dobra Lasów Państwowych i inne działania na korzyść tej instytucji.
• Służba Parku Narodowego, w tym Straż Parku
• Służba Parku Krajobrazowego
• Wody Polskie
• Obrona cywilna
• Państwowe Ratownictwo Medyczne
• straże gminne/miejsko-gminne/miejskie – samorządowa formacja mundurowa powoływana przez Radę Gminy do ochrony porządku publicznego na jej terenie
• Inspekcja Transportu Drogowego – formacja ds. bezpieczeństwa przewozu osób i towarów
• Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa
• Straż Ochrony Kolei – ochrona życia ludzi i mienia na obszarze kolejowym oraz zapewnienie porządku publicznego na kolei
• jednostki ratownictwa wodnego
• jednostki ratownictwa górskiego
• jednostki ratownictwa górniczego
• jednostki ratownictwa chemicznego
• ochotnicza straż pożarna, zakładowa straż pożarna.
• wewnętrzne służby ochrony
• inne specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne
• administracja morska, administracja rybołówstwa morskiego, administracja żeglugi śródlądowej
• oficerowie i personel pokładowy statków morskich, żeglugi śródlądowej, lotnictwa cywilnego
• Ochotnicze Hufce Pracy
• organizacje harcerskie
• zrzeszenie Polski Związek Łowiecki
• górnicy (patrz: mundur górniczy)
• drużyny pociągowe