SS Tobruk

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Tobruk
Ilustracja
Poprzednie nazwy

Empire Builder

Bandera

 Polska

Znak wywoławczy

BPKC → SPFJ[1]

Port macierzysty

Gdynia

Armator

GAL → PLO (1951) → PŻM (1967)

Dane podstawowe
Typ

drobnicowiec

Historia
Stocznia

William Gray & Co. Ltd. w West Hartlepool

Data wodowania

19 listopada 1941

Data oddania do eksploatacji

1942

Data wycofania ze służby

1967

Dane techniczne
Nośność (DWT)

10 400

Liczebność załogi

41

Długość całkowita (L)

136 m

Szerokość (B)

17,1 m

Zanurzenie (D)

8,2 m

Pojemność

brutto 7047 RT
netto 4976 RT

Napęd mechaniczny
Silnik

maszyna parowa

Moc silnika

2500 KM

Prędkość maks.

9,5 w.

SS Tobruk – polski statek handlowy, drobnicowiec o napędzie parowym zbudowany w 1941 roku na zamówienie rządu brytyjskiego jako jeden ze statków typu Empire B, pod nazwą „Empire Builder”. W 1942 roku przekazany wraz z czterema innymi statkami tego typu rządowi polskiemu na uchodźstwie dla Polskiej Marynarki Handlowej. W służbie polskiej nazwa statku została zmieniona na „Tobruk” dla upamiętnienia polskiego wkładu w bitwę o Tobruk. Podczas II wojny światowej brał udział między innymi w dwóch konwojach arktycznych, w tym konwoju PQ-13, i został uszkodzony bombą w porcie w Murmańsku. Po wojnie od 1946 roku pływał z Polski, eksploatowany do roku 1967. Należał kolejno do armatorów: GAL, PLO i PŻM.

Zamówienie i budowa[edytuj | edytuj kod]

Polska Marynarka Handlowa, operująca podczas II wojny światowej z Wielkiej Brytanii, podejmowała od 1940 roku próby pozyskania nowych statków dla zastąpienia utraconych, lecz były one utrudnione z uwagi na wojnę i duży popyt na statki na świecie. Jako pierwszy zdołano zakupić w USA przestarzały statek „Paderewski”[2]. Dopiero w 1941 roku polski rząd na uchodźstwie uzyskał zgodę na budowę jednego statku seryjnego typu wojennego Empire B w stoczni brytyjskiej (późniejszy „Bałtyk”)[3]. Na początku 1942 roku sytuacja uległa poprawie w związku z przyjęciem przez Wielką Brytanię programu Allied Replacement Scheme, ułatwiającego rządom państw sprzymierzonych nabywanie statków[3]. Na jego podstawie zakupiono w 1942 roku dwa nowe statki: „Tobruk” i „Narwik”, a w kolejnym roku jeszcze dwa używane: „Białystok” i „Borysław”[4]. Statki te nabywane były od rządu brytyjskiego przez rząd polski i przekazywane do eksploatacji armatorowi Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe (GAL)[3]. Wszystkie należały do standardowego typu wojennego Empire B, opracowanego pod kątem dużej nośności i dobrej technologiczności budowy z użyciem elementów prefabrykowanych, budowanego w dużej liczbie w różnych stoczniach brytyjskich[5]. W polskiej służbie powszechnie określano je spolszczoną nazwą typu jako empajery[5].

SS „Tobruk” zbudowany został w stoczni William Gray & Co. Ltd. w West Hartlepool pod nazwą „Empire Builder”[6]. Jego maszyna parowa wyprodukowana została przez zakład Central Marine Engine Works w tej samej stoczni[5]. Statek zwodowany został 19 listopada 1941 roku[5]. Jeszcze przed wejściem do eksploatacji, na początku 1942 roku statek został sprzedany polskiemu rządowi przez brytyjskie Ministerstwo Transportu Wojennego za 166 034 funtów[a]. 30 stycznia 1942 roku został przekazany przez stocznię armatorowi GAL i objęty przez załogę, a 31 stycznia podniósł banderę, otrzymując nazwę „Tobruk”[5][b]. Nazwa upamiętniała udział Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich w obronie twierdzy Tobruk w drugiej połowie 1941 roku[5]. „Tobruk” był pierwszym ze statków Empire B w polskiej marynarce handlowej i w chwili wejścia do służby był największym i najnowszym polskim statkiem towarowym[5].

Opis[edytuj | edytuj kod]

Nośność „Tobruka” wynosiła 10 428 ton, a pojemność rejestrowa 7048 BRT i 4977 NRT[6]. Powojenne dane wskazywały pojemność 7049 BRT i 4868 NRT[1]. Długość wynosiła 136 metrów, szerokość 17,1 metra, a zanurzenie 8,2 metra[1]. Napęd stanowiła trzycylindrowa maszyna parowa potrójnego rozprężania o mocy indykowanej 2500 KM, poruszająca jedną śrubę i zapewniająca osiąganie prędkości maksymalnej 10,5 węzła[6]. Według innych źródeł, prędkość wynosiła 9,5 węzła[1]. Kotły opalane były węglem[5].

Statki tego typu miały pięć ładowni i dwa pokłady[1]. Ich architektura była klasyczna, tzw. trójwyspowa, z podwójnymi ładowniami na dziobie i rufie oraz centralną wyspą nadbudówek z siłownią z pojedynczym kominem na śródokręciu[7]. Główna nadbudówka z mostkiem była oddzielona od siłowni trzecią ładownią, a wszystkie ładownie były wyposażone w bomy ładunkowe[8]. Załoga w okresie powojennym liczyła 41 osób[1].

Środki ratunkowe podczas wojny stanowiły cztery łodzie i cztery blaszane tratwy[5]. Podczas wojny, „Tobruk” był uzbrojony dla samoobrony według relacji w działo uniwersalne kalibru 102 mm (4 cale), działo przeciwlotnicze kalibru 76 mm (12-funtowe), automatyczne działo przeciwlotnicze Bofors 40 mm, cztery działka 20 mm Oerlikon i trzy karabiny maszynowe Marlin kalibru 7,62 mm[9].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Konwoje arktyczne (1942–1943)[edytuj | edytuj kod]

„Tobruk” wszedł od razu do eksploatacji w czarterze brytyjskiej Administracji Transportu Wojennego[5]. Pierwszym kapitanem został kapitan żeglugi wielkiej Bronisław Hurko[5]. Po wejściu do służby, statek został w lutym załadowany w Middlesbrough sprzętem wojennym dla ZSRR dostarczanym w ramach pomocy Lend-Lease, w tym samolotami, czołgami, benzyną lotniczą, materiałami wybuchowymi i amunicją[5]. 10 marca 1942 roku wyruszył w pierwszy rejs z Loch Ewe(inne języki) w konwoju arktycznym PQ-13(inne języki) przez Islandię do Murmańska[10]. Statek nie był należycie wyposażony do rejsów arktycznych, ściany kabin nie były oszalowane, lecz pokryte mielonym korkiem, a centralne ogrzewanie nie działało i pomieszczenia marynarskie ogrzewane były wstawianymi piecykami[5].

W dniach 25-26 marca 1942 roku silny sztorm i śnieżyca rozproszyły statki i okręty eskorty konwoju PQ-13 na zachód od Wyspy Niedźwiedziej[11]. Osamotniony „Tobruk” doszedł bez przeszkód w pobliże Murmańska, lecz tam został 30 marca po godzinie 18:10 zaatakowany przez niemieckie bombowce Junkers Ju 88 i broniąc się zestrzelił jeden samolot i drugi prawdopodobnie[11]. Został sam trafiony celną bombą, która jednak przebiła pokład, burtę nad wodą i wpadła do morza, wybuchając dopiero w wodzie, nie czyniąc większych szkód[11]. Pod koniec „Tobruk” był osłaniany przez radziecki niszczyciel[12]. 31 marca statek dotarł na redę Murmańska[11]. 3 kwietnia wieczorem „Tobruk” wszedł do portu, lecz wkrótce po zacumowaniu, około godziny 20 został zbombardowany, i na skutek bliskiego wybuchu bomby, która rozerwała prawą burtę obok rufowych ładowni, osiadł rufą na dnie przy nabrzeżu[13] (według innych źródeł, statek zbombardowano 4 kwietnia)[14]. Bomba wywołała też pożar, ugaszony przez napływ wody[13]. Statek mimo to rozładowano z pomocą nurków, a 24 kwietnia podniesiono i odholowano, lecz z powodu tylko prowizorycznego załatania dziury drewnianym plastrem, osadzono następnie rufą na płyciźnie[13]. Dzięki wysiłkom części załogi utrzymywano częściową pływalność statku, uznanego już za stracony, i odpompowywano wodę przeciekającą do maszynowni[15]. Dopiero po kilku miesiącach, na skutek nacisków kapitana, wprowadzono statek do jedynego doku w mieście w celu naprawy[15]. Postój statku, w targanym nalotami mieście i wielokrotnie uszkadzanym doku, trwał ponad 6 miesięcy. Jeden członek załogi zginął podczas nalotu na lądzie[15]. Nie do końca naprawiony „Tobruk” wyszedł następnie 9 września do Archangielska, skąd między 13 września a 1 października wrócił z konwojem QP-14 z ładunkiem glinki do Wielkiej Brytanii[15][16]. Podczas rejsu załoga zmagała się z przeciekami, powodowanymi przez wybuchy bomb głębinowych rzucanych przez eskortę[15]. Konwój dotarł szczęśliwie do Loch Ewe, po czym statek został skierowany do gruntownego remontu w Graythorp (Hartlepool)[15][c]. Za walkę z samolotami wroga i ratowanie statku kapitan i członkowie załogi zostali odznaczeni 12 Krzyżami Walecznych, a kapitan został także odznaczony Orderem Imperium Brytyjskiego[15]. Remont w doku ukończono 6 stycznia 1943 roku[17].

19 stycznia 1943 roku „Tobruk” przeszedł ponownie do Middlesbrough w celu załadunku sprzętem wojennym dla ZSRR[17]. Wyruszył następnie w swoim drugim konwoju arktycznym JW-53[18]. Mimo sztormów, które uszkodziły trzy łodzie i ładunek pokładowy, 27 lutego statki konwoju doszły na redę Murmańska[17]. Z powodu obciążenia portu i nalotów lotnictwa, dopiero 12 marca „Tobruk” przystąpił do rozładunku[17]. W maju statek przeszedł do Archangielska w celu załadunku glinki porcelitowej, lecz postój na redach radzieckich portów przeciągał się[17]. Dopiero 1 listopada został wysłany w konwoju RA-54A do Wielkiej Brytanii, który dotarł do celu dwa tygodnie później bez strat[17][19]. 19 grudnia 1943 roku nowym kapitanem statku został Adam Fiedorowicz[17].

Morze Śródziemne i konwoje atlantyckie (1944–1946)[edytuj | edytuj kod]

Na początku 1944 roku „Tobruk” został wysłany z wód brytyjskich na Morze Śródziemne, kursując tam między portami włoskimi, Port Saidem, Aleksandrią i Oranem[20]. Wziął następnie udział w drugim rzucie transportu wojsk podczas inwazji w południowej Francji[21]. 22 sierpnia wypłynął w tym celu z Neapolu z transportem sprzętu i wojska, który rozładowano 25 sierpnia w Saint-Tropez, po czym w drugim rejsie z Neapolu dowiózł 21 września sprzęt do Tulonu, a 26 września żołnierzy do Marsylii[22][22]. Pod koniec października „Tobruk” wyszedł z konwojem do Freetown[22]. Stamtąd 6 grudnia powrócił w konwoju SL-178 z ładunkiem rudy żelaza na wody brytyjskie[23].

W styczniu 1945 roku „Tobruk” wyszedł z konwojem transatlantyckim do Halifaxu w Kanadzie, powracając w lutym, w trudnych warunkach sztormowych[22]. W marcu popłynął w kolejnym konwoju transatlantyckim do Baltimore, gdzie trafił do remontu[22]. Po zakończeniu wojny w Europie w dalszym ciągu statek pływał pod kontrolą alianckiej organizacji żeglugowej United Maritime Authority, na potrzeby wojny z Japonią, odbywając między innymi rejs z Nowego Jorku do Valletty na Malcie i z powrotem[24].

W związku z przejęciem nadzoru nad armatorem GAL przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w kraju, 10 września 1945 roku zszedł ze statku kapitan Fiedorowicz i większość załogi, po czym 27 września statek objął kapitan Jerzy Lewandowski[24]. 30 listopada statek skierowano do remontu w Glasgow i rozbrojono[24]. „Tobruk” odbył jeszcze trzy rejsy atlantyckie na rzecz United Maritime Authority, przy czym 28 stycznia 1946 roku ponownie objął go kapitan Bronisław Hurko[24].

Po wojnie[edytuj | edytuj kod]

Po wojnie statek pozostał pod polską banderą pod tą samą nazwą, w barwach przedwojennego armatora Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe (GAL). 21 czerwca 1946 roku „Tobruk” przypłynął po raz pierwszy do Polski, zawijając do Gdyni pod kapitanem Hurką, przywożąc z Nowego Jorku prawie 7,5 tysiąca ton darów pomocy UNRRA[24]. W dalszym ciągu statek służył pływając z Polski, transportując różne ładunki, zarówno na różnych liniach regularnych, jak i w trampingu oceanicznym (m.in. przewożąc w 1947 roku węgiel z Durbanu do Adenu, na Oceanie Indyjskim)[25]. W styczniu 1950 roku „Tobruk” płynął pod balastem, z Savony do Rotterdamu, gdy w Zatoce Biskajskiej dopadł go silny sztorm, spychający statek na skalisty brzeg[26]. Statek, ustawiony bokiem do fali, utracił sterowność, a jego przechyły dochodziły do 40 stopni. Kapitanem wówczas był Stanisław Kubin, który zdecydował, aby rozpiąć na topenancie bomu rufowego masztu ładunkowego żagiel, uszyty w ciągu ośmiu godzin na pokładzie z brezentowych pokryw ładowni[26]. Tym sposobem załoga uratowała „Tobruk”, który ustawił się dziobem do fali i odzyskał sterowność[26].

Od początku 1951 roku, po podziale GAL, statek wszedł w skład floty Polskich Linii Oceanicznych (PLO) w Gdyni[27]. Był w tym roku czarterowany przez ZSRR, razem z bliźniaczym „Narwikiem”, transportując drewno z syberyjskiego portu Igarka na Dalekiej Północy[27]. 22 maja 1954 roku idący do Gdyni z ładunkiem śledzi w beczkach statek wszedł na mieliznę koło Kopenhagi, z której musiał być ściągany przez holownik, po częściowym rozładowaniu[28]. Od 16 listopada 1954 roku do marca 1955 roku „Tobruk” pracował jako statek-baza dla radzieckiej flotylli rybackiej koło Wysp Owczych i wyspy Jan Mayen[27]. W sierpniu 1955 roku „Tobruk” zainaugurował stałą linię z Polski do portów Indonezji; dowodził nim wówczas kapitan Tadeusz Dumania[29]. W 1960 roku z kolei zainaugurował linię z Gdyni do Hawany na Kubie, po czym w marcu 1961 roku przeszedł na linię indyjską[26]. W 1965 roku zaczął pływać na linii indyjsko-australijskiej[30].

Bliźniaczy „Narwik” w 1969 roku

23 czerwca 1967 roku statek został przekazany przez Polskie Linie Oceaniczne do innego państwowego armatora Polskiej Żeglugi Morskiej, zmieniając port macierzysty na Szczecin[31]. Służył początkowo dalej w trampingu, lecz z uwagi na zużycie, już w listopadzie tego samego roku został skreślony z listy statków PŻM i oddany na złom[31]. Według niektórych źródeł, służył jeszcze krótko jako magazyn[32]. Do czerwca 1968 roku ukończono jego złomowanie w Gdańskiej Stoczni Remontowej[31].

Historia „Tobruka” w latach wojny została sfabularyzowana w książce S.S. Tobruk – w konwojach śmierci Jana Kazimierza Sawickiego z roku 1990[33].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Cena na podstawie ceny łącznej za „Tobruk” i „Narwik” – 330 034 funtów oraz ceny za „Narwik” – 164 000 funtów (Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315)
  2. ↑ Podczas podnoszenia bandery, zaplątała się ona w linkę, co przesądni marynarze uznali za zły znak i kilku z nich zeszło ze statku (Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 316)
  3. ↑ Zwracano uwagę na szczęśliwe zakończenie rejsu, w świetle przesądu związanego z tym, że konwój wyszedł w morze 13. dnia miesiąca, „Tobruk” miał 13. pozycję w szyku, a rejs trwał 13 dni (Piwowoński 1989 ↓, s. 91 – w źródle tym jednak jest mylna informacja co do miesiąca wyjścia konwoju – 13 listopada)

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f Miciński i Kolicki 1962 ↓, s. 26
  2. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 302-303.
  3. ↑ a b c Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 314-315.
  4. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315, 335.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315-316.
  6. ↑ a b c Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 363.
  7. ↑ Na podstawie Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315 (rysunek), 363
  8. ↑ Na podstawie rysunków w: Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315 i Miciński i Kolicki 1962 ↓, s. 26
  9. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 319-320.
  10. ↑ Pertek 1959 ↓, s. 144.
  11. ↑ a b c d Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 319-320
  12. ↑ Pertek 1959 ↓, s. 146.
  13. ↑ a b c Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 320-322
  14. ↑ Pertek 1959 ↓, s. 147, Miciński i Kolicki 1962 ↓, s. 26
  15. ↑ a b c d e f g Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 322-324
  16. ↑ Pertek 1959 ↓, s. 148-149.
  17. ↑ a b c d e f g Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 331-332
  18. ↑ Convoy JW.53 [online], Conwoy Web [dostęp 2023-09-18] (ang.).
  19. ↑ Convoy RA.54A [online], Conwoy Web [dostęp 2023-09-18] (ang.).
  20. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 340
  21. ↑ Pertek 1959 ↓, s. 254.
  22. ↑ a b c d e Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 340 (mowa jest w źródle omyłkowo o „Narwiku”, lecz z kontekstu wynika jednoznacznie, że chodzi o „Tobruk”, por. także Pertek 1959 ↓, s. 254)
  23. ↑ Convoy SL.178 [online], Conwoy Web [dostęp 2023-09-18] (ang.).
  24. ↑ a b c d e Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 341-342
  25. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 343-344.
  26. ↑ a b c d Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 351.
  27. ↑ a b c Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 347.
  28. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 352.
  29. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 349.
  30. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 356.
  31. ↑ a b c Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 357.
  32. ↑ Piwowoński 1989 ↓, s. 91.
  33. ↑ Cezary, 24 kwietnia br. zmarł nagle Profesor Jan Kazimierz Sawicki [online], Oficyna Morska, 24 kwietnia 2021.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=SS_Tobruk&oldid=71432694”