Jiyuan (1883)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Saien)
Jiyuan / Saien
Ilustracja
Saien (ex-Jiyuan) w 1895
Klasa

krążownik pancernopokładowy

Typ

pojedynczy okręt

Historia
Stocznia

Vulcan, Szczecin  Cesarstwo Niemieckie

Położenie stępki

16 stycznia 1883

Wodowanie

1 grudnia 1883

 Cesarstwo chińskie
Nazwa

Jiyuan

Wejście do służby

październik 1885

 Dai-Nippon Teikoku Kaigun
Nazwa

Saien

Wejście do służby

12 lutego 1895

Zatopiony

30 listopada 1904 na minie

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

2300 ts

Długość

75 m (na linii wodnej)

Szerokość

10,5 m

Zanurzenie

4,67 m

Rodzaj kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe, moc 2800 KM, 6 kotłów parowych, 2 śruby
Prędkość

15 węzłów

Zasięg

ok. 1000 Mm

Uzbrojenie
2 działa 210 mm (1 × II)
1 działo 150 mm
4 działa 50 mm
4 wyrzutnie torpedowe 380 mm
Opancerzenie
barbeta 250 mm, pokład 76 mm, stanowisko dowodzenia 51 mm
Załoga

180 (w służbie chińskiej)
254 (w służbie japońskiej)

Multimedia w Wikimedia Commons

Jiyuan (chiń. upr. 济远; chiń. trad. 濟遠; pinyin Jìyuàn), później Saien – chiński krążownik pancernopokładowy z końca XIX wieku, zbudowany w stoczni Vulcan w Szczecinie jako pojedynczy okręt. Znany także w literaturze pod nazwami w starszej transkrypcji: „Tsi Yuen” lub „Chi Yuen”. Zdobyty w czasie wojny chińsko-japońskiej, służył później we flocie japońskiej jako „Saien”. Zatonął w 1904 roku podczas wojny rosyjsko-japońskiej na minach.

Jego wyporność wynosiła ok. 2300 ton, a napędzały go maszyny parowe, pozwalające na rozwijanie prędkości 15 węzłów. Główne uzbrojenie stanowiły dwa cieżkie działa kalibru 210 mm we wspólnej barbecie i jedno działo kalibru 150 mm.

Budowa[edytuj | edytuj kod]

Na przełomie lat 70/80. XIX wieku Chiny zaczęły zamawiać nowoczesne okręty w stoczniach europejskich w związku z rozwojem chińskich sił zbrojnych w ramach polityki tzw. samoumocnienia[1]. Początkowo były to przede wszystkim okręty przodujących na świecie stoczni brytyjskich, w tym najbardziej zaawansowane z nich dwa małe krążowniki typu Chaoyong projektu Rendela; szybkie i przenoszące ciężkie działa, lecz praktycznie nieopancerzone[2]. Według wersji spotykanej w literaturze, Wielka Brytania, chcąc uniknąć zadrażnień z Rosją, była jednak niechętna wobec sprzedaży Chinom silniejszych jednostek, wobec czego swoją ofertę zaproponowały stocznie niemieckie[3]. Nie potwierdzają tego jednak inne opracowania, według których stocznie brytyjskie były gotowe dalej budować okręty dla Chin, a przyczyny czasowej rezygnacji z oferty brytyjskiej i nawiązania współpracy z niemiecką stocznią Vulcan w Szczecinie są niejasne[4]. W stoczni tej Chiny zamówiły najpierw w latach 1880–81 budowę dwóch pancerników typu Dingyuan[4]. Z przyczyn finansowych, zamiast trzeciego pancernika, zamówiono następnie w tej samej stoczni budowę tańszego krążownika, który otrzymał nazwę „Jiyuan”[5]. Nazwa okrętu oznaczała „niosący pomoc”[6]. Spotykane są w literaturze starsze transkrypcje nazwy: najczęściej Tsi Yuen[7], także Chi Yuen[8], Chi Yuan[9], Ch′i-Yüan[10], Tche-Yuen[11].

Kontrakt na budowę chiński ambasador Li Fengbao podpisał ze stocznią 17 lutego 1883 roku[12]. Oprócz ogólnego określenia wielkości i charakterystyk okrętu, opracowanie projektu powierzono stoczni Vulcan, której głównym projektantem był Rudolph Haack[13]. W tym okresie koncepcja krążownika pancernopokładowego dopiero się kształtowała na świecie i pierwszym nowoczesnym okrętem tej klasy była budowana w tym czasie w Wielkiej Brytanii „Esmeralda”. Z braku wcześniejszego doświadczenia stoczni niemieckich w konstruowaniu okrętów tej klasy, wyrażane są opinie, że za punkt wyjścia do projektowania posłużył powiększony i wysmuklony projekt kanonierki pancernej typu Wespe, przy czym zastosowano inny schemat opancerzenia z pełnym pokładem pancernym[12]. Skutkowało to między innymi niewielką jak na krążownik prędkością[12]. Mimo to, był on pierwszym z nowoczesnych krążowników zbudowanych dla marynarki chińskiej, nie licząc dwóch wcześniejszych małych i słabo opancerzonych okrętów typu Chaoyong[14]. Był on zarazem pierwszym krążownikiem z pełnym pokładem pancernym zbudowanym w Niemczech i wywarł wpływ na dalsze projektowanie niemieckich okrętów tej klasy, począwszy od „Irene”[13]. Koszt okrętu wyniósł 686 204 taeli (3,117 mln marek)[12].

Stępkę pod budowę okrętu położono 16 stycznia 1883 roku, na pochylni zwolnionej w listopadzie 1882 przez pancernik „Zhenyuan”[a]. Kadłub zwodowano 1 grudnia 1883 roku[8]. Okręt rozpoczął próby morskie 19 sierpnia 1884 roku[13]. Mimo to, jeszcze prawie 10 miesięcy spędził w Niemczech na próbach i wyposażaniu, gdyż zgodnie z cichym porozumieniem z Francją, strona niemiecka wstrzymywała przekazanie Chińczykom okrętów, które mogły wpłynąć na przebieg wojny chińsko-francuskiej (1884–1885)[15][13]. Dopiero 22 czerwca 1885 roku krążownik wypłynął ze Szczecina do Kilonii, gdzie przeprowadzono próby prędkości[13].

Opis[edytuj | edytuj kod]

Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]

Schemat uzbrojenia i opancerzenia krążownika „Saien”
Działa 210 mm w barbecie od tyłu
Rufowe działo 150 mm

Okręt był krążownikiem pancernopokładowym, z silną i dobrze opancerzoną, lecz nieliczną artylerią główną[11]. Zgodnie z ówczesną krótkotrwałą doktryną umieszczania możliwie największych dział na stosunkowo niewielkich jednostkach, był uzbrojony w parę odtylcowych armat Kruppa kalibru 21 cm (rzeczywisty kaliber 209,3 mm)[b]. Armaty umieszczone były we wspólnej pancernej barbecie na pokładzie dziobowym przed nadbudówką, zakrytej od góry lżejszą obrotową osłoną. Większość publikacji podaje długość ich luf jako 35 kalibrów (L/35), lecz były to prawdopodobnie lżejsze działa o długości lufy 22 kalibry (masa działa 10 ton) albo 30 kalibrów (masa 12,5 ton)[c]. Armata L/22 strzelała pociskami o masie 79 kg (burzące) lub 98,5 kg (przeciwpancerne)[d]. Szybkostrzelność wynosiła około 1 strzał na 2 minuty[16].

Artyleria średnia ograniczała się do jednej odtylcowej armaty kalibru 15 cm Kruppa model 1880 umieszczonej na rufie[17][e]. Było to działo odtylcowe typu BL – o niskiej szybkostrzelności[18]. Długość lufy wynosiła L/35, masa działa 4,5 t, a masa pocisku 45,4–50,8 kg[19]. Jej donośność wynosiła ok. 7 km, a szybkostrzelność 1,5 strz./min[20]. Źródła są rozbieżne w zakresie artylerii pomocniczej, którą stanowiły pierwotnie tylko wielolufowe działka małokalibrowe (kartaczownice). W źródłach rosyjskich z lat 80. XIX wieku istniały informacje o 9 działkach wielolufowych – czterech 47 mm i pięciu 37 mm Hotchkiss, względnie tylko sześciu działkach 37 mm[f]. Według almanachu Brassey’s z 1895 roku, dopiero po bitwie pod Pungdo okręt otrzymał dwa działa szybkostrzelne 50 mm Gruson, i łącznie z 9 niesprecyzowanymi kartaczownicami, taki był stan uzbrojenia podczas bitwy pod Jalu[g]. Inne źródła z epoki mówią o czterech działach kalibru 50 mm i dwóch kartaczownicach (być może był to stan z chwili zdobycia przez Japończyków)[11]. Liczne późniejsze publikacje wymieniają na uzbrojeniu cztery działa kalibru 57 mm, 70 mm lub 75/76 mm[h].

Uzbrojenie uzupełniały cztery stałe wyrzutnie torpedowe kalibru 15 cali (381 mm): jedna podwodna w stewie dziobowej i trzy nadwodne w kadłubie na samej rufie, w tym jedna skierowana do tyłu i dwie na burty[i]. Według nielicznych autorów, wyrzutnie torped były jednak zapewne niemieckie, systemu Schwarzkopfa, kalibru 350 mm[21][22].

Opancerzenie[edytuj | edytuj kod]

Barbeta miała pancerz o grubości 250 mm (9,8 cala) typu compound (warstwowy stalowo–żelazny)[j]. Górna osłona dział miała grubość pancerza 51 mm (2 cale)[8]. Kadłub był chroniony tylko przez wewnętrzny pokład pancerny o kształcie skorupy grubości 75 mm[k]. Ponadto opancerzona przeciw odłamkom pancerzem 30 mm była wieża dowodzenia[l].

Konstrukcja[edytuj | edytuj kod]

Wyporność normalna okrętu była określona na 2300 ton angielskich (2337 ton)[9][8][13]. Spotykana jest też wartość 2363 ton[23] lub 2440 ton (być może w służbie japońskiej)[10]. Kadłub był stalowy[8]. Długość między pionami wynosiła 236 stóp (71,9 m), na linii wodnej 246 stóp (75 m), natomiast całkowita jest nieznana[8][10]. Szerokość wynosiła 34,5 stóp (10,5 m)[8]. Okręt był gładkopokładowy, z niewielką nadbudówką i pojedynczym kominem na śródokręciu, w przybliżeniu pośrodku długości[9]. Stewa dziobowa była taranowa, a rufa w formie krążowniczej[24]. Okręt miał jeden maszt z marsem bojowym i bomem do obsługi łodzi, usytuowany za kominem[24]. Jedynie początkowo był wyposażony w dwa dodatkowe maszty i ożaglowanie pomocnicze, lecz zostały one usunięte po rejsie do Chin[8][24].

Napęd[edytuj | edytuj kod]

Napęd stanowiły dwie poziome maszyny parowe typu compound (podwójnego rozprężania), poruszające dwie śruby[23]. Parę dostarczało sześć kotłów cylindrycznych, zwróconych paleniskami po trzy w stronę dziobu i rufy, z których spaliny odprowadzał wspólny komin (istniały rozbieżności w źródłach co do liczby kotłów)[m]. Moc kontraktowa wynosiła 2800 KM (indykowana), a prędkość 15 węzłów[25]. Na próbach okręt rozwinął prędkość 16 węzłów[13]. Zapas węgla wynosił około 230 t normalny i 400 t maksymalny[8]. Zasięg podawany jest tylko jako przybliżony: 1000 Mm[11]. Załoga podawana była w służbie chińskiej na 180 osób[8][11], a w służbie japońskiej na 200–254[10] lub 226, w tym 22 oficerów[20].

Służba[edytuj | edytuj kod]

We flocie chińskiej[edytuj | edytuj kod]

„Jiyuan” z pomocniczym ożaglowaniem, 1884–85

3 lipca 1885 roku, wraz z pancernikami, krążownik wyruszył do Chin z Kilonii z niemiecką załogą i pod niemiecką banderą handlową, przez Morze Śródziemne[26]. Trzy tygodnie w sierpniu spędził na Malcie z powodu problemów z zasilaniem wodą kotłów, usuniętych z pomocą przysłanego inżyniera stoczni[13]. 25 października przybył do Hongkongu, a 31 października do Szanghaju[13]. Z końcem października został formalnie przekazany stronie chińskiej w Dagu i wszedł w skład floty Beiyang[26]. Wobec nieukończenia portu w Lüshun okręty spędziły zimę w Szanghaju[26]. Od czerwca do sierpnia 1886 roku „Jiyuan” w składzie eskadry głównych sił został wysłany w rejs propagandowy do Japonii, Korei i Władywostoku w Rosji[27]. W 1889 roku okręt ćwiczył w składzie drugiego dywizjonu floty pod Weihai, po czym, po dokowaniu w Hongkongu w grudniu, na wiosnę 1890 roku wziął udział w kilkumiesięcznym rejsie z czterema innymi okrętami do Singapuru i Manili[28].

W czerwcu 1894 roku, wobec narastającego konfliktu z Japonią o Koreę, okręt został wysłany do eskortowania statków transportujących chińskie posiłki do Asanu. 25 lipca, niedługo po opuszczeniu Asan, w towarzystwie kanonierki torpedowej „Guangyi”, natknął się na trzy japońskie krążowniki („Yoshino”, „Naniwa” i „Akitsushima”). Nie jest do końca jasne czy „Jiyuan” słabo manewrował (być może uszkodzeniu uległa maszyna sterowa[29]), czy rzeczywiście zachowywał się nazbyt agresywnie, ale jego manewry zostały odczytane jako próba ataku torpedowego i Japończycy otworzyli ogień, rozpoczynając pierwsze starcie wojny chińsko-japońskiej[30]. Według powielanej później przez propagandę japońską wersji starcia, chiński krążownik miał wystrzelić pierwszy torpedę, co nie jest prawdopodobne[31][29].

Chiński okręt nie był gotowy do walki. Pierwsza salwa trafiła w słabo opancerzone stanowisko dowodzenia, zginęło dwóch oficerów, natomiast dowódca nie został ranny[31]. Pocisk wybuchł pod barbetą, wyłączając z akcji jedno z dział 210 mm, po czym trafiona została sama barbeta, a jej obsada zginęła lub została ranna[31][n]. Pozbawiony głównych dział, z rozbitymi nadbudówkami i kominem, komandor Fang Baiqian (według starszej transkrypcji Fang Pai-chien[32]) podjął decyzję o wycofaniu się. Podczas ucieczki, pocisk z rufowego działa trafił mostek krążownika „Yoshino”, nie wyrządzając większych szkód[29]. Trafienie w jeden z krążowników zgłaszali też artylerzyści kanonierki „Guangyi”[30], co jest możliwe, bo „Yoshino” miał być trafiony dwukrotnie[33]. Według referatu japońskiego lekarza, pocisk kalibru 150 mm, po uderzeniu w nadbudówkę wpadł do kotłowni, jednak nie wybuchł i nikogo nie ranił[34]. Istniały też relacje o rozbiciu drugim pociskiem kabiny nawigacyjnej na „Yoshino”[35]. „Jiyuan” dotarł do Weihaiwei poważnie postrzelany, mając na pokładzie 16 zabitych, w tym trzech oficerów, i 25 rannych[29]. Za opuszczenie dwóch pozostałych okrętów chińskich kpt. Fang został skazany na śmierć, dano mu jednak szansę na wykazanie się w przyszłych starciach[36]. Według jednak ówczesnych opinii, jego okręt nie mógł już skutecznie walczyć i zapewne zostałby zatopiony lub wpadł w ręce japońskie[29][36]. Uszkodzenia okrętu, chociaż rozległe, ograniczały się do nadbudówek, burt i pomieszczeń nad pokładem pancernym, a podwodną część kadłuba i maszyny zabezpieczył pancerny pokład. Po naprawach w Lüshun krążownik był w stanie dołączyć do eskadry już 7 sierpnia[37]. Prawdopodobnie wtedy także przemalowano go na jednolicie szary kolor[37]. Według niektórych źródeł, dopiero wtedy okręt otrzymał dwa lekkie działa kalibru 50 mm[38].

17 września wrogie floty starły się u ujścia rzeki Jalu. „Jiyuanowi” wyznaczono skrajną pozycję na lewym skrzydle chińskim, ale zajmował ją niedługo, bo zaraz na początku uciekł z pola walki. Jedynym „osiągnięciem” okrętu było zderzenie się z płonącym krążownikiem „Chaoyong”, zakończone jego zatonięciem na płytkiej wodzie[39][o]. „Jiyuan” lekko uszkodzony, dotarł następnego dnia do Lüshun. Dowódca okrętu, po powrocie reszty floty, został powtórnie skazany i ścięty za tchórzostwo[40]. Twierdził co prawda (w czym popierali go niektórzy oficerowie), że okręt był ciężko uszkodzony i nie nadawał się do akcji[41], lecz amerykański dowódca pancernika „Zhenyuan”, Philo McGiffin, zapisał, że jego osobista inspekcja krążownika wykazała uszkodzenie jedynie rufowego działa 150 mm[42]. Na krążowniku było trzech zabitych podczas bitwy[43].

We flocie japońskiej[edytuj | edytuj kod]

„Saien” w Kure

Po klęsce pod Yalu flota chińska udała się do bazy w Weihaiwei. Po dwutygodniowym oblężeniu twierdza poddała się w lutym 1895 roku, a okręty zostały przejęte przez flotę japońską. „Jiyuan”, przemianowany na „Saien” (zmiana dotyczyła wyłącznie sposobu odczytywania tych samych znaków chińskich), w 1895 roku zdołał jeszcze wziąć udział w ataku na Kaohsiung, będąc obecnym przy ostrzale tamtejszych baterii nadbrzeżnych[44][p].

Wartość bojowa zdobyczy oceniana była nisko[45]. Przyporządkowany jako krążownik 3. klasy, około 1898 roku został zmodernizowany, lekką artylerię wymieniono na 8 dział 47 mm Hotchkiss, zmieniono też wyrzutnie torped na osiemnastocalowe (450 mm)[10]. Brał udział w blokadzie Port Artur podczas wojny rosyjsko-japońskiej. Był przydzielony do 7. Dywizjonu III Eskadry, grupującej starsze okręty[20]. Dowódcą był komandor porucznik K. Tajima[20]. 30 listopada 1904 roku wszedł na minę, postawioną tydzień wcześniej przez kuter z pancernika „Pierieswiet” lub „Pobieda”[46] i zatonął na pozycji 38°51′N 121°05′E/38,850000 121,083333[10]. Zginęło 38 członków załogi, w tym dowódca[20].

Wrak[edytuj | edytuj kod]

W 1982 roku nurkowie marynarki wojennej ChRL odnaleźli wrak „Saiena” i wydobyli rufowe działo 150 mm, ustawione następnie jako pomnik[47]. Rozważano wydobycie całego okrętu, lecz nie okazało się to możliwe[47]. W 1986 i 1988 roku wydobyto dalsze przedmioty, w tym działa 210 mm – łącznie 123 przedmioty przekazane do Muzeum Wojny Japońsko-Chińskiej w Weihai[47]. Wrak leżał na głębokości 40 m, na pozycji 38°50′30″N 123°04′05″E/38,841667 123,068056[47].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Data położenia stępki według Wright 2001 ↓, s. 53 i Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167. Starsze publikacje często jedynie podają ogólnikowo sam błędny rok: 1880 (Conway’s... 1979 ↓, s. 396, Suliga 1995 ↓)
  2. ↑ Kaliber niemiecki 21 cm, podawany w literaturze jako 8,2 cala (Wright 2001 ↓, s. 53, 195) lub 8,3 cala (Jentschura i in. 1976 ↓, s. 99), w rzeczywistości wynosił 209,3 mm (Aleksiej Pastuchow, Siergiej Patianin. Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan”. „Okręty Wojenne”. Nr 1(111)/2012. s. 10. )
  3. ↑ Publikacje na ogół podają długość lufy L/35 (Jentschura i in. 1976 ↓, s. 99, Conway’s... 1979 ↓, s. 396, Olender 1992 ↓, s. 10, Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167), natomiast monografia historyczna floty chińskiej Wright 2001 ↓, s. 53 – „prawdopodobnie” L/22. Almanach Brassey’s... 1895 ↓, s. 97 z epoki podaje z kolei długość L/19,6, lecz masy pocisków (174/217 funtów) odpowiadające podanym przez Wrighta dla działa L/22. Według Wrighta (s. 195), w ogóle w Chinach nie były używane armaty L/35 tego kalibru, natomiast drugim rodzajem działa Kruppa 21 cm we flocie chińskiej było działo 12,5-tonowe o długości lufy L/30 (takie armaty podaje jako uzbrojenie okrętu Suliga 1995 ↓).
  4. ↑ Wright 2001 ↓, s. 195. Informacje o pociskach burzących i przeciwpancernych według Brassey’s... 1895 ↓, s. 97. Armata L/30 tego kalibru strzelała pociskami o masie 140 kg (Wright s.195).
  5. ↑ Kaliber podawany jest w publikacjach na ogół jako 15 cm lub 5,9 cala (Wright 2001 ↓, s. 53, 195). Typowo niemieckie działa 15-centymetrowe miały faktyczny kaliber 149 mm.
  6. ↑ Obie wersje według Kisieliow 2012 ↓, s. 19. Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167 podają tylko sześć działek 37 mm Hotchkissa. Wright 2001 ↓, s. 53 podaje tylko pięć niesprecyzowanych lekkich dział Hotchkissa.
  7. ↑ Brassey’s... 1895 ↓, s. 96, 98, 102 podaje szczegółowe informacje o zamontowaniu dwóch dział 4-funtowych (1,97" – 50 mm) Gruson po bitwie pod Pungdo. Natomiast Jane 1904 ↓, s. 64 podaje cztery działa 4-funtowe Gruson (być może był to stan w chwili zdobycia przez Japończyków).
  8. ↑ Olender 1992 ↓, s. 10 podaje 4 działa 57 mm oraz 6 działek rewolwerowych 37 mm i 4 km; Jentschura i in. 1976 ↓, s. 99: 4 działa 57 mm i 9 km; Conway’s... 1979 ↓, s. 396: 4 działa 3-calowe (76 mm); Suliga 1995 ↓: 4 działa 75 mm L/30 Krupp i 6 dział 37 mm (może to dotyczyć służby japońskiej). Według jednak Wright 2001 ↓, s. 196, działa kalibrów 57 mm, 75 lub 76 mm były używane we flocie chińskiej dopiero po 1900 roku. Kisieliow 2012 ↓, s. 19 podaje informacje o zainstalowaniu czterech brązowych dział kalibru 70 mm wyprodukowanych przez arsenał w Nankinie.
  9. ↑ Conway’s... 1979 ↓, s. 396 podaje cztery wyrzutnie torped kalibru 15 cali (381 mm), w tym jedna podwodna w dziobie, dwie na dolnym pokładzie (niesprecyzowane) i jedna w rufie. Podobnie Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 286 wymieniają cztery wyrzutnie tego kalibru, w tym jedna podwodna i trzy nadwodne. Na oryginalnym planie okrętu zamieszczonym tamże (s. 168) widoczna jest podwodna wyrzutnia w stewie dziobowej i jeden przedział torpedowy na samej rufie (z nieznanym ustawieniem wyrzutni). W kontekście tego, Suliga 1995 ↓ błędnie pokazuje na szkicu cztery wyrzutnie torped w burtach w części dziobowej i rufowej, strzelające na burty.
  10. ↑ Jentschura i in. 1976 ↓, s. 99, Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167, Suliga 1995 ↓. Niektóre publikacje anglosaskie podają, zapewne w zaokrągleniu, 10 cali (254 mm) (Jane 1904 ↓, s. 64, Wright 2001 ↓, s. 53). Według Wrighta op.cit. istnieją też relacje, że barbeta miała pancerz 15 cali (381 mm), lecz są mało prawdopodobne. Conway’s... 1979 ↓, s. 396 natomiast podaje grubość 14 cali (356 mm).
  11. ↑ Tak według Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167. Publikacje anglosaskie podają na ogół pancerz w zaokrągleniu: 3 cale (76 mm), np. Wright 2001 ↓, s. 53, natomiast Conway’s... 1979 ↓, s. 396 podaje błędnie 4 cale (102 mm). Przy tym, okręt budowany był według norm metrycznych.
  12. ↑ Pancerz wieży dowodzenia 30 mm według bardziej szczegółowego źródła Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167, „około 2 cale” (51 mm) według Wright 2001 ↓, s. 53, a 1½ cala (38 mm) według Conway’s... 1979 ↓, s. 396.
  13. ↑ Według Wright 2001 ↓, s. 53 istniały rozbieżne informacje, czy okręt miał dwa czy cztery kotły, z czego cztery były bardziej prawdopodobne. Jednakże według Kisieliow 2012 ↓, s. 18, rosyjski attaché morski raportował o sześciu kotłach cylindrycznych, tak też podają Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 286.
  14. ↑ Nie są jasne w literaturze okoliczności drugiego trafienia – publikacje wskazują, że gruby pancerz barbety nie mógł być przebity (Jane 1904 ↓, s. 64-65); być może trafienie było w górną osłonę, a obsadę poraziły dodatkowo jej odłamki (Wright 2001 ↓, s. 89)
  15. ↑ H.H. Wilson, s. 100, twierdzi, że okrętem, z którym zderzył się „Jiyuan”, był raczej „Yangwei”.
  16. ↑ J.W. Davidson błędnie określa krążownik jako okręt stoczni Armstronga.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Olender 1992 ↓, s. 8.
  2. ↑ Wright 2001 ↓, s. 47-50.
  3. ↑ Wright 2001 ↓, s. 50, 54.
  4. ↑ a b Kisieliow 2012 ↓, s. 15-16.
  5. ↑ Wright 2001 ↓, s. 50, 53.
  6. ↑ Kisieliow 2012 ↓, s. 17.
  7. ↑ Brassey’s... 1895 ↓, s. 102, Jane 1904 ↓, s. 63-64, Wright 2001 ↓, s. 53, Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167
  8. ↑ a b c d e f g h i j Wright 2001 ↓, s. 53.
  9. ↑ a b c Conway’s... 1979 ↓, s. 396.
  10. ↑ a b c d e f Jentschura i in. 1976 ↓, s. 99.
  11. ↑ a b c d e Jane 1904 ↓, s. 64.
  12. ↑ a b c d Kisieliow 2012 ↓, s. 17-18.
  13. ↑ a b c d e f g h i Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167.
  14. ↑ Wright 2001 ↓, s. 48-50.
  15. ↑ Wright 2001 ↓, s. 53-54.
  16. ↑ Jan Gozdawa-Gołębiowski, Od wojny krymskiej do bałkańskiej, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1985, s. 467, ISBN 83-215-3259-4.
  17. ↑ Kisieliow 2012 ↓, s. 19.
  18. ↑ Wright 2001 ↓, s. 53, 195.
  19. ↑ Wright 2001 ↓, s. 195.
  20. ↑ a b c d e Suliga 1995 ↓.
  21. ↑ Kisieliow 2012 ↓, s. 20.
  22. ↑ Olender 1992 ↓, s. 10.
  23. ↑ a b Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 286.
  24. ↑ a b c Kisieliow 2012 ↓, s. 18.
  25. ↑ Dodson i Nottelmann 2021 ↓, s. 167, 286.
  26. ↑ a b c Wright 2001 ↓, s. 66.
  27. ↑ Aleksiej Pastuchow. Pancerniki typu „Dingyuan”. „Okręty Wojenne”. Nr specjalny 48. Z dziejów floty chińskiej, s. 25, 2014. 
  28. ↑ Wright 2001 ↓, s. 83.
  29. ↑ a b c d e Jane 1904 ↓, s. 105–106
  30. ↑ a b Wright 2001 ↓, s. 88.
  31. ↑ a b c Wilson 1896 ↓, s. 68.
  32. ↑ Wright 2001 ↓, s. 87.
  33. ↑ Suzuki 1899 ↓, s. 67.
  34. ↑ Suzuki 1899 ↓, s. 70.
  35. ↑ Wilson 1896 ↓, s. 69.
  36. ↑ a b Wilson 1896 ↓, s. 71.
  37. ↑ a b Wright 2001 ↓, s. 89.
  38. ↑ Brassey’s... 1895 ↓, s. 96, 98, 109.
  39. ↑ Brassey’s... 1895 ↓, s. 111.
  40. ↑ Wright 2001 ↓, s. 91.
  41. ↑ Wilson 1896 ↓, s. 100.
  42. ↑ Philo Norton McGiffin: The Battle of the Yalu. Personal Recollections by the Commander Chinese Ironclad “Chen Yuen.”. [w:] Century Illustrated Monthly Magazine [on-line]. maj-październik 1895. [dostęp 2010-08-22]. (ang.).
  43. ↑ Brassey’s... 1895 ↓, s. 114.
  44. ↑ James W. Davidson: The Island of Formosa, Past and Present. London: Macmillian & Co, 1903, s. 357–8. (ang.).
  45. ↑ Jane 1904 ↓, s. 168.
  46. ↑ Władimir Krestjaninow, Siergiej Mołodcow: Bronienoscy tipa «Pierieswiet». «Bogatyrskaja tragiedija». Moskwa: Jauza, Eksmo, Gangut, 2013, s. 116, seria: Midiel-Szpangout. ISBN 978-5-699-64278-6. (ros.).
  47. ↑ a b c d Kisieliow 2012 ↓, s. 28-29.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jiyuan_(1883)&oldid=73149548”