Liaoning (1988)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Shi Lang (lotniskowiec))
Liaoning
Ilustracja
„Liaoning” w 2017 r.
Klasa

lotniskowiec

Typ

001

Projekt

1143.6

Historia
Stocznia

Zakład nr 444, Mikołajów /
Changxingdao, Dalian

Położenie stępki

6 grudnia 1985

Wodowanie

25 listopada 1988

 Marynarka Wojenna Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej
Nazwa

Liaoning

Wejście do służby

25 września 2012

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

55 000 t standardowa
67 500 t pełna[1]

Długość

306,45 m

Szerokość

72 m

Zanurzenie

10,5 m

Napęd
4 zespoły turbin parowych, 8 kotłów, 4 śruby, moc 200 000 KM
Prędkość

30 w.

Zasięg

3850 Mm przy 29 w.

Uzbrojenie
• 4 × 18 wyrzutnie pocisków plot FL-3000N
• 3 × CIWS 30 mm Typ 1130
Wyposażenie lotnicze
ok. 34 samoloty i śmigłowce (maksymalnie ok. 50)
Załoga

1960[2]

Multimedia w Wikimedia Commons

Liaoning – pierwszy lotniskowiec Chińskiej Republiki Ludowej, w służbie od 2012 roku. Należy do radzieckiego projektu 1143.6, oznaczonego w Chinach jako Typ 001[3]. Budowę okrętu rozpoczęto w 1985 roku dla marynarki wojennej ZSRR w ukraińskim Mikołajowie, pod nazwą „Riga”, a następnie „Wariag”. W związku z rozpadem ZSRR, nieukończony okręt został sprzedany firmie z Chin. Po przeholowaniu do Chin w 2002 roku, został przejęty przez marynarkę, która zdecydowała ukończyć go jako lotniskowiec, według zmodyfikowanego projektu. W 2012 roku, po kilkuletnim procesie wykończenia, wszedł do służby w Marynarce Wojennej Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej jako pierwszy chiński lotniskowiec. Nosi numer burtowy 16.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Budowa jako „Wariag”[edytuj | edytuj kod]

W 1983 roku, wkrótce po rozpoczęciu budowy pierwszego klasycznego lotniskowca projektu 1143.5 dla marynarki radzieckiej (nazwanego „Riga”, następnie „Leonid Brieżniew”, ostatecznie „Admirał Kuzniecow”), klasyfikowanego jednak oficjalnie jako ciężki krążownik lotniczy, władze ZSRR postanowiły o budowie drugiego takiego samego okrętu[4]. Otrzymał on początkowo również nazwę „Riga” (Ryga), lecz 19 czerwca 1990 roku przemianowano go na „Wariag” na pamiątkę m.in. krążownika z czasów wojny rosyjsko-japońskiej[5][a]. Budowę prowadzono na tej samej pochylni czarnomorskiego zakładu nr 444 w Mikołajowie, pod numerem stoczniowym 106. Oficjalne położenie stępki miało miejsce w dniu zwodowania „Leonida Brieżniewa” 4 grudnia 1985 roku, po zwolnieniu pochylni – w tym dniu zmontowano na pochylni pierwsze wykonane już wcześniej sekcje kadłuba[6]. W odróżnieniu od pierwszego okrętu, od razu na sekcjach dna zainstalowano kotły i turbiny parowe[6]. Zastosowana metoda budowy tak dużych okrętów na pochylni, a nie w doku, była już wówczas ewenementem na świecie[6]. Pierwotnie okręt budowano jako drugą jednostkę projektu 11435 (1143.5), lecz w czerwcu 1986 roku zdecydowano o wprowadzeniu do jego konstrukcji ulepszeń, przede wszystkim dotyczących wyposażenia elektronicznego, zmieniając oznaczenie projektu na 11436[b]. Między innymi, niedopracowany kompleks wykrywania celów z radarem z antenami ścianowymi Mars-Passat zamieniono w projekcie na nowy kompleks Forum, opierający się na dwóch radarach trójwspółrzędnych z klasycznymi antenami Friegat-MA i radarze Podbieriezowik (zajmującym miejsce na szczycie nadbudówki, na dotychczasowym miejscu pojedynczego radaru Friegat-MA)[5]. Okręt od razu miał być przystosowany do bazowania będących w opracowaniu samolotów wczesnego ostrzegania Jak-44 o napędzie turbośmigłowym[7]. Zmiany wymagały przeprojektowania ok. 150 pomieszczeń, głównie nadbudówki[5].

„Wariag” docelowo miał służyć we Flocie Oceanu Spokojnego i wejść do służby w 1993 roku[7]. Kadłub wodowano 25 listopada 1988 roku. Ukończeniu okrętu przeszkodził jednak rozpad ZSRR i kryzys gospodarczy w republikach poradzieckich, połączony ze znaczną redukcją środków na obronność. Pod koniec 1991 roku zaprzestano finansowania budowy[7]. Sytuacja dodatkowo skomplikowała się, gdyż stocznia w Mikołajowie znalazła się na niepodległej Ukrainie. Przez pewien czas budowa była jeszcze kontynuowana ze środków stoczni. Zakupem lotniskowca zainteresowane były niektóre inne państwa, w tym Chiny i Indie, lecz nie doszło wówczas do tego na skutek nacisków USA i Wielkiej Brytanii[8]. Rosja wyrażała w 1993 roku chęć dokończenia okrętu dla swojej marynarki, lecz nie poszły za tym środki finansowe – sama marynarka rosyjska przy tym znajdowała się w latach 90. w głębokim kryzysie związanym z niedoinwestowaniem – i w końcu w marcu 1995 roku Rosja oficjalnie zrezygnowała z okrętu i przekazała prawa do niego stoczni w Mikołajowie za długi[7]. Oceniano, że na jego dokończenie potrzeba było ok. 250 milionów dolarów[9]. Już wcześniej 30 czerwca 1993 roku został on formalnie skreślony z listy okrętów Floty Oceanu Spokojnego[10]. Rosja zażądała przy tym demontażu licznych zamontowanych już elementów wyposażenia i uzbrojenia, uznawanych za tajne[8]. Gotowość okrętu sięgała wówczas 67,77%[6]. Ukraina nie była zainteresowana dokończeniem budowy lotniskowca dla własnej floty, nie planując posiadania okrętów tej klasy, wobec czego stocznia zdecydowała sprzedać go za granicę, na warunkach złomu[7].

Odholowanie do Chin i ukończenie okrętu[edytuj | edytuj kod]

Nieukończony „Wariag” holowany przez Bosfor

Po przetargu przeprowadzonym w latach 1997–1998, nieukończony okręt sprzedano w 1998 roku za cenę 20 milionów dolarów (przewyższającą około czterokrotnie wartość złomu), chińskiej firmie Agencia Turistica e Diversoes Chong Lot Limitada, zarejestrowanej w Makau[8]. Oficjalnie okręt został zakupiony w celu przebudowy na pływający kompleks hotelarsko-rozrywkowy, podobnie jak sprzedane wcześniej innym chińskim firmom dwa radzieckie wycofane ze służby krążowniki lotnicze typu Kijew[11]. Przez pewien czas rozważano zlecenie przebudowy okrętu tej samej stoczni, lecz ostatecznie nie doszło do tego[7]. 14 czerwca 2000 roku „Wariag” wypłynął z Mikołajowa, holowany przez holenderski holownik „Suhaili”, wspomagany przez inne jednostki[12]. Z powodu braku zgody Turcji na przeholowanie przez Bosfor z uwagi na obawy co do bezpieczeństwa żeglugi, przez 16 miesięcy zespół krążył następnie po Morzu Czarnym, nie mogąc zakotwiczyć z powodu braku energii do obsługi urządzeń kotwicznych na pokładzie lotniskowca oraz zbyt słabych kotwic holowników[7]. Dopiero 2 listopada 2001 roku zezwolono na przepłynięcie zespołu przez Bosfor[11]. Podczas sztormu na Morzu Egejskim 5 listopada zerwał się hol i okręt został nawet opuszczony przez załogę, lecz jeszcze tego dnia zdołano go odzyskać[11][c]. Dawny „Wariag”, holowany wokół Afryki, 3 marca 2002 roku dotarł do chińskiego portu Dalian[11]. Koszt holowania wyniósł 5 milionów dolarów[2].

Sprzedaż kadłuba okrętu nastąpiła oficjalnie dla celów cywilnych, jednakże lotniskowiec został w rzeczywistości przekazany marynarce wojennej Chin, która podjęła w stoczni Changxingdao w Dalian prace nad analizą konstrukcji i ewentualnych możliwości wykorzystania okrętu[13]. Wcześniej wielu ekspertów podejrzewało, że za zakupem okrętu stały w istocie chińskie służby, a kupująca firma, utworzona niedawno przed tym, z niewielkim kapitałem, była podstawiona[8][11]. Chińska marynarka nie miała wcześniej doświadczeń z lotniskowcami, poza analizą kilku wycofanych ze służby starszych okrętów, a jednocześnie wzrastające ambicje geopolityczne kraju powodowały konieczność wprowadzenia okrętów tej klasy. Spekulowano, że „Wariag” może zostać rozebrany w celu dokładnego poznania jego konstrukcji lub będzie służył jako obiekt treningowy bez napędu[14]. Marynarka podjęła jednak decyzję o ukończeniu lotniskowca jako pełnosprawnego okrętu. W czerwcu 2005 roku ruszyły widoczne prace, gdy lotniskowiec został wprowadzony do suchego doku w Dalian i zakonserwowany oraz pomalowany na typowe jasnoszare barwy chińskich okrętów. W celu przetestowania rozmieszczenia wyposażenia, w 2009 roku zbudowano na lądzie w instytucie badawczym marynarki w Wuhan (ang. Wuhan Naval Research Institute) pełnowymiarową makietę pokładu i nadbudówki lotniskowca[2]. Na przełomie lat 2009/2010 roku ponownie był dokowany, a od marca 2010 trwało jego wyposażanie[2]. Dopiero jednak w 2011 roku Chiny oficjalnie poinformowały o zamiarze wprowadzenia dawnego „Wariaga” do służby[14].

„Liaoning” podczas prac wyposażeniowych w Dalianie w 2011

Próby morskie lotniskowca rozpoczęły się 10 sierpnia 2011 roku[15]. Informacje na temat okrętu ujawniane przez chińskie władze są jednak ograniczone i brak jest szczegółowych oficjalnych informacji o jego danych technicznych i wyposażeniu[15]. Publikacje podawały, że lotniskowiec otrzymał w 2008 roku nazwę „Shi Lang”, od XVII-wiecznego admirała (numer burtowy 83), co nie znalazło ostatecznie potwierdzenia[13][15]. 25 września 2012 roku okręt wszedł do służby w Marynarce Wojennej Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej pod nazwą „Liaoning” (numer burtowy 16), od nazwy prowincji, w której leży Dalian[15]. 23 listopada 2012 na lotniskowcu miały miejsce pierwsze oficjalne doświadczalne lądowania i starty samolotów J-15 (jako pierwszy pilot Dai Mingmeng)[d]. Już wcześniej w 2011 roku lądowały na nim śmigłowce Z-8[15].

Ulepszoną kopię „Liaoninga” stanowi zbudowany już w Chinach lotniskowiec typu 001A.

Opis[edytuj | edytuj kod]

Konstrukcja[edytuj | edytuj kod]

„Liaoning” w kwietniu 2021 r.
Szkic pokładu lotniczego „Admirała Kuzniecowa” z widocznymi pozycjami startowymi samolotów - analogicznie „Liaoning”, z wyjątkiem mniejszej liczby inaczej rozmieszczonych okrągłych stanowisk dla śmigłowców
Porównanie współczesnych lotniskowców („Liaoning” drugi od lewej)

Konstrukcja okrętu jest analogiczna do półbliźniaczego rosyjskiego lotniskowca „Admirał Fłota Sowietskogo Sojuza Kuzniecow”. Zasadnicze różnice istnieją jednakże w zakresie zestawu uzbrojenia i wyposażenia, w tym wyposażenia radioelektronicznego, a co za tym idzie okręty różnią się także szczegółami nadbudówek i rozplanowaniem pomieszczeń[16]. Dzięki rezygnacji z pierwotnie zaprojektowanego podpokładowego bloku wyrzutni pocisków przeciwokrętowych P-700 Granit-NK (o dyskusyjnej przydatności dla okrętów takiej klasy), udało się powiększyć miejsce pod pokładem na inne pomieszczenia[e]. Hangar umieszczony pod pokładem lotniczym w oryginalnym projekcie miał powierzchnię 3980 m² i wymiary 153 × 26 × 7,2 m; nie wiadomo czy został powiększony[17].

Tak jak w pierwotnym projekcie, lotniskowiec nie posiada katapult, natomiast start jest wspomagany przez ukształtowanie pokładu dziobowego, wznoszącego się w postaci skoczni. Na pokładzie wyznaczone są trzy stanowiska startowe dla samolotów, z tego dwa znajdują się w części dziobowej, obok siebie – ich ścieżki do startu schodzą się w centralnym punkcie przedniej krawędzi skoczni (dla samolotów ze zredukowanym uzbrojeniem podwieszanym). Stanowisko numer 3 przeznaczone jest do startu samolotów z maksymalną masą startową i znajduje się pośrodku pokładu do lądowania, na lewej burcie[18]. Wiążą się z tym ograniczenia co do asortymentu używanych samolotów (w chwili obecnej tylko J-15), a także ograniczenia masy przenoszonego przez nie uzbrojenia, względnie zapasu paliwa[19].

Wyporność standardowa okrętu oceniana jest na 55 000 t, pełna na 67 500 t[1]. Długość całkowita kadłuba lotniskowca wynosi 306,45 m, szerokość między skrajnymi częściami pokładu 71,96 m[f]. Przybliżona długość na linii wodnej wynosi 270 m, a zanurzenie 10,5 m[1]. Spotykane są rozbieżne dane dotyczące szerokości na linii wodnej, od 30,5 m do 38 m[g]. Siłownia okrętu jest turboparowa, zachowana z oryginalnego projektu (brak jest pewnych informacji o wymianie siłowni). Parę wytwarza 8 kotłów parowych KWG-4. Napęd stanowią 4 turbiny TW-12-4 o mocy łącznej 200 000 KM, poruszające cztery śruby[1].

Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]

Uzbrojenie okrętu jest znacząco słabsze, niż w oryginalnym projekcie, przeznaczone jedynie do samoobrony przeciw samolotom i rakietom na najmniejszych odległościach – co jest jednak standardem dla lotniskowców. Rozmieszczone jest w całości na czterech sponsonach, z czterech stron pokładu, poniżej jego płaszczyzny (na burtach w części dziobowej i rufowej). Główny element stanowią cztery 18-prowadnicowe wyrzutnie rakiet przeciwlotniczych bliskiego zasięgu FL-3000N[16]. Zasięg pocisków wynosi ok. 9 km[13]. Uzupełniają je trzy kierowane radarowo 11-lufowe rotacyjne zestawy artyleryjskie obrony bezpośredniej typu 1130 kalibru 30 mm (systemu Gatlinga), umieszczone po obu burtach na rufie i po prawej burcie na dziobie[16][3]. Na rufowych sponsonach znajdują się także dwie 12-prowadnicowe wyrzutnie rakietowych bomb głębinowych kalibru 240 mm, służące przede wszystkim do obrony przeciw torpedom[16].

Grupa lotnicza[edytuj | edytuj kod]

Start J-15 z „Liaoninga”
„Liaoning” od rufy z samolotami na pokładzie

Podstawowy składnik grupy lotniczej stanowią pokładowe myśliwce wielozadaniowe J-15, produkowane w Chinach, wywodzące się z konstrukcji licencyjnych myśliwców J-11 (Su-27SK) i stanowiące w istocie bezlicencyjną kopię rosyjskich myśliwców pokładowych Su-33[2]. W skład grupy lotniczej wchodzą też ciężkie śmigłowce transportowe Z-8 (licencyjny francuski SA-321 Super Frelon) oraz rosyjskie śmigłowce wczesnego ostrzegania Ka-31, z rozkładaną anteną radaru pod kadłubem[2]. W oryginalnym projekcie w hangarze mogło się mieścić ok. 50 statków powietrznych, w tym 26 myśliwców Su-27K (analogicznych pod względem rozmiarów do J-15) i 24 śmigłowce rodziny Ka-27[20]. Chiński lotniskowiec ma podobne możliwości (pomijając mniejszą liczbę możliwych do zabrania śmigłowców Z-8 z uwagi na ich większe rozmiary), które nie są na razie wykorzystywane w pełni. Podawany bywa skład grupy lotniczej z 20 myśliwców J-15 i 10–14 śmigłowców, w tym nowszych typów Z-18J (wczesnego ostrzegania), Z-18F (zwalczania okrętów podwodnych) i Z-9D (poszukiwawczo-ratowniczy)[3]. Jest to trudne do precyzyjnego zweryfikowania z uwagi na niepodawanie oficjalnych informacji przez marynarkę Chin.

Systemy[edytuj | edytuj kod]

Zasadniczy komponent wyposażenia elektronicznego stanowi radar typu 348 z aktywnym skanowaniem fazowym, z czterem antenami ścianowymi umieszczonymi po czterech stronach nadbudówki (z przodu lewej ściany, z tyłu prawej ściany oraz na przedniej i tylnej ścianie)[2]. Na szczycie masztu znajduje się z kolei trójwspółrzędny radar dozoru powietrznego typu 382, z dwoma płaskimi antenami na obrotowej podstawie[16]. W skład urządzeń walki radioelektronicznej wchodzą cztery 24-lufowe wyrzutnie celów pozornych typu 726, umieszczone po jednej na obu rufowych sponsonach oraz po dwie na pokładzie obok prawej ściany nadbudówki, a także dwie 16-prowadnicowe wyrzutnie na małym sponsonie na śródokręciu na lewej burcie[16].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Po wejściu do służby, macierzystym portem lotniskowca stało się Qingdao[21]. Przez pierwsze lata prowadzone było dalej szkolenie i próby, głównie na wodach Morza Żółtego. Wstępną gotowość operacyjną jednostka osiągnęła w 2012 roku, a o osiągnięciu gotowości bojowej władze poinformowały w listopadzie 2016 roku[22]. Służy on jednak zasadniczo jako okręt doświadczalny, pozwalający na wypracowanie procedur operacyjnych i koncepcji użycia, a także jako jednostka szkoleniowa dla personelu, zwłaszcza pilotów, którzy będą pełnić służbę na nowych chińskich lotniskowcach (typu 001A i dalszych)[22].

„Liaoning” w kwietniu 2018 r.
„Liaoning” w kwietniu 2020 r.
Ćwiczenia w maju 2022 r.

W listopadzie i grudniu 2013 roku „Liaoning” z eskortą po raz pierwszy odbył ćwiczenia na Morzu Południowochińskim, co wywołało dezaprobatę okolicznych państw, przede wszystkim Filipin i Indonezji, odbierających ćwiczenia jako prowokację w obliczu roszczeń terytorialnych Chin do wysp na terenie tego morza[21]. Na pokładzie stacjonowały wówczas 4 myśliwce J-15, które wykonały ponad sto operacji powietrznych[23]. W 2014 roku przeprowadzono kilkumiesięczny remont i przegląd wyposażenia okrętu w stoczni w Dalian[24]. We wrześniu 2014 roku w mediach pojawiła się informacja, że dwóch lotników zginęło podczas prób lotniskowca, lecz władze zdementowały to, podając, że dwaj piloci eskadry zginęli wcześniej, bez związku z okrętem[25]. W październiku 2014 roku doszło jednak podczas prób do bliżej nieujawnionej awarii kotłów parowych i chwilowej utraty mocy[25] (warto zaznaczyć, że awaryjna siłownia była jedną z głównych bolączek oryginalnego rosyjskiego projektu 1143.5[26]).

W styczniu 2017 roku „Liaoning” z eskortującymi go okrętami przeprowadził serię ćwiczeń w rejonie Morza Południowochińskiego i powracając przeszedł przez Cieśninę Tajwańską, co wywołało zaniepokojenie państw regionu i przez część komentatorów zostało odebrane jako demonstracja siły[27]. 7 lipca 2017 roku „Liaoning” zawinął do Hongkongu, gdzie został udostępniony do zwiedzania[28].

W 2019 roku media chińskie ujawniły, że możliwa jest w przyszłości sprzedaż okrętu marynarce Pakistanu[29].

W kwietniu 2021 roku grupa lotniskowca „Liaoning”, wraz z niszczycielem typu 055, dwoma niszczycielami typu 052D, fregatą typu 054A i okrętem zaopatrzeniowym typu 901 przepłynęła 180 km na południe od Okinawy i operowała następnie na Morzu Filipińskim, co spowodowało postawienie japońskich sił w stan gotowości[30].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Zmiana nazwy z „Riga” na „Wariag” jeszcze przed utworzeniem floty rosyjskiej i powrotem do dawnych tradycji spowodowana była zapewne krokami podejmowanymi przez anektowane republiki nadbałtyckie w 1990 roku do wyjścia z ZSRR.
  2. ↑ Numer projektu zapisywany bywa różnie w publikacjach: 11435, 11436 (np. Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 216) lub 1143.5, 1143.6 (np. Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 10)
  3. ↑ Według Nitka 2013 ↓, s. 8-9, hol zerwał się 3 listopada, a akcja ratownicza została ukończona 7 listopada 2001 roku, przy tym zginął jeden z marynarzy z holowników.
  4. ↑ Data pierwszych lądowań w piątek 23 listopada 2012 roku według Yu Runze: J-15 landed on China’s carrier for the 1st time. Sina English, 23-11-2012. [dostęp 2018-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.). Na ogół podawana jest jednak data 25 listopada, kiedy agencje prasowe poinformowały o tym fakcie (np. Nitka 2013 ↓, s. 13).
  5. ↑ Według Nitka 2013 ↓, s. 10 przestrzeń przewidziana przez wyrzutnie Granit miała zostać wykorzystana na powiększenie hangaru, co jednak wydaje się spekulacją, gdyż zgodnie z planem lotniskowca proj. 1143.5 w Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 170, wyrzutnie pocisków, znajdujące się w części dziobowej, były oddzielone od hangaru szeregiem innych pomieszczeń. Nie wydaje się też, żeby istniała konieczność powiększania hangaru.
  6. ↑ Wymiary według faktycznych pomiarów „Wariaga” przed holowaniem, przy tym szerokość z uwzględnieniem wystających skrzydeł mostka wynosiła 73,15 m (Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 17). Podawane są w publikacjach też wymiary przybliżone: długość 304,5 m i szerokość maksymalna 75 m (Nitka 2013 ↓, s. 14, także Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 15)
  7. ↑ Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 13 podają 30,5 m lub z innych źródeł 35,4 m lub 37 m; Nitka 2013 ↓, s. 14 podaje przybliżoną wartość 38 m

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Nitka 2013 ↓, s. 14.
  2. ↑ a b c d e f g Nitka 2013 ↓, s. 9.
  3. ↑ a b c Type 001 Liaoning Class. Sinodefence, 19-08-2017. [dostęp 2018-07-09].
  4. ↑ Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 216.
  5. ↑ a b c Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 216
  6. ↑ a b c d Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 2-3.
  7. ↑ a b c d e f g Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 219-221
  8. ↑ a b c d Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 5-6.
  9. ↑ Władimir Szczerbakow, Andriej Fomin. Probużdienije «Wariaga». „Tiechnika i Woorużenije”. 4/2006, s. 4, 2006. (ros.). 
  10. ↑ Aleksandr Pawłow: Wojennyje korabli Rossii 1997–1998 g. Wyd. V. Jakuck: 1997, s. 138. (ros.).
  11. ↑ a b c d e Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 224-225
  12. ↑ Nitka 2013 ↓, s. 8.
  13. ↑ a b c Uzbrajanie chińskiego lotniskowca. Agencja Lotnicza Altair, 05-06-2011. [dostęp 2011-06-05].
  14. ↑ a b Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 31-32.
  15. ↑ a b c d e Nitka 2013 ↓, s. 12-13.
  16. ↑ a b c d e f Nitka 2013 ↓, s. 10-12.
  17. ↑ Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 170–171.
  18. ↑ Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 173-174.
  19. ↑ Zbyt mały udźwig J-15. Agencja Lotnicza Altair, 07-10-2013. [dostęp 2018-07-02].
  20. ↑ Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 176.
  21. ↑ a b Liaoning prowokuje. Agencja Lotnicza Altair, 26-11-2013. [dostęp 2018-07-02].
  22. ↑ a b Paweł Behrendt: Liaoning osiągnął gotowość bojową. konflikty.pl, 16 listopada 2016. [dostęp 2017-07-10].
  23. ↑ Lotniskowiec Liaoning wrócił z ćwiczeń. Agencja Lotnicza Altair, 1-1-2014. [dostęp 2018-07-02].
  24. ↑ Pierwszy przegląd Liaoninga. Agencja Lotnicza Altair, 24-4-2014. [dostęp 2018-07-02].
  25. ↑ a b Problemy techniczne Liaoninga. Agencja Lotnicza Altair, 21-10-2014. [dostęp 2018-07-02].
  26. ↑ Bałakin i Zabłocki 2007 ↓, s. 214-215.
  27. ↑ Liaoning na M. Południowochińskim. Agencja Lotnicza Altair, 04-01-2017. [dostęp 2018-07-02]., Incydent na wodach Cieśniny Tajwańskiej. Agencja Lotnicza Altair, 11-01-2017. [dostęp 2018-07-02].
  28. ↑ Liaoning w Hongkongu. Agencja Lotnicza Altair, 09-07-2017. [dostęp 2018-07-02]. (pol.).
  29. ↑ Tomasz Witkiewicz. Z życia flot. ChRL. „Morze, Statki i Okręty”. 3-4/2019. XXIV (191), s. 4, marzec-kwiecień 2019. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 
  30. ↑ Grupa Liaoning na Morzu Filipińskim. Agencja Lotnicza Altair, 5 kwietnia 2021. [dostęp 2022-02-21].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Siergiej Bałakin, Władimir Zabłocki: Sowietskije awianoscy. Awianiesuszczije kriejsiera admirała Gorszkowa. Moskwa: Jauza – Kollekcyja – Eksmo, 2007. ISBN 978-5-699-20954-5. (ros.).
  • A.N. Odajnik, W.W. Kostriczenko: Awianosjec «Wariag». Dołgij put’ ot «Rigi» do «Szi Lana». Moskwa: 2011, seria: Morskaja Kollekcyja. nr 8(143)/2011. (ros.).
  • Andrzej Nitka. Liaoning. Pierwszy lotniskowiec Państwa Środka. „Morze, Statki i Okręty”. 2/2013. XVIII (131), luty 2013. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Lotniskowce projektu 1143.5 i 1143.6
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Liaoning_(1988)&oldid=70496704”