Przejdź do zawartości

Siergiej Paradżanow

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Siergiej Paradżanow
Ilustracja
Siergiej Paradżanow na armeńskim znaczku pocztowym
Prawdziwe imię i nazwisko

Siergiej Iosifowicz Paradżanow

Data i miejsce urodzenia

9 stycznia 1924
Tyflis

Data i miejsce śmierci

21 lipca 1990
Erywań

Zawód

reżyser

Odznaczenia
Narodowa Nagroda im. Tarasa Szewczenki (USRR)
Strona internetowa

Siergiej Iosifowicz Paradżanow, ros. Сергей Иосифович Параджанов, orm. Սարգիս Հովսեպի Պարաջանյան, Sarkis Howsepi Paradżanian (ur. 9 stycznia 1924 w Tyflisie, zm. 21 lipca 1990 w Erywaniu) – radziecki reżyser filmowy pochodzenia ormiańskiego, uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców kina w XX wieku. Wszechstronny artysta i dysydent, wiele lat więziony przez władze za głoszone przez siebie poglądy i niezależność artystyczną oraz homoseksualność[1].

Młodość i edukacja

[edytuj | edytuj kod]

Jego ojciec Iosif Sarkisowicz Paradżanow był sprzedawcą antyków, matka Sierafima Dawidowna z domu Bieżanowa również pochodziła z ormiańskiej rodziny kupieckiej. Po przejęciu władzy przez bolszewików ojciec Siergieja był więziony, a rodzinie wiodło się bardzo ciężko. W latach 1932–1942 Siergiej Paradżanow uczęszczał do rosyjskiej szkoły średniej w Tbilisi; od 1941 do 1943 pracował w fabryce. W 1942 roku podjął studia w Instytucie Transportu Kolejowego, a od 1943 do 1945 studiował w tbiliskim konserwatorium grę na skrzypcach i śpiew. Uczył się również tańca w szkole choreograficznej przy Teatrze Opery. Dał w tym czasie z trupą koncertową w szpitalach wojennych i domach dla inwalidów ponad pół tysiąca koncertów.

W 1945 roku Siergiej Paradżanow rozpoczął studia na wydziale reżyserii moskiewskiej WGIK. W 1947 roku pod pretekstem homoseksualizmu i spekulanctwa więziony w Tbilisi, dopiero po siedmiu miesiącach wrócił na uczelnię. Uczył się m.in. u Igora Sawczenki i Ołeksandra Dowżenki. Jako asystent reżysera pracował z Sawczenką przy filmach Trzeci szturm i Taras Szewczenko. Na studiach ożenił się z Tatarką Nijar Sierajewą, zamordowaną z powodu ślubu z niewiernym[2]. Jego drugą żoną była Ukrainka Swietłana Szczerbatiuk. Pracę dyplomową zrealizował w Kijowskiej Wytwórni Filmów Fabularnych w 1952, do której otrzymał nakaz pracy. Była to Mołdawska bajka oparta na kanwie prozy mołdawskiego pisarza Emila Bucova.

Kariera artystyczna

[edytuj | edytuj kod]

Za debiut fabularny Siergieja Paradżanowa należy uznać Andrijesz, zrealizowany w 1955 roku wspólnie z Jakowem Bazelianem. Była to baśniowa opowieść oparta na tym samym temacie, co praca dyplomowa reżysera. W 1956 realizuje film fabularny pt. Pierwszy chłopak, zaś w 1957 trzy krótkie metraże: Dumka, Natalia Użwij i Złote ręce. W 1961 powstaje Ukraińska rapsodia opowiadająca historię wiejskiej dziewczyny robiącej karierę śpiewaczki. W 1962 kręci film fabularny pt. Kwiatek na kamieniu opowiadający o komsomolcach. Tym filmem kończy Paradżanow pierwszy etap swej twórczości, jakim było kręcenie filmów socrealistycznych.

Przełomowym filmem okazały się Cienie zapomnianych przodków (Tini zabutych predkiw) z 1964 roku, arcydzieło będące adaptacją opowiadania Mychajła Kociubyńskiego, zrealizowane w setną rocznicę urodzin pisarza, bogato korzystające z huculskich wierzeń i legend. Premiera obrazu miała miejsce 4 września 1965 w Kijowie i pokryła się w czasie z aresztowaniami młodych intelektualistów we Lwowie i Kijowie. Projekcja filmu poprzez wystąpienia m.in. Wiaczesława Czornowiła i Wasyla Stusa zamieniła się w polityczną manifestację. To wydarzenie postawiło Paradżanowa w niekorzystnym świetle wobec władz radzieckich. Film zdobył 28 nagród na międzynarodowych festiwalach filmowych i przysporzył Paradżanowowi światowej sławy, co wzmogło podejrzliwość władz wobec reżysera.

Kolejnym projektem filmowym Paradżanowa były Kijowskie freski, do których rozpoczął zdjęcia, jednak pozwolenie na realizację wstrzymano w 1965 roku. Reżyser został oddelegowany do pracy w Erywaniu, gdzie zrealizował dokument Akop Awnatanian. W 1967 rozpoczął w wytwórni Armenfilm zdjęcia do filmu Sajat Nowa. Obraz opowiadał o losach XVIII-wiecznego poety Arutjuna Saradjana. Realizacja filmu przypadła na okres przejściowy pomiędzy epokami Chruszczowa i Breżniewa, charakteryzujący się zaostrzeniem cenzury. Obrazowi Paradżanowa zarzucano hieroglificzność oraz szyfrowanie treści. W 1968 zmieniono tytuł z Sajat Nowa na Barwy granatu, zajęto się również zmianą jego treści. Przeróbkami zajął się Siergiej Jutkiewicz, który przemontował film, wyciął kluczowe sceny oraz dodał wiersze poety. Film, mimo zmiany w formie, zachował charakterystyczny dla Paradżanowa styl. Został wprowadzony do dystrybucji jedynie w kilku kinach.

Kolejne scenariusze pisane w latach 60. i na początku 70. nie trafiały do realizacji. Odrzucony w 1969 projekt scenariusza pt. Drzemiący pałac na podstawie Fontann Bachczysaraju Aleksandra Puszkina opowiadał m.in. o historii Tatarów krymskich stanowiących w ZSRR temat tabu. W 1971 Paradżanow przedkłada w wytwórni filmowej w Kijowie projekt scenariusza na podstawie Demona Michaiła Lermontowa. On również zostaje odrzucony, prawdopodobnie tylko ze względu na osobę autora. Również scenariusz oparty na poemacie z 1946 roku ormiańskiego poety Nauri Zarjana pt. Piękny Ara przedłożony w wytwórni Armenfilm nie został zrealizowany. W 1972 roku reżyser podjął realizację filmu według scenariusza Intermezzo, o życiu Mychajło Kociubyńskiego, który pozostał jednak niedokończony po tym jak władze wstrzymały jego produkcję. W 1973 scenariusz napisany wspólnie z Wiktorem Szkłowskim, oparty na kanwie Cudu w Odense Andersena został odrzucony przez wytwórnię w Kijowie.

17 grudnia 1973 roku reżyser został aresztowany pod zarzutem homoseksualizmu i spekulanctwa. Skazano go na 5 lat pozbawienia wolności. Domniemywa się, iż faktycznym powodem uwięzienia był meldunek Jurija Andropowa dotyczący podróży reżysera do Mińska w grudniu 1971, gdzie wygłosił odczyt na pokazie autorskiej wersji Barw granatu. Był więziony w kijowskim Więzieniu Lukjanowskim i w kolonii w Ałczewsku, tworzył tam kolaże. Mimo protestów ze strony radzieckich i zachodnich ludzi kultury – filmowców, pisarzy, studentów, naukowców – organizacji międzynarodowych i opinii publicznej, dopiero po czterech latach odzyskał wolność. Prawdopodobnie stało się to za sprawą interwencji szwagra Lili Brik Louisa Aragona u Leonida Breżniewa.

Mieszkanie Paradżanowa w Kijowie skonfiskowano, reżyser otrzymał też zakaz zamieszkania w Kijowie, Moskwie, Leningradzie i Erywaniu. Powrócił więc do domu rodzinnego w Tbilisi, gdzie pozostawał pod aresztem domowym. Wobec zakazu pracy przy filmie, artystyczne projekty realizował w formie scenariuszy, noweli i setek prac plastycznych, szczególnie kolaży. W 1982 roku po jego wystąpieniu w obronie spektaklu Włodzimierz Wysocki w moskiewskim Teatrze na Tagance ponownie go aresztowano i skazano na dziewięć miesięcy pozbawienia wolności. Został uwolniony dzięki listowi poetki Biełły Achmaduliny skierowanemu do sekretarza KC Komunistycznej Partii Gruzji Eduarda Szewardnadze.

Dopiero w 1984 roku złagodzenie represji władz wobec artysty umożliwiło mu realizację filmu. Legenda o Twierdzy Suramskiej powstała w Gruzja-Film oparta była na tekście XIX-wiecznego gruzińskiego pisarza Daniela Czonkadze. Obraz zyskał międzynarodowe uznanie. Równolegle Paradżanow pisał scenariusze, a w 1985 roku w Tbilisi miała miejsce pierwsza wystawa prac plastycznych artysty. W 1986 roku światło dzienne ujrzał krótkometrażowy dokument Arabeski na temat Pirosmaniego opowiadający o Niko Pirosmanaszwili, gruzińskim malarzu prymitywiście. Zajmuje się również losami innego artysty, Michaiła Wrubla, tworzy projekt filmu o nim, zrealizowany w 1989 przez Leonida Osykę pt. Etiudy na temat Wrubla. Tworzy również scenariusze, m.in. oparty na Słowie o wyprawie Igora przedstawiony wytwórni w Kijowie. Drugi pt. Męczeństwo Szuszanik oparty był na losach męczennicy Szuszanik spisanych przez Jakuba z Curtaweli. Spośród tych projektów realizacji w 1988 doczekał się jedynie oparty na azerbejdżańskich legendach i opowiadaniu Lermontowa Aszik Kerib. Paradżanow zadedykował ten film przyjacielowi, Andriejowi Tarkowskiemu. W czerwcu 1989 roku rozpoczęły się zdjęcia do opus magnum reżysera, przerwane chorobą artysty. Siergiej Paradżanow zmarł w Erywaniu 20 lipca 1990 roku na raka płuc. Film, którego nie zdążył ukończyć, Spowiedź, dokończony został przez przyjaciela reżysera Michaiła Wartanowa w formie dokumentu, Paradżanow: The Last Spring (1992).

Filmografia

[edytuj | edytuj kod]

Jako asystent reżysera

[edytuj | edytuj kod]

Jako reżyser

[edytuj | edytuj kod]
  • 1952 Mołdawska bajka
  • 1955 Andrijesz wspólnie wraz z Jakowem Bazelianem
  • 1956 Pierwszy chłopak
  • 1957 Dumka
  • 1957 Natalia Użwij
  • 1957 Złote ręce
  • 1961 Ukraińska rapsodia
  • 1962 Kwiatek na kamieniu
  • 1964 Cienie zapomnianych przodków
  • 1965 Kijowskie freski - realizacja projektu przerwana z powodu interwencji władz państwowych; do dziś zachował się wyłącznie oryginalny 15-minutowy fragment filmu, zawierający wszystkie sceny nakręcone przed wydaniem zakazu
  • 1967 Akop Awnatanian
  • 1968 Dieti Komitasu (Children to Komitas) - film zaginiony
  • 1968 Sajat Nowa; Barwy granatu – przemontowana wersja Sergiusza Jutkiewicza
  • 1978 Znak wriemieni (The Sign of the Times) w filmie Aszcharums (In My World) Rubena Geworkianca
  • 1984 Legenda o Twierdzy Suramskiej formalnie współreż. Dawid Abaszydze
  • 1986 Arabeski na temat Pirosmaniego
  • 1988 Aszik Kerib formalnie współreż. Dawid Abaszydze
  • 1989 Spowiedź (film nieukończony)

Projekty nieukończone lub wycofane z realizacji

[edytuj | edytuj kod]
  • 1969 Drzemiący pałac - scenariusz odrzucony z powodu poruszania zagadnień uznawanych w ZSRR za temat tabu
  • 1972 Intermezzo - scenariusz odrzucony
  • 1972 Ikar
  • 1972 Złoty brzeg
  • 1972 Piękny Ara - film nieukończony z powodu cofnięcia przez władze państwowe pozwolenia na realizację projektu
  • 1972 Demon - scenariusz odrzucony przez kierownictwo Wytwórni Filmowej w Kijowie ze względów osobistych
  • 1973 Cud w Odense - scenariusz odrzucony
  • 1985 Dawid z Sasunu
  • 1987 Słowo o wyprawie Igora
  • 1987 Męczeństwo Szuszanik - projekt niezrealizowany
  • 1988 Skarby góry Ararat

Jako scenarzysta

[edytuj | edytuj kod]
  • 1975 Jutro reż. Jefim Lewin
  • 1989 Etiudy na temat Wrubla. reż. i wspólscen. Leonid Osyka
  • 1989 Liebiedine ozjoro. Zona (Swan Lake. The Zone) reż. i współscen. Jurij Iljenko

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

W 2024, dla uczczenia 100 rocznicy urodzin Paradżanowa, ukraiński reżyser Taras Tomenko zrealizował film dokumentalny pt. „Sentymentalna podróż na planetę Paradżanow”[3]. W ścieżce dźwiękowej wykorzystano tradycyjną ukraińską pieśń ludową „Werbowaja doszczeczka” (ukr. Вербовая дощечка), którą Paradżanow sam wykonał i uważał za genialną[4]. Film miał swoją premierę światową na 40. Warszawskim Międzynarodowym Festiwalu Filmowym[5], na którym 22 października 2024 zajął trzecie miejsce w Plebiscycie Publiczności w kategorii filmów dokumentalnych[6]. 27 października 2024 został wyłoniony jako najlepszy film dokumentalny 9. Festiwalu Filmowego Ukraїna w Warszawie[7].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Александр Корчинский (Aleksandr Korczinski): Вся правда о судимостях Параджанова (Cała prawda o wyrokach Paradżanowa). Сегодня (Dziś), 30 stycznia 2008 r.. [dostęp 2017-07-26]. (ros.).
  2. Цвет граната: мир Параджанова в 23 главах (Kolor granatu:świat Paradżanowa w 23 rozdzialach) - część: Василий Катанян (Wasilij Katanian), Светлана (Swietłana). афишаDaily, 25 lutego 2014. [dostęp 2016-11-28]. (ros.).
  3. Sentymentalna podróż na planetę Paradżanow. ukrainaff.com, 2024. [dostęp 2024-10-23]. (pol.).
  4. borrokalaria _: Параджанов співає Вербову дощечку. Paradzhanov sings Ukrainian song. www.youtube.com, 2013. [dostęp 2024-10-21]. (ukr.).
  5. Sentymentalna podróż na planetę Paradżanowa. wff.pl, 2024. [dostęp 2024-10-21]. (pol.).
  6. Zwycięzcy Plebiscytu Publiczności 40. Warszawskiego Festiwalu Filmowego. wff.pl, 2024. [dostęp 2024-10-25]. (pol.)..
  7. Ukraina! 9 Festiwal Filmowy: poznaj tegorocznych zwycięzców. ukrainaff.com, 2024. [dostęp 2024-10-28]. (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Jelena Bauman, Rostisław Jurieniew, Mała Encyklopedia Kina Radzieckiego, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987, ISBN 83-221-0446-4.
  • Joanna Wojnicka, Aszuch i radzieccy cenzorzy, Didaskalia nr 82 (grudzień 2007) ISSN 1233-0477

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]