Przejdź do zawartości

Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie
Ilustracja
Państwo

 Polska

Miejscowość

Nowogród

Adres

ul. Zamkowa 25
18-414 Nowogród

Data założenia

19 czerwca 1927

Zakres zbiorów

budownictwo ludowe

Dyrektor

Anna Szynkiewicz

Położenie na mapie Nowogrodu
Mapa konturowa Nowogrodu, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie”
Położenie na mapie powiatu łomżyńskiego
Mapa konturowa powiatu łomżyńskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie”
Położenie na mapie gminy Nowogród
Mapa konturowa gminy Nowogród, w centrum znajduje się punkt z opisem „Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie”
Ziemia53°13′40,29″N 21°52′32,52″E/53,227858 21,875700
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Jeden z budynków w skansenie

Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie – otwarty 19 czerwca 1927 przez Adama Chętnika i jego żonę Zofię z Klukowskich jako Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie. Jest drugim pod względem wieku muzeum na wolnym powietrzu w Polsce[1]. Od 2022 jest jednostką kultury podlegającą samorządowi województwa podlaskiego[2].

Pomnik Adama Chętnika i ławeczki jego żon: Zofii z Klukowskich Chętnikowej (po lewej) oraz Jadwigi z Nowickich Chętnikowej (po prawej) na terenie skansenu

Historia muzeum kurpiowskiego

[edytuj | edytuj kod]

Do II wojny światowej

[edytuj | edytuj kod]

Adam Chętnik już w 1909 rozpoczął gromadzenie zbiorów z myślą o utworzeniu muzeum kurpiowskiego. Zbierał ciekawe okazy przyrody nieożywionej, numizmaty, historyczne dokumenty, znaleziska archeologiczne, a przede wszystkim zabytki etnograficzne[3]. Muzeum według Chętnika miało ułatwiać naukę szkołom miejscowym i okolicznym, związać młodzież z terenem i z ziemią polską[1]. Eksponaty przekazał do muzeów w Łomży i Ostrołęce. Zbiory zniszczyła I wojna światowa[3].

W 1919 Chętnik, będąc w posiadaniu pokaźnych zbiorów etnograficznych, zwrócił się do Rady Miejskiej w Nowogrodzie o nieodpłatne przekazanie mu kawałka ziemi z miejskich nieużytków w celu budowy muzeum. Po odmowie za prywatne pieniądze żony Zofii zakupił 1/3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej na wysokiej skarpie nad Narwią. W ciągu kilku lat własnym kosztem zniwelował, zadrzewił i ogrodził teren. W 1923 na placu stanął pierwszy obiekt – drewniany budynek po Biurze Odbudowy, przeniesiony na teren muzeum i przeznaczony na cele wystawiennicze[1].

19 czerwca 1927 nastąpiło otwarcie Muzeum Kurpiowskiego jako placówki publicznej Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Muzeum liczyło ponad 2 000 eksponatów. W następnych latach zbiory były stopniowo powiększane[1]. W 1930 stanął kolejny budynek muzealny oraz altana, ule i kapliczki. Na placu przed budynkami ustawiono odrzynek pięćsetletniej sosny bartnej. Adam Chętnik był kierownikiem, Zofia Chętnikowa kustoszką muzeum[3].

Wiatrak paltrak z Plewek (1920)
Ule-kłody (z XIX wieku) w skansenie
Widok ze Wzgórza Ziemowita
Młyn wodny z Dobregolasu, II poł. XIX wieku

W latach 1928–1930 Adam Chętnik zrzekł się muzeum na rzecz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Poprosił o pozostawienie mu kierownictwa i opieki nad placówką. W 1930 wartość majątku oszacowano na ponad 35 000 zł (20 000 zł to wkład Adama i Zofii Chętników). Muzeum Kurpiowskie stało się statutową placówką PTK dofinansowywaną przez Wydział Nauki Pozaszkolnej Ministerstwa Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Kasę im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej. W rzeczywistości placówką opiekował się Adam Chętnik, który troszczył się o gromadzenie zbiorów i właściwe ich przechowywanie, jak również funkcjonowanie muzeum jako placówki oświatowej i turystycznej[1].

W 1933 Towarzystwo Naukowe Płockie otworzyło w pobliżu muzeum Stację Badań Naukowych Dorzecza Środkowej Narwi. Kierownikiem stacji został Adam Chętnik, któremu powierzono opracowanie działu etnografii. Stacja dysponowała oddzielnym lokalem, pracownią, biblioteką oraz miejscami noclegowymi dla pracowników. Do wybuchu II wojny światowej stacja zgromadziła około 10 000 eksponatów z zakresu archeologii, historii, geologii i etnografii. Biblioteka liczyła ponad 4 000 woluminów[3].

Z roku na rok muzeum cieszyło się coraz większym zainteresowaniem, rosła liczba zwiedzających. Przykładowo w 1932 zanotowano ich 1657, w następnym roku 1884 osoby. Dominowały wycieczki szkolne, wojskowe, harcerskie i studenckie[3].

Muzeum borykało się z problemami finansowymi. Subwencje były niewystarczające. Pojawiły się niejasności między Chętnikami a PTK dotyczące spraw majątkowych. Odnalezione w 1987 dokumenty Stacji Naukowej i Muzeum Kurpiowskiego z lat 1933–1939 naświetliły przyczyny nieporozumienia. Bardzo trudna sytuacja finansowa muzeum, pokaźne zadłużenie placówki, jak też konflikt z PTK w 1939 zadecydowały o podjęciu przez Adama Chętnika decyzji o sprzedaży części zbiorów do Ostrołęki i zdobycia w ten sposób pieniędzy na spłacenie długów. Wybuch wojny uniemożliwił realizację tych planów[1].

Po 1945

[edytuj | edytuj kod]

We wrześniu 1939 muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, jak i te ewakuowane do Łomży, Dębowa i Szczepankowa, zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, brama wejściowa od strony rzeki oraz nieliczne żelazne przedmioty. W 1948 te eksponaty stały się zaczątkiem stworzonego przez Adama Chętnika Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży[1].

W 1956 na Pulwach koło Łomży zorganizowano wystawę rolniczą, na której miejskie muzeum zaprezentowało ekspozycję o tradycyjnym rolnictwie na Kurpiach Zielonych oraz o wyposażeniu chałupy kurpiowskiej[4]. W dwa lata później wystawa pod nazwą „Dawna Zagroda Kurpiowska” przeniesiona do Nowogrodu zapoczątkowała odbudowę zniszczonego w czasie wojny skansenu[1]. W 1958 zagrodę udostępniono zwiedzającym[5]. Skansen stał się działem Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży[1].

Po przejściu na emeryturę Adam Chętnik społecznie kierował odbudową skansenu. Odbudowę sfinansowały: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy oraz Rady Narodowe: Powiatowa w Łomży i Wojewódzka w Białymstoku. Teren muzeum powiększono, włączając tzw. Wzgórze Ziemowita. Gromadzono nowe obiekty[1]. Pojawiły się nowe obiekty, m.in. wiatrak typu paltrak z Plewek, spichlerze z Dylewa Starego i Piątkowizny, chałupy z Gawrych i Kadzidła. W miejscu wystawy „Dawna Zagroda Kurpiowska” stanęła chałupa z Myszyńca Starego, stodoła z Wejda i kierat ze Zdrębiska. Z Dobregolasu przeniesiono młyn wodny, z Brzózek dworek[6]. W 1963 w najstarszej części muzeum uroczyście otwarto wystawę bartniczo-pszczelarską[1].

W 1965 skansen, po wojnie bez określonej nazwy, otrzymał miano Kurpiowskiego Parku Etnograficznego w Nowogrodzie, części Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku sprowadzono m.in. spichlerz z Cięćka, kuźnię z Zalasa, chałupę i olejarnię z Witowego Mostu, powstała kopia spichlerza z Kadzidła. W połowie lat 70. XX wieku skansen nazwano Parkiem Etnograficznym Północno-Wschodniego Mazowsza im. Adama Chętnika. W 1983 przemianowano go na Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika. W latach 80. i 90. XX wieku postawiono kolejne obiekty, m.in. stodołę z Dobrego Lasu i oborę z Wyku[6] oraz rekonstrukcję karczmy z Dylewa z końca XIX wieku[4].

Współcześnie

[edytuj | edytuj kod]

Na terenie skansenu znajduje się 25 dużych obiektów architektury drewnianej i kilkadziesiąt obiektów tzw. małej architektury (bramy, studnie, kapliczki itd.). Skansen stanowi park etnograficzny, który nie odtwarza układu przestrzennego wsi, a prezentuje tradycyjne budownictwo drewniane Kurpiów Puszczy Zielonej[1].

Teren skansenu wpisany jest częściowo do rejestru zabytków (nr A-416/14/A z 23.11.1963 i A-536 z 21 sierpnia 1995)[7].

W 2017 na terenie skansenu postawiono pomnik Adama Chętnika i pomniki-ławeczki jego żon: Zofii z Klukowskich i Jadwigi z Nowickich[8].

Z dniem 6 marca 2022, decyzją Rady Miasta Łomża, skansen został oddzielony od Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, stając się samodzielną instytucją kultury pod nazwą Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie. 1 czerwca 2022 przekazano go pod zarząd województwa podlaskiego[2][9][10][11].

Działalnością muzeum kieruje dyrekcja powoływana przez zarząd województwa podlaskiego[12]. Od 2023 działa rada muzealna, w której zasiadają m.in. wicemarszałek województwa podlaskiego Marek Olbryś, Jacek Chętnik (wnuk założyciela skansenu), burmistrz Nowogrodu Grzegorz Palka oraz Jerzy Uścinowicz z Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej[13].

Muzeum prowadzi działalność wystawienniczą i edukacyjno-warsztatową[14]. Latem na terenie skansenu odbywają się imprezy folklorystyczne[5], m.in. Niedziela św. Rocha[15] organizowana od 1977 (od 2023 połączona z Kurpiowskim Jarmarkiem Rękodzieła i Staroci)[16].

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]

Na trasie zwiedzania muzeum znajdują się 34 obiekty:

  1. Studnia z Brańszczyka (rekonstrukcja)
  2. Dworek z Brzózek, I poł. XIX wieku
  3. Leśniczówka z Zawodzia, pocz. XX wieku
  4. Bróg do przechowywania siana z Morgownik (rekonstrukcja)
  5. Spichlerz z Cięćka, koniec XIX wieku
  6. Pomnik Stacha Konwy (replika, oryginał z 1922 zniszczony podczas II wojny światowej)
  7. Ule-kłody tzw. stojaki, XIX wiek
  8. Altana widokowa
  9. Chałupa z Myszyńca Starego, koniec XIX wieku
  10. Stodoła kurpiowska z Wejdy, XIX wiek
  11. Kierat ze Zdrębiska, XIX wiek
  12. Spichlerz z Piątkowizny, pocz. XX wieku
  13. Folusz do sukna z Jurek, koniec XIX wieku
  14. Wiatrak z Plewek, 1920
  15. Skrzynkowe ule ramowe, pocz. XIX wieku
  16. Buda rybacka
  17. Łódź dębowa z wczesnego średniowiecza
  18. Chałupa z Kadzidła, XIX wiek
  19. Spichlerz z Kadzidła, 1915
  20. Spichlerz z Dylewa Starego, przełom XVIII/XIX wieku
  21. Folusz do sukna
  22. Chałupa z Gawrych, koniec XVIII wieku
  23. Olejarnia z Witowego Mostu, XIX wiek
  24. Kuźnia z Zalasa, koniec XVIII wieku
  25. Młyn wodny z Dobregolasu, II poł. XIX wieku
  26. Chałupa z Witowego Mostu, II poł. XIX wieku
  27. Chałupa z Baranowa, 1805
  28. Obora z Wyku, koniec XIX wieku
  29. Stodoła z Dobregolasu, koniec XIX wieku
  30. Karczma z Dylewa
  31. Altana widokowa
  32. Chałupa z Łysych, 1923
  33. Odrzynki drzew bartnych
  34. Ule-kłody, XIX wiek[1][17].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Urszula Kuczyńska, Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie, zabytki.pl [dostęp 2021-03-20] [zarchiwizowane 2021-09-27].
  2. ↑ a b Sylwia Wieczeryńska, Skansen w Nowogrodzie instytucją kultury prowadzoną przez samorząd województwa [online], dzieje.pl [dostęp 2022-06-16] (pol.).
  3. ↑ a b c d e Adam Chętnik, Wspomnienia z lat okupacji. Po niemiecko-hitlerowskich obuchem (1940–1944). Powstanie sierpniowe w Warszawie, Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk (red.), Warszawa–Kielce 2014, s. 299–332.
  4. ↑ a b Historia Skansenu [online], www.skansenkurpiowski.pl [dostęp 2025-10-06].
  5. ↑ a b O Muzeum [online], www.skansenkurpiowski.pl [dostęp 2025-10-06].
  6. ↑ a b Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie, www.skansenkurpiowski.pl [dostęp 2025-08-29] [zarchiwizowane 2025-01-22].
  7. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2025, s. 45 [dostęp 2013-01-30].
  8. ↑ Pomniki Adama Chętnika i jego żon na 90-lecie skansenu kurpiowskiego [online], Polskie Radio Białystok [dostęp 2021-03-15] (pol.).
  9. ↑ Joanna Bajkiewicz, Skansen w Nowogrodzie trafi pod skrzydła województwa. Jest zgoda radnych [online], Łomża Nasze Miasto, 16 maja 2022 [dostęp 2022-06-16] (pol.).
  10. ↑ Skansen w Nowogrodzie nie będzie już częścią Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży [online], myLomza.pl, 29 września 2021 [dostęp 2022-06-16].
  11. ↑ Mirosław R. Derewońko, Muzeum w Łomży oddzielone od Skansenu w Nowogrodzie [online], ::4lomza.pl:: Regionalny Portal [dostęp 2022-06-16] (pol.).
  12. ↑ Uchwała w sprawie ogłoszenia konkursu na stanowisko Dyrektora w Muzeum – Skansenie Kurpiowskim im. Adama Chętnika w Nowogrodzie [online], www.skansenkurpiowski.pl, 16 września 2025 [dostęp 2025-10-06].
  13. ↑ Zanim nadejdzie świetlana przyszłość skansenu, trzeba go ratować [online], ::4lomza.pl:: Regionalny Portal [dostęp 2025-08-29].
  14. ↑ Oferta edukacyjno-rekreacyjna [online], www.skansenkurpiowski.pl [dostęp 2025-10-06].
  15. ↑ Niedziela świętego Rocha [online], www.skansenkurpiowski.pl [dostęp 2025-10-06].
  16. ↑ Maria Weronika Kmoch, MAŁA OJCZYZNA: Kult św. Rocha na Kurpiach Zielonych [online] [dostęp 2025-08-29].
  17. ↑ ZWIEDZANIE SKANSENU [online], ::4lomza.pl:: Regionalny Portal [dostęp 2022-08-10] (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Skansen_Kurpiowski_im._Adama_Chętnika_w_Nowogrodzie&oldid=77777471”