Socjalizm państwowy
Socjalizm państwowy – ideologia polityczno-gospodarcza w obrębie ruchu socjalistycznego, która opowiada się za własnością państwową środków produkcji. Może być traktowana jako tymczasowy środek przejściowy lub jako stała cecha socjalizmu w fazie przejścia od kapitalizmu do ustroju socjalistycznego, a następnie do społeczeństwa komunistycznego. Koncepcja socjalizmu państwowego została po raz pierwszy sformułowana przez Ferdinanda Lassalle’a. Zakłada ona istnienie gospodarki planowej kontrolowanej przez państwo, w której wszystkie gałęzie przemysłu oraz zasoby naturalne są własnością państwową[1][2].
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Socjalizm państwowy był tradycyjnie postulowany jako środek do osiągnięcia publicznej własności środków produkcji poprzez nacjonalizację przemysłu. Miało to stanowić fazę przejściową w budowie gospodarki socjalistycznej. Celem nacjonalizacji było wywłaszczenie wielkich kapitalistów oraz konsolidacja przemysłu w taki sposób, aby zyski trafiały do finansów publicznych, a nie do prywatnych fortun. Nacjonalizacja miała być pierwszym krokiem w długofalowym procesie uspołeczniania produkcji, wprowadzenia zarządzania pracowniczego oraz reorganizacji procesu produkcyjnego w taki sposób, by wytwarzał on dobra bezpośrednio na potrzeby społeczne, a nie dla zysku[3].
Poza środowiskami anarchistycznymi i innymi nurtami socjalizmu wolnościowego, w przeszłości panowało wśród socjalistów przekonanie, że socjalizm państwowy stanowi najbardziej efektywną formę socjalizmu. Niektórzy wcześni socjaldemokraci z końca XIX i początku XX wieku, tacy jak fabianie, twierdzili, że społeczeństwo brytyjskie już w dużym stopniu realizuje założenia socjalizmu. Argumentowali, że poprzez przedsiębiorstwa państwowe tworzone przez konserwatystów i liberałów, gospodarka Wielkiej Brytanii zyskiwała socjalistyczny charakter, który mógł być kierowany w interesie społeczeństwa za pośrednictwem jego reprezentantów. Pogląd ten był ponownie przywoływany przez niektórych socjalistów w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej[4].
Popularność socjalizmu państwowego zaczęła słabnąć w latach 70. XX wieku, m.in. na skutek stagflacji wywołanej kryzysem energetycznym[5][6][7], wzrostu wpływów neoliberalizmu, a następnie upadku państw socjalistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej podczas rewolucji 1989 roku oraz rozpadu Związku Radzieckiego[4].
Socjaliści wolnościowi często utożsamiają socjalizm państwowy z kapitalizmem państwowym, twierdząc, że systemy gospodarcze państw marksistowsko-leninowskich – takich jak ZSRR – nie były w rzeczywistości socjalistyczne ze względu na ich autorytarny charakter[2]. Demokracji socjalistyczni i socjaliści wolnościowi podkreślają, że państwa te wykazywały jedynie ograniczone cechy socjalistyczne[8][9][10].
W literaturze naukowej i komentarzach politycznych często dokonuje się rozróżnienia między autorytarnym socjalizmem państwowym a demokratycznym socjalizmem państwowym. Ten pierwszy odnosi się do krajów bloku wschodniego, natomiast drugi – do państw bloku zachodniego, w których partie socjalistyczne sprawowały władzę w ramach demokratycznych struktur, takich jak Wielka Brytania, Francja, Szwecja i inne zachodnie socjaldemokracje[11][12][13][14].
W ramach samego ruchu socjalistycznego socjalizm państwowy stoi w opozycji do socjalizmu wolnościowego, który odrzuca tezę, że budowa socjalizmu może być realizowana za pomocą istniejących instytucji państwowych i polityki rządowej[15]. Zwolennicy socjalizmu państwowego twierdzą natomiast, że państwo – ze względu na praktyczne potrzeby zarządzania – musi przynajmniej tymczasowo odgrywać rolę w budowie socjalizmu. Możliwe jest również wyobrażenie sobie demokratycznego państwa socjalistycznego, które posiada własność środków produkcji i jednocześnie jest wewnętrznie zorganizowane w sposób partycypacyjny i kooperatywny, łącząc społeczną własność produkcji z demokracją w miejscu pracy[14][12][11][13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Benjamin Tucker, State Socialism and Anarchism and Other Essays: Including the Attitude of Anarchism Toward Industrial Combinations and Why I Am an Anarchist, Ralph Myles Pub., 1972, ISBN 978-0-87926-015-6.
- ↑ a b Michael Ellman, Socialist Planning, Cambridge University Press, 2014, s. 11, ISBN 978-1-107-42732-7.
- ↑ Alexander Nove, The Economics of Feasible Socialism Revisited, Routledge, 1991, s. 176, ISBN 978-0-04-446015-2.
- ↑ a b Roger Eatwell, Anthony Wright, Contemporary Political Ideologies, Continuum, 1999, s. 87–88, 93–95, ISBN 978-1-85567-605-3.
- ↑ Peter Gey, H.G. Jiří Kosta, Wolfgang Quaisser, Crisis and Reform in Socialist Economies, Avalon Publishing, 1987, ISBN 978-0-8133-7332-4.
- ↑ Toby Miller, A Companion to Cultural Studies, Wiley, 2008, ISBN 978-0-470-99879-3.
- ↑ Dirk H. Ehns, Modern Monetary Theory and European Macroeconomics, Routledge, 2016, s. 4–5, ISBN 978-1-138-65477-8.
- ↑ Richard D. Wolff, Socialism Means Abolishing the Distinction Between Bosses and Employees [online], truthout.org, 27 czerwca 2015 [dostęp 2025-06-15] (ang.).
- ↑ Noam Chomsky, The Soviet Union Versus Socialism, chomsky.info, 1986 [dostęp 2025-06-15] (ang.).
- ↑ M.C. Howard, J.E. and King, ‘State Capitalism’ in the Soviet Union, „History of Economics Review”, 34 (1), 2001, s. 110–126, DOI: 10.1080/10370196.2001.11733360, ISSN 1037-0196 [dostęp 2025-06-15] (ang.).
- ↑ a b Diana Kendall, Sociology in Our Time: The Essentials, Cengage Learning, 2011, s. 125–127, ISBN 978-1-111-30550-5.
- ↑ a b Robert L. Heilbroner, From Sweden to Socialism: A Symposium [online], dissentmagazine.org, 1991 [dostęp 2025-06-15] (ang.).
- ↑ a b He Li, Political Thought and China’s Transformation: Ideas Shaping Reform in Post-Mao China, Springer, 2015, s. 60–69, ISBN 978-1-137-42781-6.
- ↑ a b William Barrett, Capitalism, Socialism, and Democracy. A symposium reprinted from Commentary, American Enterprise Institute, 1978, s. 2–3 (ang.).
- ↑ Joseph Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Harper Perennial, s. 169, ISBN 978-0-06-156161-0.
