Sokrat Starynkiewicz

Sokrat Iwanowicz Starynkiewicz
generał-major
Data i miejsce urodzenia	18 grudnia?/30 grudnia 1820 Taganrog
Data i miejsce śmierci	10 sierpnia?/23 sierpnia 1902 Warszawa
Przebieg służby
Lata służby	1836-1863

Kondukt pogrzebowy Sokratesa Starynkiewicza na placu Teatralnym w Warszawie, 26 sierpnia 1902

Tablica pamiątkowa na wieży ciśnień w Zespole Stacji Filtrów

Popiersie Sokratesa Starynkiewicza na terenie Stacji Filtrów

Grób na cmentarzu prawosławnym w Warszawie

Sokrat Iwanowicz Starynkiewicz, także Sokrates Starynkiewicz (ros. Сократ Иванович Старынкевич; ur. 18 grudnia^?/30 grudnia 1820 w Taganrogu, zm. 10 sierpnia^?/23 sierpnia 1902 w Warszawie) – generał rosyjski, pełniący obowiązki prezydenta Warszawy w latach 1875–1892.

Życiorys

Ojciec Sokrata, Iwan, był filologiem klasycznym, dyrektorem gimnazjum w Taganrogu. Starynkiewicz uczył się w Instytucie Szlacheckim w Moskwie, potem studiował w Wyższej Szkole Artylerii w Petersburgu, którą ukończył w stopniu podporucznika. Służył w armii od 1836. Po dojściu do stopnia oficerskiego odbywał służbę sztabową. W 1849 jako adiutant dowódcy korpusu brał udział w rosyjskiej interwencji na Węgrzech, która tłumiła powstanie. Od 1855 roku pełnił służbę w Głównym Sztabie I Armii w Warszawie, gdzie awansował do stopnia pułkownika. W 1861 roku na rozkaz namiestnika Królestwa Polskiego dowodził akcją pacyfikacyjną przeciwko zbuntowanym chłopom pięciu gmin na Lubelszczyźnie. 19 stycznia 1863 przeniesiono go do Odeskiego Okręgu Wojennego, gdzie kierował kancelarią generała-gubernatora Pawła Kotzebue oraz awansował do rangi generała-majora. Następnie został przeniesiony do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w którym m.in. nadzorował moskiewskie więzienia. W latach 1868–1871 pełnił funkcję gubernatora w Chersoniu. Po przejściu na emeryturę zarządzał majątkami księcia Demidow San-Donato w guberniach kijowskiej i podolskiej.

18 listopada 1875 na wniosek generała-gubernatora warszawskiego Pawła Kotzebue został mianowany dziewiętnastym prezydentem Warszawy (dokładniej: na stanowisku „pełniącego obowiązki prezydenta”, prezydentem nie został nigdy). Jest uważany za jednego z najbardziej zasłużonych prezydentów miasta, cieszył się uznaniem już współczesnych (m.in. Bolesława Prusa i Aleksandra Świętochowskiego). Był lubiany i szanowany.

Zakończył urzędowanie 6 października 1892, ale pozostał w Warszawie, współpracował ze swoimi następcami, kierował Wydziałem Tanich Kuchni, działał w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności i Warszawskim Komitecie Statystycznym (jako jego wiceprzewodniczący).

Sfera jego życia prywatnego przez długi czas pozostawała „białą kartą”, do czasu nieoczekiwanego pojawienia się w 2000 r. na wystawie w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy pt. „Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX wieku” jego zamieszkałej w Paryżu prawnuczki, Elizabeth Starynkevicz-Millet. Elizabeth Starynkevicz-Millet w jakiś czas później udostępniła kuratorowi tej wystawy, Andrzejowi Sołtanowi, kopię dziennika S. Starynkiewicza pisanego w latach 1887-1897. W 2005 r. dziennik ten został wydany przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Można się z niego dowiedzieć, że Sokrat Starynkiewicz miał żonę Tanię (nazywał ją „Taniczką”) oraz czterech synów i córkę (córki)^{[potrzebny przypis]}. Najstarszy, Aleksander, lekarz-chirurg w jednym z warszawskich szpitali, zmarł w 1883 w wyniku zakażenia, którego nabawił się podczas operacji. Najmłodszy – Paweł – zmarł na grużlicę. Pozostali dwaj to Konstanty, który wybrał karierę wojskową, dosłużył się stopnia generała i będąc gubernatorem symbirskim, zginął w 1906 w wyniku zamachu bombowego, oraz Dymitr – który był anarchistą, sprzyjał rewolucji październikowej i zmarł w 1919 r. w Rostowie. Najmłodsza z rodzeństwa – Maria – zmarła w 1941 podczas blokady Leningradu.

Sokrat Starynkiewicz zmarł w Warszawie. Zgodnie ze swoim życzeniem został pochowany na cmentarzu prawosławnym na Woli – w jego zachodniej części, przy cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej (obecnie kościół św. Wawrzyńca). W pogrzebie byłego prezydenta wzięło udział około 100 tys. mieszkańców miasta.

W związku z zamknięciem dla pochówków części nekropolii, która przylegała do zwróconej w 1916 Kościołowi katolickiemu świątyni, ciało Sokrata Starynkiewicza zostało ok. 1932 ekshumowane i pochowane w obecnym miejscu we wschodniej części cmentarza prawosławnego (kwatera 42).

Działalność na terenie Warszawy

Za rządów nowego prezydenta miasta obszar Warszawy powiększył się nieznacznie, po zlikwidowaniu w 1875 okopów Lubomirskiego, w jego miejsce powstały ulice Towarowa, Okopowa i Polna. Włączono ostatecznie do miasta cmentarze Powązkowski i żydowski. Inkorporacji uległ również obszar pomiędzy ulicami Wolską, Żytnią i Młynarską. Po kolejnych 14 latach przyłączono fragmenty Woli między ulicami Karolkową i Młynarską oraz mały obszar na Czerniakowie zbudowany w związku ze zbudowaną na brzegu Wisły Stacją Pomp Rzecznych. Od tego czasu powierzchnia Warszawy wynosiła 32,7 km² i nie zmieniła się aż do wielkiej inkorporacji w 1916.

Liczba mieszkańców wzrosła z około 280 tysięcy w roku 1875, do prawie pół miliona w roku 1892. Oznaczało to, że na terenie miasta powiększonego w owym czasie o około 10%, zamieszkiwało o 70% ludzi więcej niż w roku 1875. Tak dynamicznie zwiększające się zaludnienie stawiało przed nowym prezydentem i władzami miasta szereg wyzwań, z którymi musieli się zmierzyć podczas swoich rządów.

Największą zasługą Starynkiewicza było zbudowanie miejskiego systemu wodno-kanalizacyjnego ze Stacją Filtrów na Koszykach (1886), dokąd doprowadzono wodę czerpaną z Wisły za pomocą zbudowanej w tym celu Stacji Pomp Rzecznych na Czerniakowie. Ta potężna inwestycja w znaczącym stopniu sprawiła, że z zapóźnionego cywilizacyjnie i źle zorganizowanego miasta, tkwiącego swoimi korzeniami jeszcze w XVIII wieku, Warszawa przeobraziła się w nowoczesny organizm miejski na miarę XX w.

Inwestycji tej towarzyszyło jednak również wiele innych istotnych dokonań Starynkiewicza takich jak:

• dwukrotny wzrost dochodów miasta (bez zwiększania obciążeń podatkowych mieszkańców)
• zbudowanie sieci skanalizowanych, ogólnodostępnych szaletów miejskich
• uruchomienie pierwszej publicznej linii tramwaju konnego (1881), do 1889 było tych linii już 17 (jeździły latem co 5 minut, zimą – co 8)
• poszerzenie i wybrukowanie wielu ulic, tzw. kocie łby zastępowano granitową kostką, pod koniec jego prezydentury zastosowano także pierwsze nawierzchnie betonowe
• modernizacja oświetlenia ulic (3 tys. latarni gazowych), zadrzewienie ulic i modernizacja ich chodników
• powołanie Towarzystwa Asenizacyjnego, zajmującego się wywozem z miasta nieczystości, a z brukowanych ulic także błota i śniegu (1883)
• powołanie Komitetu Plantacyjnego (1889), odpowiedzialnego za tworzenie nowych parków, skwerów i pasów zieleni, inicjatora utworzenia m.in. parku Ujazdowskiego (1893)
• założenie sieci telefonicznej (1884)
• otwarcie wielkiego cmentarza Bródnowskiego na terenach wykupionych w tym celu przez miasto
• uporządkowanie spraw targowisk (m.in. budowa Hal Mirowskich i hali na ul. Koszykowej)
• budowa nowej gazowni na Woli
• regulacja 11 km lewego brzegu Wisły od Mostu Kierbedzia w górę rzeki
• przebicie ulicy Miodowej do Krakowskiego Przedmieścia
• przebicie ul. Próżnej do placu Grzybowskiego
• renowacja Kolumny Zygmunta i wielu starych kościołów katolickich (mimo że sam Starynkiewicz był prawosławny)
• przeprowadzenie spisów ludności dla celów sanitarnych (1882, 1892)

Kontrowersje wokół osoby Starynkiewicza

Ze służby wojskowej odszedł w 1863 roku na własną prośbę. W tym czasie wielu rosyjskich oficerów odchodziło z armii na znak protestu wobec tłumienia przez carskie wojsko trwającego powstania styczniowego. Brak jest jednak dowodów na to, by jego rezygnacja miała z tym związek.

Był urzędnikiem carskim, który reformował miasto na chwałę Imperium Rosyjskiego. W swoich pamiętnikach wielokrotnie podkreślał, że jest rosyjskim patriotą. Jego doktryną była pełna inkorporacja gospodarcza, polityczna i społeczna Polaków z Rosją, którą realizował polityką pokojowego zmiękczania społeczeństwa poprzez pozytywne inicjatywy gospodarcze i społeczne.

Starynkiewicz nie mówił po polsku, ale doskonale ten język rozumiał. Jego mieszkanie przy ul. Rysiej 5 stało otworem dla wszystkich. Na jego prośbę Polacy rozmawiali przy nim w ojczystym języku, sam używał rosyjskiego (lub francuskiego w rozmowach z Polakami nieznającymi rosyjskiego). Prasa warszawska określała go jako „Nasz Szanowny Prezydent”, co cenzura zmieniała na „Jego Ekscelencja jenerał-major S.I. Starynkiewicz”. Jego liczne artykuły, które pisywał do warszawskich czasopism, były tłumaczone na język polski przez jego przyjaciela Józefa Keniga (1821–1900).

Upamiętnienie

• Plac Sokratesa Starynkiewicza, założony i nazwany imieniem prezydenta w 1893. Przed utworzeniem placu, w 1892 nazwę Sokratesa Starynkiewicza nadano czasowo ul. Filtrowej.
• Popiersie z 1907 dłuta Jan Woydygi znajdujące się na terenie Zespołu Stacji Filtrów Williama Lindleya. Zniszczone podczas powstania warszawskiego, zostało zrekonstruowane w 1996.

Bibliografia

• Słoniowa A., Sokrates Starynkiewicz, PWN, Warszawa 1981.
• Sokrates Starynkiewicz, Dziennik 1887-1897, 2001.
• Antoni Zaleski, Towarzystwo Warszawskie. Listy do przyjaciółki przez baronową XYZ, 1971.
• Krystyna Held-Olsińska, Rosyjski warszawiak, [w:] „Polityka” 2012, nr 37, s. 58-60.

Linki zewnętrzne

• Sylwetka na stronie m.st. Warszawy
• Artykuł o Sokratesie Starynkiewiczu na stronie „Przeglądu Prawosławnego”
• Biogram w Polskim Słowniku Biograficznym