Sonda (program telewizyjny)

Sonda

Symbol programu Sonda
Rodzaj programu	popularnonaukowy
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Prowadzący	Zdzisław Kamiński Andrzej Kurek w części odcinków także Tomasz Pyć Marek Siudym
Data premiery	8 września 1977
Lata emisji	1977–1989
Liczba odcinków	469 (+ 19 specjalnych)
Czas trwania odcinka	ok. 30 minut
Produkcja
Produkcja	Telewizja Polska
Stacja telewizyjna	TVP1
Chronologia
— Następca: Sonda 2
Strona internetowa

Sonda – polski program popularnonaukowy emitowany na antenie TVP1 od 8 września 1977 do 29 września 1989, prowadzony przez Zdzisława Kamińskiego i Andrzeja Kurka, a współtworzony przez Marka Siudyma oraz przez kilka lat przez Tomasza Pycia.

Program został przerwany 29 września 1989 roku z powodu śmierci obu prowadzących, którzy zginęli w wypadku samochodowym pod Raciborzem. We wrześniu 1990 wyemitowano trzy odcinki, które były w produkcji przed wypadkiem i zostały dokończone przez zespół programu.

Według dostępnych zapisów powstało 488 odcinków (w tym 19 specjalnych). Łącznie z powtórzeniami i programami zrealizowanymi po wrześniu 1989 roku wyemitowano ponad 560 odcinków. Braki zaopatrzenia w taśmę w ówczesnej telewizji spowodowały trwałe wykasowanie wielu odcinków programu – szczególnie tych najstarszych.

Program emitowano początkowo w czwartki o godzinie 17.50; począwszy od 3 października 1978 roku (odcinek Zanim zjawi się płomień) był emitowany we wtorki o tej samej godzinie. Od 4 września 1980 roku (odcinek Sztuka latania) program ponownie zaczęto nadawać w czwartki (godz. 18.20), choć zdarzały się odstępstwa od tej reguły, szczególnie w wakacje (np. w lipcu i sierpniu 1987 roku program emitowano w piątki, a w lipcu 1988 roku w środy).

Charakterystyka programu

Pierwsze wydania Sondy realizowane były w formule typowego magazynu w studiu, z udziałem gości i felietonami filmowymi.

Wkrótce jednak wykrystalizowała się docelowa formuła programu:

• każdy odcinek poświęcony był jednemu zagadnieniu z dziedziny nauki lub techniki;
• dwaj prowadzący program dyskutowali zagadnienie reprezentując przeciwstawny pogląd sceptyka i entuzjasty, unikając sugerowania widzowi ostatecznego rozstrzygnięcia;
• dyskusja odbywała się najczęściej w studiu, połączona była z wykonywaniem doświadczeń oraz prezentacją pomocy poglądowych; w niektórych przypadkach program odbywał się poza studiem, np. w zakładach przemysłowych;
• dyskusja zawierała element komizmu i inscenizacji – prowadzący często występowali przebrani w kostiumy, ważną rolę grała scenografia;
• doświadczenia i prezentacje wykonywane były najczęściej za pomocą prostych i pomysłowych, często jakby „domowych” środków; jedną z przyczyn wymuszających tę formułę były skromne środki finansowe jakimi, w porównaniu z dzisiejszą telewizją, dysponowali twórcy programu;
• dyskusja była przeplatana i podsumowywana felietonami filmowymi, pokazującymi szersze tło zagadnienia oraz przykłady jego zastosowań;
• w dyskusji unikano sięgania do zawiłych teorii, których nie można zobrazować; stanowiło to ogromną siłę edukacyjną programu; oglądać go mógł każdy, dziecko, dorosły czy osoba w podeszłym wieku; polonista, matematyk, fizyk, mechanik, każdy kto tylko wykazywał zainteresowanie nauką i techniką; z tego powodu program kształcił dzisiejszych techników i nauczycieli.

Historia programu

Program Sonda zastąpił na antenie Telewizji Polskiej popularną wtedy audycję Eureka. Autorką pierwszego pomysłu programu była Zofia Żukowska. Jego redakcję i prowadzenie rozpoczął Andrzej Kurek, wspomagany przez ówczesnego redaktora naczelnego Jacka Kunickiego, Zofię Żukowską i Wandę Konarzewską.

Pierwszy odcinek został nadany 8 września 1977 roku. Źródła podają, że prowadził go Andrzej Kurek wraz z Wandą Konarzewską. W archiwum nie zachowała się kopia tego wydania. Tydzień później razem z Kurkiem zaczął występować Zdzisław „Danek” Kamiński.

Z czasem zespół redakcyjny poszerzył się. W rozkwicie zespół tworzyło sześciu dziennikarzy, kierownik produkcji i scenograf. Materiały filmowe wykorzystywane w programie redaktorzy zdobywali za darmo, głównie poprzez ambasady i ośrodki kultury (filmoteki), przedstawicielstwa handlowe, zarówno krajów socjalistycznych, jak i krajów zachodnich; także poprzez kontakty osobiste. Po raz pierwszy telewizja zakupiła dla Sondy materiał dopiero w roku 1986, dopiero po zrealizowaniu kilkuset programów.

29 września 1989 roku, w drodze z Krakowa do Raciborza, Andrzej Kurek i Zdzisław Kamiński, a także prowadzący samochód Peugeot 405 Andrzej Gieysztor zginęli w wypadku samochodowym w Raciborzu-Brzeziu, gdzie – w Raciborskiej Fabryce Kotłów „Rafako” – mieli zbierać materiały do kolejnego programu „O współczesnej technice masowych wierceń otworów dla potrzeb przemysłu energetycznego i inżynierii chemicznej”. Przyczyną wypadku – czołowego zderzenia z ciężarówką – najprawdopodobniej była nadmierna prędkość (śledztwo wykluczyło wersję mówiącą o poślizgu na plamie oleju). Kurek i Kamiński pochowani zostali na cmentarzu w Pyrach w Warszawie.

Wszystkie scenariusze, opracowane przez członków zespołu i wykorzystane do realizacji programów zostały przekazane do archiwum TVP. W tymże archiwum znajdują się taśmy z zachowanymi odcinkami Sondy. W 1992 roku część odcinków Sondy zostało wydanych na 34 kasetach VHS przez firmę BRAWO.

Logo i czołówka programu

Logo Sondy stworzył Andrzej Kurek. Wykorzystał on symbol taijitu. Najbardziej kojarzonym z Sondą symbolem stała się czołówka programu.

Na wizyjną czołówkę składały się następujące materiały filmowe i animacje:

• lot sondy Mariner 5,
• wybuch supernowej,
• animacja napisu SONDA na tle przestrzeni kosmicznej i planety,
• podział jądra komórkowego z widocznymi chromosomami,
• animacja niebieskich kół z wpisanymi literami, układających się w napis SONDA,
• moment zapłonu silnika rakiety Saturn V,
• animacja napisu SONDA zbliżającego się do kamery,
• zdjęcia satelitarne cyklonu i przebitka sztormu na morzu na zakończenie ujęcia,
• animacja napisów SONDA obok wyładowań elektrycznych,
• mieszanie się oleju z wodą w stanie nieważkości,
• moment zbliżania się mikrolutownicy do chipa w celu tzw. „szycia” układu scalonego,
• animacja napisów SONDA, gdzie naprzemiennie pokazywany jest napis mały i duży,
• kontrola wyprodukowanych układów scalonych
• animacja napisów SONDA obok wyładowań elektrycznych (krótsze ujęcie),
• kolaż ujęć z filmów popularnonaukowych produkcji ZSRR,
• animacja z pojawiającymi się literami tworzącymi napis SONDA i pojawianie się kilku napisów w różnej wielkości,
• Płytka Pioneera na tle gwiazd.

Czas trwania – 46 sek.

Została ona zmontowana na taśmie filmowej 16 mm z wykopiowań z kilku materiałów filmowych i z plansz zamówionych w Studiu Eksperymentalnym TV. Materiały filmowe pozyskano z bibliotek filmowych przy ambasadach (USA, Anglii, Francji, ZSRR) i ośrodków kultury różnych państw. Główną pracę przy montażu wykonał Andrzej Kurek wraz z kwalifikowaną montażystką Bożeną Szostkowską, która wprowadziła do polskiej telewizji technikę montażu cyfrowego.

W późniejszym okresie plansze do programu wykonywane były przez Andrzeja Kurka na jego prywatnym komputerze ZX Spectrum 48KB w obudowie The Fuller FDS Keyboard (bez naklejek firmowych) produkowaną przez angielską firmę Fuller Micro Systems.

Czołówkę dźwiękową stanowi nieco skrócony utwór „Visitation”, którego kompozytorem i wykonawcą jest Mike Vickers. Utwór pochodzi z płyty Standard Music Library „Period/Pastoral/Solo Instruments – Moog/Dramatic”, nr katalogowy ESL 121, strona B, ścieżka nr 3. Na obwolucie taśmy Teresa Bancer zapisała (nie mające nic wspólnego z czołówką) następujące utwory: Quincy Jones – „Gruby tatuś”, Teresa Bancer – „Milczenie”, Stockhausen – „Etiuda”, Luening-Ussachevsky – „Król Lear”, Maliszewski – „Zmienność myśli”.

W grudniu 2013 roku wydawnictwo GAD Records zaprezentowało zbiór wykorzystywanych w programie utworów na płycie kompaktowej; rok później także na winylu. W grudniu 2014 roku nakładem GAD Records ukazał się (na CD i winylu) drugi zestaw takich utworów. W katalogu wydawnictwa są także płyty takich artystów jak Władysław Komendarek, Krzysztof Duda, Mikołaj Hertel czy Mladen Franko, na których również znajdują się utwory wykorzystane w programie Sonda.

Emisja programu w telewizji po 1989

Od czasu tragicznej śmierci prowadzących Sonda właściwie przestała być emitowana. W 1990 roku wyemitowano jeszcze trzy odcinki premierowe wcześniej nieemitowane i jedną powtórkę. Były to odcinki: „Sen na jawie”, „Hikari znaczy błyskawica” (powtórka), „Nasze kochane zwierzęta” i „Rezerwat”. Wszystkie następne emisje były już tylko powtórkami wcześniejszych odcinków.

25 października 1992 roku wyemitowany został program wspomnieniowy o Andrzeju Kurku i Zdzisławie Kamińskim pt. „Dwaj ludzie z Sondą”.

Powtórki programu były emitowane w TVP1 latem 1994 w paśmie „Telewizja Edukacyjna”. 26 października 2002 roku na antenie TVP2 wyemitowano odcinek „Do utraty tchu”. W 2009 roku na antenie TVP Historia fragmenty Sondy wyemitowano w programie „Bez komentarza” oraz w programie „Czas przeszły dokonany”. W programie „Bez komentarza” 27 września (premiera, z późniejszymi powtórkami) wyemitowano fragmenty następujących odcinków: „Węzeł”, „Towarzystwo płaskiej Ziemi” i „Pełnym wiatrem”. Natomiast w programie „Czas przeszły dokonany” 29 września (premiera, z późniejszymi powtórkami) wyemitowano fragmenty odcinków: „Tajemnice snu”, „IKAR 2000” i „Na krańcach widma”. 12 grudnia 2009 roku na antenie TVN Style w programie „66 niezapomnianych programów tv” Sonda zajęła 11 miejsce w rankingu. W programie wykorzystano krótkie fragmenty następujących odcinków Sondy: „Plaster rzeczywistości”, „Salmed '82 – Płuco”, „Zoo”, „Okrągła tajemnica”, „Głęboki oddech”, „Olej”, „Siła”, „Silentum universi”, „Kolor”, „Ubranko na miarę” i „Promień nadziei”.

27 marca 2010 roku na antenie TVP Info w programie „Tv nostalgia” wyemitowano fragmenty następujących odcinków Sondy: „Skóra”, „Salmed '82 – Płuco”, „Łata”, „Siła”, „Okrągła tajemnica”, „Z nędzy do pieniędzy”, „Test” cz. 1, „Promień nadziei”, „X”, „Cierpienia wynalazcy”, „Ogień”, „Zagadka mężczyzn”, „Ubranko na miarę”, „Głęboki oddech”, „Gry wojenne” i „Opowieści warsztatowe”. W 2010 roku (29 i 30 września) swoje powtórki miał program „Bez komentarza” z 2009 roku.

Od 2 września 2011, od poniedziałku do piątku o 18:30, TVP Historia rozpoczęła regularną reemisję „Sondy”. Od 2 stycznia 2012 odcinki „Sondy” nadawanо codziennie o 18:30 (powtórka następnego dnia o 8:30). Pierwszym wyemitowanym odcinkiem był „Kodeks Kosmosu” (2 września 2011). Od 1 września 2012 do 7 czerwca 2014 program nadawano w soboty przed południem. 17 września 2011 roku na antenie TVP Kultura w programie „Po trochu wyciągane z lochu, czyli Archiwizja” wyemitowano odcinek „Nowe paliwa”. Fragmenty programu zostały pokazane w 2014 roku w programie „Szperacze TV” na antenie TVP Rozrywka.

Od 3 października 2022 roku program emitowany jest na antenie TVP Nauka.

Od 14 marca 2016 do 30 grudnia 2018 Telewizja Polska emitowała kontynuację pod nazwą Sonda 2, który, w zamierzeniu autorów, jest kontynuacją Sondy. Program prowadził polski fizyk i popularyzator nauki Tomasz Rożek.

Zespół tworzący program

Dziennikarze i prowadzący program	Realizatorzy TV	Kierownicy produkcji	Lektorzy	Realizacja (stała lub dłuższa współpraca)	Jednorazowa współpraca (wymienieni w czołówce)
Andrzej Kurek	Krzysztof Bobrowski	Jerzy A. Łańcut	Jan Suzin	Ryszard Patej (scenografia)	Mateusz Kurek
Zdzisław Kamiński	Tomasz Kostuch	Waldemar Kreczmański	Marek Gajewski	Iwo Dobiecki (scenografia)	Barbara Mentel
Marek Siudym	Zbigniew Zdanowicz	Jerzy Szklarski	Zdzisław Szczotkowski	Bożena Szostkowska (montaż)	Sława Lipowska
Tomasz Pyć	Piotr Struś	Aleksander Biedroń	Janusz Kozioł	Iwona Rudnicka (montaż)	Cezary Łagiewski
Piotr Andrzejewski	Krystian Walusiak	Barbara Paprocka	Lucjan Szołajski	Marek Krzysztofowicz (montaż)	Andrzej Cholewa
Bogdan Borusławski	Andrzej Dźwierżyński	Krzysztof Sztejnike	Jerzy Rosołowski	Michał Jafra (montaż)	Henryk Richter
Marcin Kunicki	Ryszard Kośmiński	Artur Rutkowski	Waldemar Skolmowski	Marek Siudym (zdjęcia)	Jerzy Niemojewski
Zofia Żukowska	Dariusz Goczał	Waldemar Sapiński	Tadeusz Deszkiewicz	Andrzej Popławski (zdjęcia)	Jan Panas
Rafał Skibiński	Maciej Ułasiewicz	Sławomir Boniecki	Janusz Szydłowski	Teresa Bancer (dźwięk)	Aleksander Welew (dźwięk)
Wanda Konarzewska	Bogusław Chruścicki		Mirosław Utta	Dariusz Żebrowski (dźwięk)	Ian Sherrey (dźwięk)
	Grzegorz Tomczyk			Marek Czapczak (dźwięk)	Danny Ruhlmann (zdjęcia)
	Bożena Pijanowska			Aleksander Przybytek (dźwięk)	Vanessa Gorman
					Nikki Reineck
					Hilary Timms (konsultacja)
					Agnieszka Deszkiewicz
					Krzysztof Szewczyk
					Maciej Ułasiewicz
					Jerzy Peński

Zobacz też

• Sonda 2

Bibliografia

• Marek Siudym: 18.20 Sonda. Warszawa: Warszawska Firma Wydawnicza, 2012. ISBN 978-83-7805-606-5. (pol.). Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona „Sondy”, autor: Tomasz Pyć
• Wojciech Orliński, Wspomnienia w Gazecie Wyborczej o programie „Sonda”. muzeum.gazeta.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-02-11)].
• Internetowe forum dyskusyjne o programie „Sonda”