Buczacz

położenie na mapie województwo tarnopolskiego w roku 1939

ratusz zaprojektowany przez Bernarda Meretyna w XVIII w

Buczacz, ukr. Бучач – miasto położone nad rzeką Strypą; obecnie na Ukrainie w obwodzie tarnopolskim. 12,3 tys. mieszkańców (2004). Do 1939 należał do Polski, dawna rezydencja magnaterii polskiej.

Historia

Buczacz istniał już w XII w. Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z roku 1260. Od połowy XIV wieku z Rusią Czerwoną należał do Polski. Michał Adwaniec z Buczacza, herbu Abdank (zm. 1392) wszedł w posiadanie Buczacza w drugiej połowie XIV w. W l. 1372-1379, po uzyskaniu nadania, fundował w 1379 r. w tej miejscowości kościół parafialny i wybudował zamek, zaś w 1393 r. uzyskał zgodę króla na lokację tego miasta na prawie magdeburskim. Była to pierwsza lokacja miejska na Ziemi Halickiej. W 1401 r. parafia buczacka została powiększoną dotacją przez Michała i Teodorę Buczacką dziedziców na Buczaczu. Od nazwy miasta ta gałąź rodu Awdańców przybrała nazwę Buczackich. Syn Adwańca Michał Mużyło Buczacki - wojewoda podolski w 1427 uzyskał od Władysława II Jagiełły przeniesienie swego rodowego Buczacza na prawo polskie. Buczacz w XIV - XVII w. stanowił ważną twierdzę nadgraniczną, powstrzymując ataki Kozaków, Tatarów i Turków. Napady Tatarów w XV w. zniszczyły znacznie miasto. W 1515 Buczacz ponownie lokowano na prawie magdeburskim. Miasto było m.in. zasiedlone przez liczną społeczność żydowską. W 1580 wybudowano na nowo zamek, który w 1672 r. mimo obrony przez Teresę Potocką, żonę bracławskiego wojewody, został zobyty przez Turków i był czasową siedzibą Mahometa IV. Miasto też zostało zdobyte, złupione i spalone. 18 października 1672 roku, po upadku Kamieńca Podolskiego i przegranej wojnie, król Michał Korybut Wiśniowiecki podpisał w Buczaczu traktat pokojowy z Turcją (tzw. traktat w Buczaczu), zrzekając się na jej korzyść części Ukrainy i Podola oraz zobowiązując do płacenia rocznego haraczu. Na skutek traktatu, do 1683 połowa miasta (jeden brzeg rzeki) znajdowała się na terytorium tureckim. Na początku XVII w. Buczacz należał do Potockich. Żona Stefana Potockiego, Maria Mohylanka zamek rozbudowała i wzmocniła, po napadzie Turków w 1676 r., a ponownie odbudował go Jan Potocki (rotmistrz wojsk koronnych). W XVIII w. Buczacz był rezydencją Mikołaja Potockiego - starosty kaniowskiego, wojewody bełskiego. Zbudował on tu kościół farny Wniebowzięcia NMP (z l. 1761-1763), rokokowy ratusz (z l. 1750-1751), oba według projektu Bernarda Meretyna i rzeżbiarza Jana Jerzego Pinsla, cerkiew bazylianów, początkowo fundowaną w 1712 r. przez Szczepana i Joannę Potockich (1770) z portretem fundatora, i odremontował zamek. W 1772 podczas I rozbioru Polski Buczacz przypadł Austrii.

Po zakończeniu I wojny światowej, w listopadzie 1918 roku, Buczacz przejściowo znalazł się w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej, od lipca 1919 należał do Polski. Na krótko, od 10 sierpnia do 15 września zdobyła go Armia Czerwona. Jego przynależność do Polski potwierdzono w 1923. W II Rzeczypospolitej miasto powiatowe w województwie tarnopolskim.

Podczas II wojny światowej, 18 września 1939 został zajęty przez ZSRR i przyłączony do Ukraińskiej SRR. Od lipca 1941 okupowany przez Niemców. W połowie 1942 r. Niemcy utworzyli w Buczaczu getto dla ludności żydowskiej, po czym przystąpili do stopniowej jej eksterminacji. W dwóch deportacjach - 5 października i 27 listopada 1942 r. do obozu śmierci w Bełżcu wywieziono łącznie 3,1 tys. Żydów. 2 lutego 1943 r. Niemcy siłami SD z Czortkowa, żandarmerii z Buczacza i Ukraińskiej Policji Pomocniczej, przeprowadzili największą akcję likwidacyjną w getcie. Żydów wyganiano z domów i zapędzono w okolice góry Fedora, gdzie znajdowało się miejsce egzekucji. Zabito od 1,3 do 2,4 tysiąca Żydów. Podobne akcje przeprowadzano jeszcze kilkakrotnie. Łącznie ocenia się, że w Buczaczu i okolicach w 14 mogiłach pochowanych jest 9,2-10,2 tys. Żydów, ofiar Holokaustu.

W lipcu 1944 zajęty przez Armię Czerwoną, po wojnie ponownie w składzie Ukraińskiej SRR, a od 1991 Ukrainy. Po wypędzeniu ludności polskiej w 1945 r. władze sowieckie kościół w Buczaczu zamknęły, a potem umieściły w nim magazyn artykułów żelaznych. Z kościelnej krypty wyrzucono kości Potockich (obecnie pochowane są na miejscowym cmentarzu). W 1991 r. buczacka fara została przez władze wolnej Ukrainy oddana katolikom. W Buczaczu urodzili się m.in. Szymon Wiesenthal i Samuel Agnon. Z miastem związani byli magnaci Buczaccy, np. pochowany tu Dawid Buczacki, Jakub Buczacki i Piotr Buczacki oraz barokowy rzeźbiarz i snycerz Jan Jerzy Pinzel, tu znajdowała się jego pracownia. W Buczaczu działał oddział Towarzystwa Ludoznawczego założony przez polskiego profesora Ludwika Młynka.

Zamek w Buczaczu

Nad rzeką Strypą w końcu XIV w. wybudowano na trójkątnym cyplu zamek obronny, który należał do rodów Buczackich, Golskich i na początku XVII wieku do Potockich. Najstarsza część zamku od strony północnej (wymurowanego z jasnego i czerwonego piaskowca na zaprawie wapiennej) jest pozostałością założenia średniowiecznego. Po przejściu zamku w ręce Potockich, żona Stefana Potockiego, Maria Mohylanka rozbudowała i wzmocniła warownię o część południową z dwoma wielkimi półkolistymi bastejami od wschodu i zachodu, które flankowały załamująca się kurtynę południową. Mury tej części dochodzą do dzisiaj do 4 m grubości. Strzelnice umieszczone w bastejach do prowadzenia ognia krzyżowego zlokalizowano na kilku kondygnacjach. Na murach obronnych od wewnątrz widoczne są do dzisiaj kamienne wsporniki, dźwigające dawniej drewniane ganki strzelnicze. Wewnątrz obwodu zamkowego od strony wschodniej, zbudowano budynek renesansowy z krużgankami. Mieściła się w nim także brama wjazdowa na wysokości I piętra z mostem zwodzonym i pochylnią. Dzięki tym modyfikacjom, zamek odparł liczne najazdy kozackie, tatarskie, tureckie i moskiewskie. W czasie wojny z Turcją, w 1676 r. zdobyli go i zniszczyli Turcy. Wzmianki z 1784 roku mówią o tym, że zamek został jednak odbudowany przez Jana Potockiego. Jednak w owym okresie był on już opuszczony. W 1772 r. trafił do zaboru rosyjskiego, a w XIX wieku zabudowania zamku zaczęto sukcesywanie robierać na materiał budowlany, przez co do dzisiaj przetrwały tylko części murów południowych i wschodniej bastei a także fragmenty pałacu z ciosami piaskowcowymi na narożach i z otworami okien.

Pobliskie miejscowości

• Budzanów
• Jazłowiec
• Czortków
• Złoczów
• Laskowice (Laskovits)
• Pilawa
• Monasterzyska
• Puźniki
• Koropiec

Linki zewnętrzne

• Radziecka mapa 1:100 000
• zdjęcia z Buczacza
• Buczacz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 433 .