Mazowsze: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
Linia 44: Linia 44:


W XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający [[Mazury]], [[Podlasie]], [[Litwa|Litwę]], Ruś<ref>" Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych [[Jaćwingowie|Jadźwingów]], na [[Podole]]. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. s. 59) między [[Raba (dopływ Wisły)|Rabą]] a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków ([[Lasowiacy|Lisowiaków]] al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym [[San]]em po [[Mielec]], i [[Leżajsk]]. Mamy zaś ślady, że w 1373 w [[Ziemia sanocka|Sanockiem]] nad [[San]]em, z daru księcia [[Władysław Opolczyk|Władysława Opolczyka]], a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś [[Jabłonica (województwo mazowieckie)|Jabłonicę]] Przybysław syn Fala z [[Ziemia łęczycka|ziemi łęczyckiej]] ([[Akta Grodzkie i Ziemskie (wydawnictwo źródłowe)|AGZ]] t. VII, s. 15-16)..." [w:] ''Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.'' Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. s. 191. </ref>, a także [[Prusy (kraina historyczna)|Prusy]].
W XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający [[Mazury]], [[Podlasie]], [[Litwa|Litwę]], Ruś<ref>" Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych [[Jaćwingowie|Jadźwingów]], na [[Podole]]. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. s. 59) między [[Raba (dopływ Wisły)|Rabą]] a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków ([[Lasowiacy|Lisowiaków]] al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym [[San]]em po [[Mielec]], i [[Leżajsk]]. Mamy zaś ślady, że w 1373 w [[Ziemia sanocka|Sanockiem]] nad [[San]]em, z daru księcia [[Władysław Opolczyk|Władysława Opolczyka]], a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś [[Jabłonica (województwo mazowieckie)|Jabłonicę]] Przybysław syn Fala z [[Ziemia łęczycka|ziemi łęczyckiej]] ([[Akta Grodzkie i Ziemskie (wydawnictwo źródłowe)|AGZ]] t. VII, s. 15-16)..." [w:] ''Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.'' Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. s. 191. </ref>, a także [[Prusy (kraina historyczna)|Prusy]].

== Granice Mazowsza ==
Granica północna Mazowsza po jej ustaleniu między książętami mazowieckimi a Zakonem krzyżackim przetrwała z niewielkimi tylko zmianami aż do czasów po II wojnie światowej jako granica północna dawnego województwa warszawskiego<ref> E.Kowalczyk, Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Wrocław 1987, s. 148-154 </ref>. Granica ta biegła od rzeki Orzyc do [[Grajewo|Grajewa]] i rzeki [[Ełk (rzeka)|Ełk]].

Granica wschodnia była najmniej stabilna i nad Narwią, Bugiem i dolnym Nurcem jej przebieg często ulegał zmianie, ponieważ rzadkie osadnictwo wśród bagien i lasów ułatwiało uzyskanie kontroli nad wschodnim pograniczem Jaćwingom, Litwinom i Rusi. Mazowszanie także podejmowali ekspansję na wschód i wysoce prawdopodobne jest, że mazowieckie osadnictwo we wczesnym średniowieczu docierało po Drohiczyn i Brześć, które to grody zostały utracone przez Mazowsze w pierwszych dziesięcioleciach lub tuż przed połową XI wieku<ref> J.Tyszkiewicz, Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu. Historia pogranicza nad górną Narwią do połowy XIII w., Warszawa 1974, s. 134 i nast.</ref><ref>Henryk Samsonowicz (red.) Dzieje Mazowsza Tom I, Pułtusk 2006, s. 112</ref>.

Od południa Mazowsze graniczyło z Ziemią Sandomierską i granica przebiegała m.in. od okolicy Stoczka i [[Żelechów|Żelechowa]] do [[Wyśmierzyce|Wyśmierzyc]] nad Pilicą.


== Podział terytorialny ==
== Podział terytorialny ==

Wersja z 19:35, 20 gru 2011

Historyczny podział Mazowsza (XIII–XVIII wiek)

Mazowsze (łac. Mazovia) – kraina historyczna, geograficzna i etnograficzna położona w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej oraz północno-wschodniej Polsce; historyczną stolicą Mazowsza jest Płock, który jest także najstarszym miastem tego regionu (prawa miejskie w 1237).

Toponimia

Nazwa krainy pierwotnie brzmiała Mazow (por. łac. Mazovia) i stanowiła albo nazwę dzierżawczą od nazwy osobowej Maz (por. Mazury), oznaczającej człowieka mieszkającego w błotach ('umazanego'), albo nazwę topograficzną, oznaczającą 'błotnisty kraj'. Pojawiała się także forma Mazosze (od słowa Mazoch, którym nazywano mieszkańców Mazowsza), natomiast Mazowsze jest rezultatem kontaminacji tych dwóch form[1]. Według Mikołaja Rudnickiego:

Od nazwy grodu Mazow[a] urobiono przymiotnik *Maz-ow-ьsk-, a dopiero odeń z sufiksem -ьje, powstała nazwa *Mazow-ьsk-ьje.

W danym razie połączenie -sk- dało -ch-, por. łaskotać : łachotać, łachotki : łaskotki, łechtać : łesktać, tedy zamiast rezultatu Mazowszcze powstało Mazowsze z uprzedniego *Maz-ov-ьch-ьje (Mazouse XIII w.), przymiotnik brzmi normalnie mazowieski od tematu Maz-ov-ьch, tzn. jego praformą jest maz-ov-ьch-ьsk-, które dało -mazowieszski, z czego mazowieski... Mazowsze tedy nie jest «dziwacznym złożeniem», jak się wyraża Brückner, ale formacją, w której

sufiks -ьsk- wystąpił jako -ьch- Zapewne taką samą formacją jest Kotowsze = *Kotov-ьch-ьje. Powody tego rozszczepienia sk na -ch-:-sk- dotąd nie są znane[2]

.

Historyk Marcin Kromer[3]oraz Alessandro Guagnini[4] uważali, że nazwa Mazowsze pochodzi od imienia Miecława Maslausza albo Mazosza, cześnika Mieszko II Lamberta, który zbiegł na Węgry.

Niektórzy językoznawcy upatrywali w nazwie Mazowsza związek z wyrazem serbskim mezewo, oznaczającym po węgiersku równinę[5].

Historia

Osadnictwo

W X wieku tym czasie najgęściej zasiedlonym obszarem Mazowsza były ziemie położone między Wkrą i Orzycem (tzw. "Stare Mazowsze") z centralnym grodem w Płocku. Osadnictwo koncentrowało się także w okolicach Łęczycy, Czerska, Wizny i nad dopływami Narwi. Charakterystyczną cechą Mazowsza zaobserwowaną w źródłach archeologicznych jest obrządek pogrzebowy w postaci grobów z kamiennymi obudowami, który to zwyczaj sięgał na wschód aż na Podlasie gdzie zaobserwowano pozostałości "mazowieckiej" fali osiedleńczej (grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach)[6] i nawet za Brześć[7].

W państwie Piastów

Nie wiadomo kiedy dokładnie ziemie mazowieckie zostały przyłączone do państwa wielkopolskich Polan. Z całą pewnością można stwierdzić, że nastąpiło to w latach 960-990[8], ponieważ z relacji ibn Jakuba i "Dagome Iudex" wynika, że państwo Mieszka I stykało się z ziemiami pruskimi i ruskimi. Być może pierwszym ośrodkiem władzy Piastów na Mazowszu był Włocławek, ponieważ w połowie X wieku wzniesiono tam nowy gród w miejscu spalonej osady, a później był wymieniany jako jeden z najważniejszych ośrodków w państwie. Na przełomie IX i X wieku zaczyna powstawać sieć grodowa (Mokrzk, Raciąż, Słupno, Sypniewo, Święck) obejmując także Ziemię Chełmińską. Grody są także budowane przez następne dziesięciolecia X wieku (Wola Szydłowska, Warszawa-Stare Bródno, Szreńsk, Stara Łomża, Grodzisk nad Orzem). Na wschodzie powstają wiązane z osadnictwem mazowieckim grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach[6]. W czasie bezkrólewia i zamętu spowodowanego reakcją pogańską Miecław (namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania króla Mieszka II) próbował w latach 1037–1047 opierając się terytorialnie na Mazowszu stworzyć konkurencyjny wobec Piastów ośrodek władzy państwowej. Próby te zostały zdławione w 1047 roku przez Kazimierza Odnowiciela przy pomocy posiłków Jarosława Mądrego, który w zamian za pomoc objął część ziem położonych nad Bugiem. Po wygranym konflikcie Piastowie przystąpili do wzmożonego zwalczania pogańskich ośrodków i kultów, niszczenia nowo powstałych pogańskich świątyń i posągów oraz rozbudowy administracji kościelnej i odbudowy zniszczonych lub porzuconych kościołów. Po odbudowie państwa piastowskiego następuje dalsza rozbudowa sieci grodowej. W XI wieku powstaje na północnej granicy gród w Chełmnie, a na wschodniej Grodzisk nad Liwcem. W XI wieku opanowano także ziemie na północ od Bugu o czym świadczy nadanie klasztorowi z Mogilna dochodów z przepraw pod Makowem i w Wiźnie. Oparciem Piastów w tym rejonie stał się rozbudowany gród w Święcku będący głównym ośrodkiem administracyjnym na tym wschodnim obszarze Mazowsza[7].

W początkach polskiej państwowości Mazowsze pozostawało przez długi czas na uboczu i dlatego pod wieloma względami zachowało swoją kulturę, wyróżniającą się od ziem starej Polski (Śląsk, Małopolska, Wielkopolska)[9].

Wczesna organizacja kościelna

W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej diecezji, wcielając północne Mazowsze do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. Dopiero w roku 1075 założono biskupstwo mazowieckie ze stolicą w Płocku (najstarsze miasto Mazowsza, prawa miejskie – 1237), obejmujące ziemie podlegające wcześniej archidiecezji gnieźnieńskiej. Południowe ziemie Mazowsza, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, pozostawiono przy biskupstwie poznańskim, tworząc archidiakonat czerski, od 1406 archidiakonat warszawski.

Księstwo Mazowieckie

 Osobne artykuły: Księstwo Mazowieckie i Książęta mazowieccy.

W 1138 Mazowsze przypadło Bolesławowi IV Kędzierzawemu. Na początku XIII w. stało się dzielnicą należącą do Konrada, brata Leszka Białego i od tego czasu stanowiło odrębną całość pod względem dynastycznym, politycznym i prawnym. W tym okresie wykształcił się podział Mazowsza na trzy regiony: ziemię rawską, ziemię płocką i ziemię warszawsko-czerską. Od 1374/1381 do 1429 na tej ostatniej panował Janusz I, który przeniósł jej stolicę do Warszawy; zasłużył się ponadto lokowaniem na północnym wschodzie Mazowsza (okolice Łomży) wielu miast i wsi, do czego przyczyniło się zażegnanie zagrożenia ze strony Litwy po Unii Krewskiej.

Powrót do Korony

W miarę wymierania książąt poszczególne ziemie powracały do Korony: rawska w 1462 po śmierci Władysława II i Siemowita IV, płocka w 1495 po śmierci księcia Janusza II, warszawsko-czerska w 1526. 10 września 1526 sejm mazowiecki złożył przysięgę na wierność królowi polskiemu, oficjalnie potwierdzając inkorporację Mazowsza do Korony.

24 grudnia 1529 sejm walny w Piotrkowie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zachowano podział na trzy regiony; województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. Województwo rawskie składało się z trzech ziem: rawskiej, sochaczewskiej i gostynińskiej. Województwo płockie dzieliło się na 8 powiatów: płocki, bielski, raciąski, sierpecki, płoński, szreński,niedzborski i mławski. Trzy ostatnie, jako że leżały między Wkrą, Łydynią a Prusami, nosiły miano ziemi zawkrzeńskiej. Województwo mazowieckie składało się z ziem: czerskiej, warszawskiej, wiskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej, ciechanowskiej, łomżyńskiej, różańskiej, liwskiej i nurskiej.

Zamki królewskie, w których urzędowali (także sezonowo) władcy po inkorporacji, znajdowały się w Warszawie, Płocku i Łomży.

W XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający Mazury, Podlasie, Litwę, Ruś[10], a także Prusy.

Granice Mazowsza

Granica północna Mazowsza po jej ustaleniu między książętami mazowieckimi a Zakonem krzyżackim przetrwała z niewielkimi tylko zmianami aż do czasów po II wojnie światowej jako granica północna dawnego województwa warszawskiego[11]. Granica ta biegła od rzeki Orzyc do Grajewa i rzeki Ełk.

Granica wschodnia była najmniej stabilna i nad Narwią, Bugiem i dolnym Nurcem jej przebieg często ulegał zmianie, ponieważ rzadkie osadnictwo wśród bagien i lasów ułatwiało uzyskanie kontroli nad wschodnim pograniczem Jaćwingom, Litwinom i Rusi. Mazowszanie także podejmowali ekspansję na wschód i wysoce prawdopodobne jest, że mazowieckie osadnictwo we wczesnym średniowieczu docierało po Drohiczyn i Brześć, które to grody zostały utracone przez Mazowsze w pierwszych dziesięcioleciach lub tuż przed połową XI wieku[12][13].

Od południa Mazowsze graniczyło z Ziemią Sandomierską i granica przebiegała m.in. od okolicy Stoczka i Żelechowa do Wyśmierzyc nad Pilicą.

Podział terytorialny

W lustracjach królewszczyzn z XVI wieku w skład Mazowsza wchodziły ówczesne trzy województwa: mazowieckie, płockie i rawskie, które dzieliły się na 33 powiaty. Ówczesny podział prezentuje poniższe zestawienie tabelaryczne (pisownia oryginalna)[14].

Podział terytorialny Mazowsza (XVI wiek)
Województwo Powiat Uwagi
Płockie Płocki Ziemia płocka
Bielski
Płoński
Raciążski
Sieprski
Szreński Ziemia zawkrzańska
Mławski
Niedzborski
Rawskie Sochaczewski Ziemia sochaczewska
Rawski Ziemia rawska
Gostyński Ziemia gostynińska
Mazowieckie Czerski Ziemia czerska
Grojecki
Warecki
Warszawski Ziemia warszawska
Wyszogrodzki Ziemia wyszogrodzka
Zakroczymski Ziemia zakroczymska
Nowomiejski
Ciechanowski Ziemia ciechanowska
Przasnyski
Sąchocki
Wizki Ziemia wizka
Wąsoski
Łomżyński Ziemia łomżyńska
Kolneński
Zambrowski
Ostrołęcki
Różański Ziemia makowska
Makowski
Nurski Ziemia nurska
Ostrowski
Kamieniecki
Liwski Ziemia liwska

Zobacz też

  1. ↑ Mazowsze w dawnym powiecie lipnowskim, zapis Mazufe cum lacu z 1229 r.
  1. ↑ S. Hrabec: Jeszcze raz o nazwie Mazowsze. [w:] Onomastica nr 7, r. IV, z. 2, Wrocław 1958
  2. ↑ Mikołaj Rudnicki: Prasłowiańszczyzna–Lechia–Polska. t. II, Poznań 1961, s. 240
  3. ↑ "Tegoż czasu Maslaus, albo Mazosz, który był a króla Mieczysława podczaszym, człowiek możny i śmiały, dzierżawy w płockim województwie, ..." [w:] Marcin Kromer: Kronika polska. wyd. 1882; Samuel Linde: Słownik języka polskiego. M-O, s. 49
  4. ↑ "Długosz zaś, Kromer, Miechowita i Gwagnin nadają początek nazwiska Mazowsza od Maslawa podczaszego królewskiego i rządcy " [w:] Jędrzej Moraczewski: Starożytności polskie. wyd. 1982, op. cit. Guagnini.:Kronika Sarmaciej europejskiej. Kraków. 1611.
  5. ↑ Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, rozdz. Plemiona lechickie i ich ziemie
  6. ↑ a b Krasnodębski D.: Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990-2005. [w:] Karwowska H., Andrzejewski A.: Stan badań archeologicznych na pograniczu Polsko-Białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne. Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok 2006, s. 66, 74, ISBN 83-87026-70-0
  7. ↑ a b Dulnicz Marek: Mazowsze w wieku. [w:] "Ziemie Polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy", Kraków 2000, s. 200-213
  8. ↑ Szczur Stanisław: Historia Polski. Średniowiecze. Kraków 2002, s. 34.
  9. ↑ Jan Stanisław Bystroń: Etnografia Polski. Poznań: Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik", 1947, s. 24.
  10. ↑ " Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych Jadźwingów, na Podole. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. s. 59) między Rabą a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków (Lisowiaków al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym Sanem po Mielec, i Leżajsk. Mamy zaś ślady, że w 1373 w Sanockiem nad Sanem, z daru księcia Władysława Opolczyka, a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś Jabłonicę Przybysław syn Fala z ziemi łęczyckiej (AGZ t. VII, s. 15-16)..." [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. s. 191.
  11. ↑ E.Kowalczyk, Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Wrocław 1987, s. 148-154
  12. ↑ J.Tyszkiewicz, Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu. Historia pogranicza nad górną Narwią do połowy XIII w., Warszawa 1974, s. 134 i nast.
  13. ↑ Henryk Samsonowicz (red.) Dzieje Mazowsza Tom I, Pułtusk 2006, s. 112
  14. ↑ Adolf Pawiński: Mazowsze. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1895, s. 1-5, seria: Źródła dziejowe : Polska XVI wieku. [dostęp 2009-06-23].

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mazowsze&oldid=29101283”