Bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w Wilnie

Bazylika archikatedralna
św. Stanisława Biskupa
i św. Władysława w Wilnie

Vilniaus Šv. Stanislovo ir Šv. Vladislovo arkikatedra bazilika

archikatedra
Katedra w Wilnie
Państwo	Litwa
Miejscowość	Wilno
Adres	{{{adres}}}
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
archidiecezja	archidiecezja wileńska
bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 1921 papież Benedykt XV
Wezwanie	św. Stanisław, św. Władysław
Historia Data rozpoczęcia budowy 1777 Data zakończenia budowy 1798 Data poświęcenia 1989 (rekonsekracja) Aktualne przeznaczenie czynna katedra archidiecezji wileńskiej
Dane świątyni Styl klasycyzm Architekt Wawrzyniec Gucewicz Świątynia • materiał bud. • cegła Liczba naw 3 Dzwonnica • typ dzwonnicy wolnostojąca
Położenie na mapie Litwy Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}
Strona internetowa

{{Świątynia chrześcijańska infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | adres = | współrzędne = Nieznane pola: "data rejestracji", "minutN", "rejestr", "sekundN", "kod języka", "nr rej. zabytku", "sekundE", "minutE", "stopniN" oraz "stopniE".

Katedra, widok ok. 1910

Widok na ołtarz główny z obrazem Zamordowanie św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego

Epitafium rotmistrza Samuela Paca

Ołtarz Królewski w Kaplicy Wołłowiczowskiej

Tablica na Kaplicy św. Kazimierza

Bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w Wilnie – katolicka bazylika w Wilnie, katedra archidiecezji wileńskiej, miejsce pochówku wielkich książąt litewskich, jednocześnie królów Polski (oba państwa łączyła do 1569 r. unia personalna, później do rozbiorów unia realna).

Pierwsza katedra

Początków katedry wileńskiej można szukać w 2 poł. XIII w., gdy w 1251 r. książę Mendog przyjął w Nowogródku chrzest, a w 1253 r. wyświęcony na biskupa misyjnego Litwy został Chrystian, być może rozpoczęto wznoszenie świątyni. Znalezione pozostałości fundamentów pod dzisiejszą katedrą zdają się to potwierdzać. Najprawdopodobniej po odejściu Mendoga od chrześcijaństwa w 1261 r. budowlę tę (być może jeszcze nieukończoną) zburzono.

Katedra gotycka

Ponownie budowę katedry rozpoczęto w końcu XIV w. – gdy w 1386 r. chrzest przyjął książę Jagiełło, a w 1387 r. powstało biskupstwo wileńskie. Katedrę, której nadano wezwanie św. Stanisława, patrona Polski, wzniesiono na miejscu dawnej świątyni pogańskiej, na terenie Zamku Dolnego. Katedra nie miała szczęścia – fundacja Jagiełły spłonęła w 1399 r., kolejny kościół, budowany przez Witolda – w 1419 r. (rok wcześniej pochowano tam jego żonę Annę). W odbudowanej po raz kolejny katedrze gotyckiej pochowano wielkiego księcia Witolda, a w 1506 r. króla Aleksandra Jagiellończyka. W pierwszej połowie XVI w. rozpoczęto gruntowny remont katedry (m.in. umieszczono dzwonnicę w baszcie obronnej Zamku Dolnego), zniweczony jednak następnym pożarem (1530).

Katedra renesansowa

Po pożarze na polecenie króla Zygmunta I Starego rozpoczęto odbudowę katedry, tym razem w stylu renesansowym. Pracami budowlanymi kierował Bernardino Zanobi de Gianotis, które to prace ukończono w 1538 roku. W 1547 r. w jednej z bocznych kaplic katedralnych miał miejsce potajemny ślub Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny (później w katedrze pochowanej). W 1573 roku biskup Walerian Protasewicz-Suszkowski urządził w północnej nawie nowy grób księcia Witolda, a królowa Polski Bona Sforza wzniosła mu pomnik w stylu renesansowym. W 1610 r. nastąpił kolejny pożar, który znacznie uszkodził katedrę.

Katedra barokowa

Król Zygmunt III Waza nakazał odbudowę przeznaczając na ten cel 4 tys. złotych. Budowę prowadzono z przerwami, spowodowanymi zarazami, w latach 1612-1632. Wzniesiono wtedy dwie symetryczne wieże, z których jedną wkrótce rozebrano. W tym też czasie podjęto dzieło budowy kaplicy św. Kazimierza (autorstwa Constantina Tencalli, zbudowanej 1623-1636, poświęconej najstarszemu synowi Kazimierza Jagiellończyka, tutaj pochowanemu, patronowi Litwy). Wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, sto lat późniejsza, pięknie dekorowana, wykonana z czarnego i białego marmuru, ozdobiona posągami Jagiellonów, stanowi do dziś ozdobę wileńskiej świątyni. W 1648 roku złożono w kaplicy św. Kazimierza serce króla Władysława IV. Kolejne zniszczenia katedry przyniosła wojna z Moskwą, podczas której najeźdźcy po zdobyciu Wilna zamienili katedrę w stajnię. Po oswobodzeniu miasta w 1660 roku, katedrę odnowiono po 1666 roku. W 1686 roku biskup Kotowicz wzniósł nowy ołtarz główny. Katedra została także uszkodzona przez Szwedów w 1706 r.

Katedra klasycystyczna

Po zawaleniu się wieży nad Kaplicą Częstochowską w 1769 roku (zginęło wtedy sześciu księży)) co spowodowało częściowe zawalenie sklepień, katedrę zamknięto, a nabożeństwa tymczasowo przeniesiono do kościoła św. Jana. Odbudowę podjęto w 1777 roku z inicjatywy biskupa Massalskiego, który wysłał projekt architekta Wawrzyńca Gucewicza do akceptacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po akceptacji króla rozpoczęto budowę nowej katedry w stylu klasycystycznym, która to budowa trwała z przerwami do 1801 roku. Nowa katedra zachowała trójnawowy układ wywodzący się jeszcze z gotyckiej katedry. Wschodnia fasada ozdobiona została sześciokolumnowym portykiem, a u szczytu fasady wznoszą się wspaniałe figury św. Kazimierza i św. Stanisława. W głównym ołtarzu znajduje się obraz Franciszka Smuglewicza Zamordowanie św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego. Świątynię otacza 11 kaplic, z czego dwie zachowały się z poprzedniej katedry: wyżej wspomniana kaplica św. Kazimierza oraz kaplica Wołłowiczowska (zwana też Niepokalanego Poczęcia).

W 1838 roku ułożono nową kamienna posadzkę. W 1858 roku odnowiono Kaplicę św. Kazimierza. W 1931 r. przy okazji remontu odkryto w podziemiach katedry zapomniane grobowce królewskie (m.in. Aleksandra Jagiellończyka oraz Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny – żon Zygmunta Augusta). Pochowany tu był też m.in. Olbracht Gasztołd (ojciec Stanisława, pierwszego męża Barbary Radziwiłłówny, najbogatszy człowiek na Litwie w swojej epoce), złożono tu też serce Władysława IV Wazy.

Podczas rządów radzieckich katedra początkowo została przekształcona na magazyn – wysadzono w powietrze figury świętych stojące na szczycie fasady. Usunięto także liczne tablice pamiątkowe w języku polskim. Potem odbywały się tutaj koncerty organowe. Nabożeństwa zaczęto ponownie odprawiać tutaj od 1985 r., choć oficjalnie cały czas była to galeria obrazów. W 1989 r. katedra została rekonsekrowana, wkrótce potem odnowiona, odtworzono m.in. posągi na szczycie fasady. Obecnie odprawiane są tam msze tylko w języku litewskim.

Kaplice

• Kaplica św. Kazimierza (albo Nowa Królewska)
• Kaplica św. Marii Magdaleny (albo biskupia) - W kaplicy znajdują się groby biskupów wileńskich: Jana Ochstata, Jerzego Tyszkiewicza, Macieja Ancuta, Karola Pancerzyńskiego, Jana Zawiszy, Michała Zieńkowicza, Ignacego Massalskiego, Andrzeja Benedykta Kłągiewicza, Antoniego Franciszka Awdziewicza.
• Kaplica św. Ignacego Loyoli - W kaplicy spoczywa wojewodzina mińska Zofia Wiśniowiecka, krajczy Jan Radziwiłł i biskup Jan Cywiński.
• Kaplica św. Pawła (albo Montwidowska) - zbudowana została przez Wawrzyńca Gucewicza w miejscu dawnego wyjścia bocznego.
• Kaplica Ukrzyżowanego Zbawiciela (albo Gasztołdowska) - odnowiona w XVII w. przez kanonika Benedykta Żuchorskiego. Dawniej znajdowały się w niej dwa renesansowe nagrobki.
• Kaplica św. Jana Nepomucena (dawniej Częstochowska) - zbudowana przez bp Wojciecha Tabora w 1495 r. Odbudowana przez bp. Massalskiego po 1781 r., którą dokończył bp Jan Nepomucen Kossakowski, który został w niej pochowany.
• Kaplica św. Władysława - w kaplicy znajduje się portatyl poświęcony w 1781 r.
• Kaplica Wołłowiczowska (albo Niepokalanego Poczęcia, albo Królewska) z 1631 r. w stylu barokowym. W jej gotyckiej poprzedniczce z XV wieku pw. św. Stanisława odbył się ślub Aleksandra Jagiellończyka i Heleny Moskiewskiej oraz potajemny ślub króla Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną. Kaplice zwano Królewską ponieważ do czasu wybudowania Kaplicy św. Kazimierza to w niej pochowani byli członkowie rodziny królewskiej pochowani w Wilnie. W XVII w. umieszczono w niej nagrobek fundatora barokowej przebudowy biskupa Eustachego Bogorii Wołłowicza. Obok Kaplicy św. Kazimierza jest to jedyna oryginalna kaplica zachowana z katedry sprzed klasycystycznej przebudowy Gucewicza. Znajduje się w niej łaciński napis oznaczający w tłumaczeniu "Niech będzie nieszczęśliwym ten, kto się to dzieło zrujnować poważy".
• Kaplica Zwiastowania NMP (albo Kieżgajłowska) - klasycystyczna, odnowiona w 1837 r.
• Kaplica św. Piotra - w stylu klasycystycznym z obrazem św. Piotra autorstwa Smuglewicza oraz Wieczerzy Pańskiej autorstwa Kanuty Rusieckiego.
• Kaplica Grobu Świętego

Groby królów i królowych Polski

• Aleksander Jagiellończyk - król Polski w latach 1501-1506
• Elżbieta Habsburżanka - królowa Polski w latach 1543-1545
• Barbara Radziwiłłówna - królowa Polski w latach 1550-1551
• serce króla Władysława IV Wazy

Nagrobki

Wg Kraszewskiego we wnętrzach katedry znajdowały się 64, a wg Balińskiego 33 pomniki pamiątkowe, z których do pocz. XX wieku zachowały się następujące tablice nagrobne, na filarach:

• biskupa Benedykta Wojny (zm. 1615)
• biskupa Mikołaja Słupskiego (zm. 1688)
• kanonika Marcina Szulca Wolfowicza (zm. 1640)
• Olausa Algina (zm. 1638)
• Barbary Zawiszy (zm. 1603)
• Anny Naporkowskiej i Tomasza Ławrynowicza z 1636

na pilastrach:

• kanonika Adama Zabłockiego (zm. 1648)
• biskupa Andrzeja Benedykta Kłębowicza (zm. 1841)
• biskupa Jerzego Tyszkiewicza z 1724 r.
• Katarzyny de Potok (zm. w 1643 r., córki Stefana Potockiego)
• chorążego Samuela Paca (zm. 1627)
• Tomasza Wawrzeckiego (zm. 1816)
• księcia Witolda z 1853 r. autorstwa Józefa Kozłowskiego z fundacji hr. Eustachego Tyszkiewicza ze znajdującym się powyżej obrazem księcia Witolda przywiezionym z Brześcia i gotyckim ołtarzykiem NMP.
• hrabiów Zawiszów z 1700 r.

Linki zewnętrzne

• Kościół Zamkowy czyli Katedra wileńska, Wilno 1908.