Buczacz

Położenie na mapie województwa tarnopolskiego w Polsce w 1939 roku

Ratusz zaprojektowany przez Bernarda Meretyna w XVIII w

Kościół i klasztor bazylianów w stylu baroku wileńskiego

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP

Ruiny zamku w Buczaczu

Buczacz (ukr. Бучач) – miasto na Ukrainie, nad Strypą, w obwodzie tarnopolskim, siedziba rejonu buczackiego, do 1945 w Polsce, w województwie tarnopolskim, siedziba powiatu buczackiego; dawna rezydencja magnaterii polskiej.

Historia

Buczacz istniał już w XII w. Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z roku 1260. Od połowy XIV wieku z Rusią Czerwoną należał do Polski. Michał Adwaniec z Buczacza, herbu Abdank (zm. 1392) wszedł w posiadanie Buczacza w drugiej połowie XIV w. W l. 1372-1379, po uzyskaniu nadania, fundował w 1379 r. w tej miejscowości kościół parafialny i wybudował zamek, zaś w 1393 r. uzyskał zgodę króla na lokację tego miasta na prawie magdeburskim. Była to pierwsza lokacja miejska na Ziemi Halickiej. W 1401 r. parafia buczacka została powiększoną dotacją przez Michała i Teodorę Buczacką dziedziców na Buczaczu. Od nazwy miasta ta gałąź rodu Awdańców przybrała nazwę Buczackich. Syn Adwańca Michał Mużyło Buczacki - wojewoda podolski w 1427 uzyskał od Władysława II Jagiełły przeniesienie swego rodowego Buczacza na prawo polskie. Buczacz w XIV - XVII w. stanowił ważną twierdzę nadgraniczną, powstrzymując ataki Kozaków, Tatarów i Turków. Napady Tatarów w XV w. zniszczyły znacznie miasto. W 1515 Buczacz ponownie lokowano na prawie magdeburskim. Miasto było m.in. zasiedlone przez liczną społeczność żydowską. W 1580 wybudowano na nowo zamek, który w 1672 r. mimo obrony przez Teresę Potocką, żonę bracławskiego wojewody, został zdobyty przez Turków i był czasową siedzibą Mahometa IV. Miasto też zostało zdobyte, złupione i spalone. 18 października 1672 roku, po upadku Kamieńca Podolskiego i przegranej wojnie, król Michał Korybut Wiśniowiecki podpisał w Buczaczu traktat pokojowy z Turcją (tzw. traktat w Buczaczu), zrzekając się na jej korzyść części Ukrainy i Podola oraz zobowiązując do płacenia rocznego haraczu. Na skutek traktatu, do 1683 połowa miasta (jeden brzeg rzeki) znajdowała się na terytorium tureckim. Na początku XVII w. Buczacz należał do Potockich. Żona Stefana Potockiego, Maria Mohylanka zamek rozbudowała i wzmocniła, po napadzie Turków w 1676 r., a ponownie odbudował go Jan Potocki (rotmistrz wojsk koronnych). W XVIII w. Buczacz był rezydencją Mikołaja Potockiego - starosty kaniowskiego, wojewody bełskiego. Zbudował on tu późnobarokowy kościół farny Wniebowzięcia NMP (z l. 1761-1763; wewnątrz ołtarz, zabytkowa ambona i zachowane częściowo freski), rokokowy ratusz (z l. 1750-1751; ozdobiony niegdyś rzeźbami przedstawiającymi prace Herkulesa, z 35-metrową wieżą), oba według projektu Bernarda Meretyna i rzeźbiarza Jana Jerzego Pinsla, cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego bazylianów z 1770 roku, fundowaną pierwotnie w 1712 r. przez Szczepana i Joannę Potockich (1770) z portretem fundatora, i odremontował zamek, zniszczony przez Turków w 1676r.

W 1772 podczas I rozbioru Polski Buczacz przypadł Austrii.

W Buczaczu działał oddział Towarzystwa Ludoznawczego założony przez polskiego profesora Ludwika Młynka.

Po zakończeniu I wojny światowej, w listopadzie 1918 roku, Buczacz przejściowo znalazł się w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej, od lipca 1919 należał do Polski. Na krótko, od 10 sierpnia do 15 września zdobyła go Armia Czerwona. Jego przynależność do Polski potwierdzono w 1923. W II Rzeczypospolitej miasto powiatowe w województwie tarnopolskim.

Na początku lat 20-tych XX wieku Żydzi stanowili 60% mieszkańców miasta, Polacy - 25%, a Ukraińcy - 15%.

Podczas II wojny światowej, 18 września 1939 został zajęty przez ZSRR i przyłączony do Ukraińskiej SRR. Od lipca 1941 okupowany przez Niemców. W połowie 1942 r. Niemcy utworzyli w Buczaczu getto dla ludności żydowskiej, po czym przystąpili do stopniowej jej eksterminacji. W dwóch deportacjach - 5 października i 27 listopada 1942 r. do obozu śmierci w Bełżcu wywieziono łącznie 3,1 tys. Żydów. 2 lutego 1943 r. Niemcy siłami SD z Czortkowa, żandarmerii z Buczacza i Ukraińskiej Policji Pomocniczej, przeprowadzili największą akcję likwidacyjną w getcie. Żydów wyganiano z domów i zapędzono w okolice góry Fedora, gdzie znajdowało się miejsce egzekucji. Zabito od 1,3 do 2,4 tysiąca Żydów. Podobne akcje przeprowadzano jeszcze kilkakrotnie. Łącznie ocenia się, że w Buczaczu i okolicach w 14 mogiłach pochowanych jest 9,2-10,2 tys. Żydów, ofiar Holokaustu.

W lipcu 1944 zajęty przez Armię Czerwoną, a następnie włączony do Ukraińskiej SRR.

Po wypędzeniu ludności polskiej w 1945 r. komunistyczne władze ukraińskie kościół w Buczaczu zamknęły, a potem umieściły w nim magazyn artykułów żelaznych, a następnie magazyn zboża. Z kościelnej krypty wyrzucono kości Potockich (obecnie pochowane są na miejscowym cmentarzu). W 1991 r. buczacka fara została przez władze Ukrainy oddana katolikom. Duże zasługi w ratowaniu ruin kościoła położył polski duchowny związany z tarnopolszczyzną - ks. Ludwik Rutyna.

Od 1991 miasto znajduje się na terenie niepodległej Ukrainy.

Zabytki

• Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
• Ratusz w Buczaczu w stylu barokowym
• cerkiew bazylianów pw. Podniesienia Krzyża Świętego z 1770 roku, ufundowana w miejscu kościoła dominikanów w 1712 r. przez Szczepana Potockiego z portretem fundatora.
• cerkiew obronna pw. św. Mikołaja z 1610 r.
• cerkiew pw. Opieki Matki Boskiej (Pokrowska) z 1764 r.

Zamek w Buczaczu

Nad rzeką Strypą w końcu XIV w. wybudowano na trójkątnym cyplu zamek obronny, który należał do rodów Buczackich, Golskich i na początku XVII wieku do Potockich. Najstarsza część zamku od strony północnej (wymurowanego z jasnego i czerwonego piaskowca na zaprawie wapiennej) jest pozostałością założenia średniowiecznego. Po przejściu zamku w ręce Potockich, żona Stefana Potockiego, Maria Mohylanka rozbudowała i wzmocniła warownię o część południową z dwiema wielkimi półkolistymi bastejami od wschodu i zachodu, które flankowały załamująca się kurtynę południową. Mury tej części dochodzą do dzisiaj do 4 m grubości. Strzelnice umieszczone w bastejach do prowadzenia ognia krzyżowego zlokalizowano na kilku kondygnacjach. Na murach obronnych od wewnątrz widoczne są do dzisiaj kamienne wsporniki, dźwigające dawniej drewniane ganki strzelnicze. Wewnątrz obwodu zamkowego od strony wschodniej, zbudowano budynek renesansowy z krużgankami. Mieściła się w nim także brama wjazdowa na wysokości I piętra z mostem zwodzonym i pochylnią. Dzięki tym modyfikacjom, zamek odparł liczne najazdy kozackie, tatarskie, tureckie i moskiewskie. W czasie wojny z Turcją, w 1676 r. zdobyli go i zniszczyli Turcy. Wzmianki z 1784 roku mówią o tym, że zamek został jednak odbudowany przez Jana Potockiego. Jednak w owym okresie był on już opuszczony. W 1772 r. trafił do zaboru rosyjskiego, a w XIX wieku zabudowania zamku zaczęto sukcesywnie rozbierać na materiał budowlany, przez co do dzisiaj przetrwały tylko części murów południowych i wschodniej bastei a także fragmenty pałacu z ciosami piaskowcowymi na narożach i z otworami okien. Ruiny zamku znajdują się na wzniesieniu 200 m od kościoła Wniebowzięcia NMP (dojście ul. Zamkową).

Ludzie związani z Buczaczem

• Jan Adamski - polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, także pisarz (prozaik),
• Samuel Agnon - prozaik izraelski. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury,
• Dawid Buczacki - polski szlachcic, wojewoda podolski od 1481, starosta generalny podolski (1483), podkomorzy halicki od 1474, stolnik kamieniecki od 1472, starosta kołomyjski,
• Jakub Buczacki - polski szlachcic, sekretarz królewski (1503), proboszcz lubelski (1505), kamieniecki od 1507, chełmski od 1518, biskup płocki od 1538, starosta rawski,
• Leopold Pamuła - polski dowódca wojskowy, podpułkownik pilot Wojska Polskiego, autor pierwszego podczas II wojny światowej zestrzelenia "taranowego",
• Jan Jerzy Pinzel - rzeźbiarz i snycerz barokowy działający na terenie Polski, w Buczaczu znajdowała się jego pracownia,
• Emanuel Ringelblum - polski historyk, polityk i działacz społeczny,
• Ludwik Rutyna - polski duchowny rzymskokatolicki, działacz kresowy. Proboszcz parafii w Buczaczu, zasłużony w podniesieniu z ruiny tutejszego kościoła katolickiego,
• Zdzisław Sieczkowski - polski legionista, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego II RP,
• Szymon Wiesenthal - żydowski działacz, inżynier architekt, tropiciel hitlerowskich zbrodniarzy wojennych,
• Władysław Zych - polski paleontolog i geolog, profesor, żołnierz AK.

Pobliskie miejscowości

• Budzanów
• Jazłowiec
• Czortków
• Złoczów
• Laskowice
• Pilawa
• Monasterzyska
• Puźniki
• Koropiec
• Kowalówka

Linki zewnętrzne

• Radziecka mapa 1:100 000
• zdjęcia z Buczacza
• Historia Żydów w Buczaczu na portalu Wirtualny Sztetl
• Buczacz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 433 .