Kowno

Szablon:Miasto zagranica infobox Kowno (lit. Kaunas; wymowa^ⓘwymowa, biał. Коўна, ros. Каунас, Ковно lub Ковна; jidysz קאָוונע; Kowne) – drugie pod względem liczby mieszkańców miasto Litwy (około 320 tys. mieszkańców w 2011 roku) i największy ośrodek przemysłowy kraju. Położone w środkowej Litwie u zbiegu Niemna i Wilii.

Do 1918 Kowno było miastem granicznym, a współczesne lewobrzeżne dzielnice Aleksota i Poniemoń leżały w Królestwie Polskim.

W okresie międzywojennym Kowno, od 1920 roku, pełniło rolę stolicy Litwy. W okresie tym liczba mieszkańców wzrosła z 90 tys. do 150 tys. Obecnie jest to miasto z największym udziałem populacji litewskiej – ok. 88% spośród 336 912 mieszkańców.

W mieście znajduje się stacja kolejowa Kaunas.

Historia

Pierwsze wzmianki o zamku w Kownie pochodzą z 1361 roku, jednak miasto w jego pobliżu powstało w niezasiedlonym wcześniej miejscu dopiero na początku XV wieku. Zamek w Kownie bronił Litwinów przed najazdami Krzyżaków, którzy jednak zdobywali go wielokrotnie, m.in. w 1362 roku. W 1384 roku Krzyżacy wznieśli, zachowany do dziś, nowy murowany zamek mający stanowić bazę wypadową do dalszych najazdów, szczególnie na Wilno i Troki. W tym czasie przy zamku powstała ufortyfikowana faktoria handlowa należąca do Gdańska, z której eksportowano drewno, wosk, miód, smołę i dostarczane przez Żmudzinów dziewczęta. Ostatecznie przynależność państwowa Kowna uregulowana została po bitwie grunwaldzkiej (1410) i pokoju toruńskim (1411).

Gotycki tzw. „Dom Perkuna”

Początkiem miasta był rok 1408, w którym książę Witold Kiejstutowicz lokował w pobliżu zamku osadę, której nadał prawa miejskie (magdeburskie), dzięki czemu powstał samorząd administracyjny, gospodarczy i sądowy. Badania archeologiczne wskazują, że miasto powstało w miejscu wcześniej niezasiedlonym. Prawa miejskie potwierdził król Kazimierz Jagiellończyk w 1440 i 1463 nadając miastu nowe grunty nad Niemnem. Dopiero pod koniec XV wieku w mieście pojawiły się pierwsze murowane zabudowania i szacuje się, że miasto liczyło ok. 500-600 mieszkańców. W tym okresie nastąpił szybki rozwój miasta, ponieważ szacuje się, że około 1570 roku Kowno mogło liczyć już ok. 5 tys. mieszkańców. W 1581 Kowno otrzymało prawo składu. Od tego czasu miasto rozwijało się pomyślnie, mimo wybuchających raz po raz pożarów (1537, 1731), epidemii cholery i dżumy, a także powodzi. W latach 1655-1661 miasto okupowały wojska moskiewskie, co spowodowało jego upadek. W latach 1701-1707 było okupowane przez wojska szwedzkie. Ponowny rozwój miasta przypadł na drugą połowę XVIII wieku. Projektowanego na sejmie grodzieńskim województwa kowieńskiego nie utworzono z powodu III rozbioru Polski. W jego wyniku miasto przypadło Rosji i włączono je w obręb guberni wileńskiej. W czasie inwazji na Rosję w dniu 24 czerwca 1812 roku do Kowna ze swoją armią dotarł Napoleon Bonaparte i zajął kwaterę w klasztorze św. Krzyża (karmelitów). Następnie udał się po południu obejrzeć spalony most na Willi i obserwował przeprawę wpław na drugi brzeg szwadronu szwoleżerów gwardii Jana Kozietulskiego u jej ujścia do Niemna. Niestety miasto w następnych dniach zostało rozgrabione przez przechodzącą Wielką Armię. Po jej przejściu zlokalizowano w mieście magazyny żywności i uzbrojenia dla wojska oraz zbudowano reduty obronne. Ponownie Kowno ucierpiało podczas odwrotu wojsk Napoleona spod Moskwy w dniach 12 i 13 grudnia 1812 roku. Żołnierze francuscy i niemieccy dokonywali licznych rabunków, a następnie oddziały marszałka Neya odpierały w mieście rosyjskich kozaków. Mieszkańcy Kowna aktywnie uczestniczyli w powstaniach narodowych, listopadowym (1830) i styczniowym (1863), co nie pozostało bez wpływu na stosunek władz rosyjskich do grodu nad Niemnem.

Klasztor kamedułów w Pożajściu

W 1842 roku Kowno stało się stolicą guberni obejmującej zachodnią Litwę, co wpłynęło na przyspieszenie rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego miasta. W 1861 oddano linię kolejową łączącą miasto z Królewcem i Warszawą. W sierpniu 1861 roku w związku z rocznicą Unii w Krewie w mieście odbyła się Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów, która zgromadziła kilkanaście tysięcy manifestantów. Pod koniec XIX wieku powstało Muzeum Miejskie, teatr i pierwsza biblioteka miejska. Po 1882 roku władze rosyjskie rozpoczęły budowę wokół miasta twierdzy z 9 fortami, którą ukończono w większości w 1887 roku. Wpłynęło to na zakaz budowy domów wyższych niż trzy piętra. Miasto zachowało więc swój prowincjonalny (w porównaniu z Wilnem) wygląd. W 1908 roku w Kownie powstała parafia mariawicka, która istniała do końca 20-lecia międzywojennego.

Plany carskie nie na wiele się zdały, gdyż Niemcy zdobyli Kowno 18 sierpnia 1915 roku i okupowali je aż do 1919 roku. 21 grudnia 1918 roku agenci sowieccy powołali tu republikę radziecką, która nie ciesząc się ani poparciem Litwinów i Polaków, ani tym bardziej Niemców, upadła po kilkunastu dniach. W mieście zaczęła rządzić kierowana przez Basanavičiusa Taryba z Smetoną, Voldemarasem i Narutowiczem i innymi w składzie (Wilno było pod okupacją sowiecką). W wyniku wyborów do samorządu w roku 1919 do 71 osobowej Rady Miejskiej zostało wybranych 30 Polaków, 22 Żydów, 12 Litwinów, 6 Niemców i 1 Rosjanin. W dwudziestoleciu międzywojennym Kowno stało się de facto (choć nie de iure) siedzibą władz państwowych. Z prowincjonalnego miasteczka przekształciło się w miasto na skalę regionu. Tu miały swą siedzibę ośrodki naukowe, gospodarcze, bankowe i kulturalne Litwy. Zorganizowano Uniwersytet im. Witolda Wielkiego, konserwatorium oraz Szkołę Sztuki. Powstał teatr dramatyczny, oraz pierwsza na Litwie rozgłośnia radiowa.

Kościół karmelitów w XVII w.

W dniu 26 września 1926 r. w Kownie w kościele św. Trójcy i na pobliskim cmentarzu doszło do pogromu ludności polskiej, podczas którego Litwini pobili pałkami i poranili nożami około 50 Polaków, przy obojętności litewskiej policji, natomiast 23 maja 1930 roku doszło w mieście do zajść antypolskich, w których ucierpiało m.in. Gimnazjum Polskie przy ul. Leśnej, redakcja gazety Dzień Kowieński, cukiernię Perkowskiego, polską księgarnię "Stella" przy ul.Kiejstuta 29, zakład fotograficzny Sawsienowicza i polski klub sportowy "Sparta". W 1940 roku Kowno liczyło 160 tys. mieszkańców (w ciągu dwudziestu lat niepodległości liczba mieszkańców wzrosła dwukrotnie). To tutaj (a nie w Wilnie) „sejm ludowy” proklamował samolikwidację państwa i przyłączenie się do ZSRR. Po wejściu Niemców Litwini zorganizowali w Kownie pogrom, w którym zginęło 3,8 tysięcy Żydów.

W czasie okupacji niemieckiej w mieście swą siedzibę miały władze hitlerowskie. W tzw. IX forcie kowieńskim Niemcy urządzili obóz koncentracyjny (KL Kauen), w którym zgładzono około 100 tys. Żydów i Cyganów.

15 maja 1972 student Romas Kalanta dokonał publicznego samospalenia na skwerze przy Alei Wolności, w proteście przeciwko okupacji Litwy przez ZSRR, co stało się powodem dwudniowych krwawych zamieszek w mieście.

Zabytki

Zamek w Kownie

Dawna cerkiew garnizonowa

• ruiny zamku w Kownie (XIV-XVI wiek)
• archikatedra śś. Piotra i Pawła, gotycka (XV-XVII wiek)
  • kaplica neogotycka z 1893 r. wg proj. Franciszka Wyganowskiego
• Kościół św. Gertrudy, gotycki z II poł. XV-XVI w.
• Zespół klasztorny bernardynów z lat 1487-1502 fundacji kasztelana S.Sędziwojewskiego
  • Kościół Św. Jerzego, zbudowany w XV wieku dla bernardynów, w stylu gotyckim, w kształcie trójnawowej hali z wielkimi, strzelistymi oknami, z ołtarzem z 1703 r., od czasów ZSRR zamknięty
  • Klasztor na planie czworoboku pierwotnie gotycki, obecnie neobarokowy
• Kościół Wniebowzięcia NMP (tzw. kościół Witolda), gotycki, z pocz. XV w., najstarszy w Kownie, fundowany przez wielkiego księcia Witolda po bitwie nad Worsklą w 1399 r. dla franciszkanów, pierwotnie bezwieżowy
• Zespół klasztorny jezuitów z XVII-XVIII w.
  • kościół jezuitów pw. św. Franciszka Ksawerego, barokowy z l. 1666-1759
  • Klasztor jezuitów z l. 1761-68
• Klasztor w Pożajściu zakonu kamedułów z l. 1667-74
• ratusz miejski zwany „Białym Łabędziem” (XVI wiek)
• Dom Perkuna (XVI w.)
• Zespół klasztorny karmelitów
  • Kościół św. Krzyża z 1685 r., barokowy.
  • Klasztor karmelitów
  • kapliczka neogotycka z 1901 r.
  • brama barokowa
• Pałac Godlewskiego
• Kościół ewangelicko-augsburski z 1683 r., z wieżą z 1862 r.
• Synagoga Chóralna (1871)
• Zespół klasztorny dominikanów z XVII w.
  • Klasztor Dominikanów w Kownie
  • Kościół p.w. Przenajświętszego Sakramentu, z fasadą z czasów przebudowy na cerkiew w XIX w.
• Zespół klasztorny bernardynek z lat 1624-1634
  • Kościół św. Trójcy z 1624 r.
  • Klasztor i Pałac Massalskiego w Kownie w stylu renesansowym
  • mur z XVII w.
• meczet
• Kościół św. Michała Archanioła w Kownie – dawna cerkiew prawosławna, kościół garnizonowy w stylu bizantyjskim.
• Kościół św. Mikołaja i klasztor benedyktynek z 1825 r.
• Cmentarz karmelicki w Kownie
• Budynek Gimnazjum Polskiego z 1929 r. na ul. Miškų gatvė
• Dolina Mickiewicza

Sport

Miasto jest jednym z litewskich centrów sportu. Spośród wszystkich klubów z Kowna największym uznaniem od lat zasłużenie cieszy się drużyna koszykarska Žalgirisu.

Najbardziej znanym i utytułowanym klubem piłkarskim jest FBK Kowno. W najwyższej lidze gra obecnie także Atletas Kowno. Znanym klubem jest też Inkaras Kowno.

Mieszkańcy wg narodowości

Iglica ratusza w Kownie

Kościół Jezuitów przy Rynku w Kownie

w roku 2002:

1. Litwini 93,0%
2. Rosjanie 4,1%
3. Ukraińcy 1,2%
4. Polacy 0,3%
5. Inni 2,4%

w roku 1939:

1. Litwini 60%
2. Żydzi 20%
3. Polacy 10%
4. Inni 5%

w roku 1919:

1. Polacy 45%
2. Żydzi 30%
3. Litwini 18%
4. Rosjanie 1,5%
5. Inni 1%

za Stanisława Augusta miasto liczyło 28 tys. mieszkańców, w tym:

1. Polacy 73%
2. Żydzi 13%
3. Niemcy i Holendrzy 9%
4. Inni 5%

Znane postacie urodzone w Kownie

Lista osób urodzonych w Kownie, które mają biogram na stronach Wikipedii

• Valdas Adamkus - litewski polityk i działacz społeczny, dwukrotnie prezydent Litwy
• Audrys Juozas Bačkis - litewski duchowny katolicki, arcybiskup Wilna, kardynał
• Adolf Giżyński – polski organizator drużyn harcerskich, przywódca harcerstwa polskiego na międzywojennej Litwie
• Emma Goldman - anarchistka znana ze swych radykalnych wolnościowo-socjalistycznych i feministycznych pism i wypowiedzi
• Ignacy Jasiukowicz - polski przedsiębiorca, dyrektor czołowych przedsiębiorstw metalurgicznych w Rosji
• Julius Jewelowski – członek Senatu Wolnego Miasta Gdańska (I i III kadencji Volkstagu), kowieński Żyd
• Tadeusz Kognowicki – polski harcmistrz, komendant harcerstwa polskiego na międzywojennej Litwie
• Wojciech Wijuk Kojałowicz - polsko-litewski historyk i teolog, jezuita
• Władysław Komar – polski sportowiec, jeden z najlepszych polskich miotaczy kulą w historii tej konkurencji, mistrz olimpijski z Monachium w 1972, aktor, artysta estradowy
• Vytautas Landsbergis – litewski polityk i muzykolog, głowa Państwa Litewskiego w latach 1990–1992, poseł i eurodeputowany
• Emmanuel Levinas - filozof francuski (pochodzenia żydowsko-litewskiego) oraz komentator Talmudu
• Gustaw Lutkiewicz - polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny oraz radiowy, piosenkarz
• George Maciunas - amerykański artysta litewskiego pochodzenia
• Julian Mickiewicz - polski powstaniec styczniowy, komisarz powstańczy województwa kowieńskiego
• Hermann Minkowski - niemiecki matematyk i fizyk pochodzenia polskiego
• Oskar Minkowski - niemiecki lekarz pochodzenia polskiego
• Donatas Motiejūnas - litewski koszykarz grający na pozycjach silnego skrzydłowego oraz środkowego
• Arvydas Sabonis - koszykarz litewski, mistrz olimpijski (w barwach ZSRR), odnoszący sukcesy także w lidze NBA.
• Aleksander Silbernik - polski kupiec i esperantysta
• Wiktor Sukiennicki – polski prawnik, historyk, sowietolog, teoretyk prawa
• Stanisław Karol Władyczko - polski lekarz neurolog i psychiatra, profesor
• Kazimierz Wołkowycki – polski działacz środowisk robotniczych i polonijnych w przedwojennej Litwie, poseł na Sejm w latach 1923–1926

Współpraca zagraniczna

Niemcy, Kreiss Lippe Czechy, Brno Szwecja, Växjö Polska, Wrocław Norwegia, Vestfold Kommune Finlandia, Tampere Szwecja, Linköping Francja, Grenoble Austria, Linz Norwegia, Hordaland Kommune Dania, Odense Włochy, Ferrara

Chiny, Xiamen Rosja, Kaliningrad Stany Zjednoczone, Los Angeles Rosja, Tiumeń Włochy, Emilia Romagna Ukraina, Charków Estonia, Tartu Polska, Białystok Ukraina, Biała Cerkiew Włochy, Canelli Włochy, Brescia Polska, Łomża Włochy, Cava de' Tirreni

Zobacz też

• Cmentarz Petraszuński w Kownie
• Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kownie w 1861 r.
• Most Konstantinasa Čiurlionisa w Kownie
• Muzeum Zoologiczne Tadasa Ivanauskasa w Kownie
• Kowieńskie Centrum Kultury Różnych Narodów
• Dolina Mickiewicza

Linki zewnętrzne

• Kowno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 522 .
• Strona internetowa miasta Kowna (w jęz. litewskim i angielskim)
• Zdjęcie satelitarne z Google Maps
• Kilka zdjęć m.in. Kowna
• Twierdza Kowno
• Zdjęcia z Kowna