Data założenia [[opactwo|opactwa]] [[benedyktyni|benedyktynów]] na Łysej Górze nie jest znana. Tradycja benedyktyńska przypisuje fundację [[Bolesław I Chrobry|Bolesławowi Chrobremu]] w [[1006]] roku. Pewnym jest, że klasztor i romański kościół ufundowane zostały w I poł. XII wieku przez [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]]. Początkowo pw. [[Trójca Święta|Świętej Trójcy]], od XV wieku pw. Świętego Krzyża.
Data założenia [[opactwo|opactwa]] [[benedyktyni|benedyktynów]] na Łysej Górze nie jest znana. Tradycja benedyktyńska przypisuje fundację [[Bolesław I Chrobry|Bolesławowi Chrobremu]] w [[1006]] roku. Pewnym jest, że klasztor i romański kościół ufundowane zostały w I poł. XII wieku przez [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]]. Początkowo pw. [[Trójca Święta|Świętej Trójcy]], od XV wieku pw. Świętego Krzyża, po tym gdy w 1306 r. książę [[Władysław Łokietek]] przekazał łysogórskim benedyktynom [[Świętokrzyskie relikwie drzewa krzyża świętego|relikwie drzewa Krzyża Świętego]]<ref>http://tyniec.benedyktyni.pl/pl/historia/benedyktyni/Sanktuarium-Sw-Krzyza-na-Lysej-Gorze/</ref>{{r|DEO}} (przechowywane od XVIII wieku w kaplicy Oleśnickich i wg legendy podarowane przez [[Święty Emeryk|Emeryka]], królewicza z Węgier).
W połowie XV wieku opat Michał z Lipia przy finansowym wsparciu króla Kazimierza Jagiellończyka i kardynała [[Zbigniew Oleśnicki (kardynał)|Zbigniewa Oleśnickiego]] rozbudował romański kościół o gotyckie [[prezbiterium]] i zakrystię oraz o nową część od zachodu, konsekrując na nowo kościół w 1455 r. W 1459 roku pożar zniszczył klasztor i prawdopodobnie wkrótce potem zbudowano istniejące do dzisiaj gotyckie krużganki wokół [[wirydarz]]a<ref>http://www.bilp.uw.edu.pl/ti/1859/foto/n186.htm</ref>. W tym też okresie zakonnik [[Andrzej ze Słupi]] skopiował w opactwie zbiór utworów znanych jako ''[[Pieśni Łysogórskie]]'', uznawanych za jeden z najstarszych dokumentów stworzonych w języku polskim. W 1491 roku opat Maciej z Pyzdr dobudował od północy klasztoru nowe skrzydło na szpital i aptekę.
Od 1306 r. przechowywano tam fragmenty [[Świętokrzyskie relikwie drzewa krzyża świętego|relikwii Krzyża Świętego]]{{r|DEO}}. W kaplicy Oleśnickich przechowywana jest znaczna cząstka [[świętokrzyskie relikwie drzewa krzyża świętego|relikwii Krzyża Świętego]] podarowana przez [[Święty Emeryk|Emeryka]], królewicza z Węgier.
W połowie XV wieku opat Michał z Lipia przy wsparciu kardynała Zbigniewa Oleśnickiego rozbudował romański kościół o gotyckie [[prezbiterium]] i zakrystię oraz o nową część od zachodu, konsekrując na nowo kościół w 1455 r. W 1459 roku pożar zniszczył klasztor i prawdopodobnie wkrótce potem zbudowano istniejące do dzisiaj gotyckie krużganki wokół [[wirydarz]]a<ref>http://www.bilp.uw.edu.pl/ti/1859/foto/n186.htm</ref>. W tym też okresie zakonnik [[Andrzej ze Słupi]] skopiował w opactwie zbiór utworów znanych jako [[Pieśni Łysogórskie]], uznawanych za jeden z najstarszych dokumentów stworzonych w języku polskim. W 1491 roku opat Maciej z Pyzdr dobudował od północy klasztoru nowe skrzydło na szpital i aptekę.
W okresie panowania dynastii Jagiellonów, opactwo było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je [[Władysław II Jagiełło|Władysław Jagiełło]] (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze był król [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]], sześciokrotnie król [[Zygmunt I Stary|Zygmunt Stary]], trzykrotnie król [[Zygmunt II August|Zygmunt August]].
W okresie panowania dynastii Jagiellonów, opactwo było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je [[Władysław II Jagiełło|Władysław Jagiełło]] (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze był król [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]], sześciokrotnie król [[Zygmunt I Stary|Zygmunt Stary]], trzykrotnie król [[Zygmunt II August|Zygmunt August]].
Wersja z 14:08, 25 mar 2015
Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu
W połowie XV wieku opat Michał z Lipia przy finansowym wsparciu króla Kazimierza Jagiellończyka i kardynała Zbigniewa Oleśnickiego rozbudował romański kościół o gotyckie prezbiterium i zakrystię oraz o nową część od zachodu, konsekrując na nowo kościół w 1455 r. W 1459 roku pożar zniszczył klasztor i prawdopodobnie wkrótce potem zbudowano istniejące do dzisiaj gotyckie krużganki wokół wirydarza[3]. W tym też okresie zakonnik Andrzej ze Słupi skopiował w opactwie zbiór utworów znanych jako Pieśni Łysogórskie, uznawanych za jeden z najstarszych dokumentów stworzonych w języku polskim. W 1491 roku opat Maciej z Pyzdr dobudował od północy klasztoru nowe skrzydło na szpital i aptekę.
W okresie panowania dynastii Jagiellonów, opactwo było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je Władysław Jagiełło (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze był król Kazimierz Jagiellończyk, sześciokrotnie król Zygmunt Stary, trzykrotnie król Zygmunt August.
W 1607 roku po pokonaniu rokoszan w bitwie pod Guzowem do opactwa przybył Zygmunt III Waza. W latach 1611-1620 w miejscu kapitularza zbudowano barokową Kaplicę Oleśnickich. W 1643 roku opat Stanisław Sierakowski rozpoczął przebudowę kościoła dodając do gotyckiego korpusu dwie barokowe wieże na fasadzie oraz wczesnobarokową kamieniarkę odrzwi i okien o wysokim poziomie artystycznym[4]. W 1655 roku kościół złupili Szwedzi, którzy wymordowali część zakonników. Dnia 22 marca 1661 roku, jak podawała najstarsza polska gazeta Merkuriusz Polski Ordynaryjny, król polski Jan II Kazimierz Waza wraz z małżonką oraz dworem zmierzając do Warszawy wstąpił do sanktuarium[5].
W roku 1690 papież Aleksander VIII obłożył opata Aleksandra Wyhowskiego i opactwo ekskomuniką, którą zdjęto około 1706 r.
W 1701 roku ukończono budować zachodnie skrzydło klasztorne z nowym refektarzem. W 1704 roku, podczas III wojny północnej klasztor ponownie został zajęty przez wojska szwedzkie. W październiku 1777 roku gotycko-barokowy kościół i klasztor spłonęły w pożarze. Wkrótce przystąpiono do budowy trzeciego kościoła w stylu barokowo-klasycystycznym, który wybudowano w latach 1781-1789.
W 1819 roku dnia 6 czerwca roku nastąpiła supresja klasztorów w Polsce na mocy bulliPiusa VII z dnia 30 czerwca 1818 roku[6]. Dnia 29 maja roku 1819 delegaci komisji województwa sandomierskiego stawili się na Św. Krzyżu przedstawiając dekret arcybiskupa Malczewskiego delegata apostolskiego w sprawie okupacji i suprymacji klasztoru[7]. Od 1853 roku mieścił się tu Instytut Księży Zdrożnych. W styczniu 1863 roku w opactwie stacjonowali powstańcy styczniowi.
W 1884 roku rosyjscy zaborcy przekształcili opactwo w ciężkie więzienie kryminalne. W 1914 roku Austriacy wysadzili wieżę kościelną. Od 1936 mieścił się tu klasztor i nowicjat Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, jednak w budynku dzisiejszego muzeum do 1939 roku nadal funkcjonowało "Więzienie ciężkie". Do 1937 roku osadzony w nim był Sergiusz Piasecki, który w celi zaczął pisać słynną powieść "Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy". We wrześniu 1939 roku klasztor został zbombardowany przez Luftwaffe i częściowo zniszczony. W latach 1941-1944 Niemcy w klasztorze więzili jeńców radzieckich. Obecnie obiekt jest udostępniony do zwiedzania[8].
16 czerwca2013 sanktuarium podniesiono do godności bazyliki mniejszej[9]. W 2014 roku ukończono rekonstrukcję kościelnej wieży.
Architektura
Kościół - Obecna późnobarokowa świątynia została zbudowana w latach 1781-1789 wg projektu Józefa Karsznickiego w miejscu dwóch wcześniejszych kościołów. W 1914 roku Austriacy zburzyli wieżę, którą zrekonstruowano w 2014 roku. W niszach znajdują się rzeźby z XVII wieku, pochodzące prawdopodobnie z wcześniejszego kościoła. Wnętrze kościoła ma charakter klasycystyczny.
Kaplica Oleśnickich (zwana także Kaplicą Relikwii Krzyża Świętego) z lat 1614-1620 z funduszy Mikołaja Oleśnickiego (więcej: Kaplica Oleśnickich). Znajdują się w niej od 1723 roku relikwie Krzyża Świętego.
Ołtarz główny w stylu klasycystycznym z obrazem św. Trójcy pędzla Franciszka Smuglewicza (1745-1807)
obrazy Franciszka Smuglewicza (św. Józefa, św. Emeryka, św. Scholastyka ze św. Benedyktem).
Zakrystia ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym i polichromią ze scenami z życia św. Benedykta. Meble w niej są intarsjowane i zostały ufundowane przez opata Karskiego w 1777 roku.
Krużganek klasztorny z XV wieku w stylu gotyckim, ozdobiony orłami jagiellońskimi oraz litewską Pogonią i herbem Dębno na zwornikach. Południowym ramieniem biegnie fragment muru romańskiego z XII wieku, będący pozostałością z dawnego kościoła.
Furta klasztorna z 1643 r. w stylu barokowym
Brama wschodnia w stylu barokowym z XVII wieku, pokryta blachą w 1976 r.
Probostwo szpitalne z XVIII w.
Odpusty
W sanktuarium obchodzi się uroczyście dwa odpusty:
odpust Podwyższenia Krzyża Świętego (14 września)
odpust Najdroższej Krwi Pana Jezusa (pierwsza niedziela lipca).
Sulimierska-Laube, Maria: "Benedyktyński Klasztor Świętego Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj.kieleckie)" - (Rozprawy). Il./Biuletyn Historii Sztuki. - R. 25 (1963), nr 3, s. 183-201
Derwich, Marek. Świętokrzyskie Opactwo i jego relikwia // W: Kalendarz Świętokrzyski 2005 / koncepcja, red. i oprac. edytorskie Jerzy Daniel. - Kielce, 2004. - S. 118-127
Szkice architektoniczne krajowych dzieł sztuki / zebrał i wydał Jan Hinz. T. 1. - Warszawa, 1888. - S. 43-45 : B. klasztor Ś-go Krzyża na Łysej Górze : tab. LVI-LVIII
Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej / pod red. Daniela Olszewskiego i Ryszarda Gryza. - Kielce : KTN, 2000
Józef Gacki: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze. Wyd. Wydawnictwo Jedność. Kielce 2006. ISBN 83-7442-389-7.{{Cytuj książkę}} Nieznane pola: "czasopismo".
Galeria
Bolesław Wstydliwy książę krakowski i sandomierski, potwierdza przywileje klasztoru benedyktynów na Łysej Górze w 1270 roku
Bolesław Wstydliwy książę krakowski i sandomierski, potwierdza przywileje klasztoru benedyktynów na Łysej Górze w 1270 roku
Zakrystia, zdobienia
Kaplica Oleśnickich
Widok kościoła z bramy wschodniej
Brama wschodnia i dzwonnica
Święty Krzyż – Michał Elwiro Andriolli 1895
Klasztor zimą
Zdjęcie Żuawów śmierci podczas ich pobytu w Sanktuarium w 1863
