Bracia polscy

Bracia polscy

Klasyfikacja systematyczna wyznania

Chrześcijaństwo  └ Kalwinizm    └ Zbór mniejszy

Historia Utworzono 1562

Bracia polscy (zwani również arianami, socynianami, antytrynitarzami) – wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562–1565 z polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (kalwinizmu), stanowiąca najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce powstały dzięki uchodźcom z południowej i zachodniej Europy (głównie włoscy antytrynitarze), prześladowanym przez katolicką inkwizycję oraz teologów ewangelickich. W 1658 uchwałą sejmu polskiego zostali oskarżeni o popieranie Szwedów podczas Potopu, a następnie zobligowani do przejścia na katolicyzm lub do opuszczenia Polski. Po wygnaniu z Polski kontynuowali działalność przede wszystkim w Siedmiogrodzie i Niderlandach. Ich ostatnie wspólnoty za granicą zanikły w 1803.

Ośrodki ariańskie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów około 1573 (zobacz mapę w powiększeniu)

Historia

Faust Socyn

Szymon Budny

Pierwszy zbór powstał w wyniku rozejścia się w krakowskim zborze kalwińskim w 1562 roku. Bracia polscy utworzyli reformacyjny tzw. Zbór Mniejszy, a złośliwie nazywano ich również: arianami, socynianami (od Fausta Socyna), antytrynitarzami, chrystianami (za Janem Lubienickim), a później na Mazurach unitariuszami. W 1565 w Węgrowie wyodrębniła się z kalwinizmu grupa braci polskich pod przywództwem Piotra z Goniądza i Jerzego Blandraty. Do najwybitniejszych członków wspólnoty należeli: pisarz Andrzej Frycz Modrzewski, teolodzy i pisarze: Faust Socyn, Piotr z Goniądza, Grzegorz Paweł z Brzezin, Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Mikołaj Sienicki, Stanisław Lubieniecki, Andrzej Wiszowaty, historyk Erazm Otwinowski, pisarz, filozof i hebraista Szymon Budny – autor tłumaczenia Biblii oraz licznych rozpraw religijnych, np. Przeciw Trojczanom, obalającej liczne argumenty przytaczane na uzasadnienie nauki o Trójcy Świętej, a także Andrzej Wiszowaty, kaznodzieja i minister zborów, autor wielu traktatów religijnych (wśród nich najsłynniejszy Religio rationalis – o religii zgodnej z rozumem), wydawca dorobku braci polskich Bibliotheca Fratrum Polonorum na emigracji w Amsterdamie. Głównymi ośrodkami ruchu były: Pińczów oraz Raków, gdzie powstała tzw. Akademia Rakowska (1602) z aktywnie działającym domem wydawniczym, a także Kraków, Lublin, Nowy Sącz, Lewartów (Lubartów), Lusławice, Kisielin na Wołyniu, Śmigiel, Węgrów, Iwie i Łosk.

Bracia polscy nie brali udziału w porozumieniu pomiędzy wyznaniami protestanckimi w Rzeczypospolitej: luteranami, kalwinami oraz braćmi czeskimi, zawartym 14 kwietnia 1570 r. w Sandomierzu, zwanym Ugodą sandomierską. Wkrótce podobnie jak inne wyznania zostali objęci pierwszym dokumentem prawnym gwarantującym tolerancję religijną w Rzeczypospolitej jakim był Akt Konfederacji Warszawskiej, uchwalonej na pierwszym sejmie konwokacyjnym w 1573 r. w Warszawie.

Niektórzy bracia polscy uczestniczyli w przygotowaniu dokumentu rozbiorowego Rzeczypospolitej tzw. traktatu w Radnot w 1656. W związku z faktem, że niektórzy z nich (np. Aleksander, Stanisław, Gabriel, Krzysztof i Mikołaj Lubienieccy, Aleksander Mierzeński, Zbigniew Morsztyn, Seweryn Morsztyn, Krzysztof Taszycki, Piotr Królewski, Andrzej Gnoiński, Wespazjan Schlichting, Stefan Przypkowski) sprzyjali Szwedom podczas „potopu szwedzkiego”, na mocy ustawy sejmowej z 1658 zostali zobowiązani do przejścia na katolicyzm lub opuszczenia kraju. W konsekwencji zostali wygnani z Polski. Było to pierwsze tak poważne naruszenie wolności religijnej w Rzeczypospolitej oraz pierwsza, a zarazem ostatnia, banicja grupy religijnej na terenie Polski. W wyniku ustawy znaczna część wyznawców wyemigrowała z kraju zanosząc unitariańską myśl teologiczną do innych państw. Bracia polscy osiedlili się: w Holandii, Prusach Książęcych, Siedmiogrodzie (zwłaszcza w Cluj), Śląsku (głównie w Kluczborku) i północnych Niemczech. Część pozostałych w Rzeczypospolitej arian przeszła do podziemia. Kryptoarianie chrzczeni byli w Pińczowie i okolicach do 1684. Kryptoariański ośrodek w Jankówce funkcjonował jeszcze w pierwszych latach XVIII wieku. Tajne pomieszczenia w dworach, miejsca spotkań braci polskich, wykorzystywane były później w XIX wieku jako kryjówki w czasie powstań narodowych. Ich wspólnoty za granicą również stopniowo zanikły; najdłużej, bo do 1803 przetrwały w Prusach.

Ustawa była zwieńczeniem kontrreformacyjnej fali prześladowań i pogromów, które dotknęły wspólnotę w latach 1655–1660; obok braci polskich prześladowania objęły braci czeskich. Idea unitarianizmu zachowała się w Kościołach unitariańskich.

Kobiety ariańskie

Pozycja kobiety w środowisku braci polskich była nieporównywalnie mocniejsza, niż pozycja innych protestantek oraz katoliczek. Zgorszenie i zdziwienie opinii publicznej wywoływał fakt, że w zborach ariańskich kobiety często wygłaszały kazania i nauki moralne. Jedną z podstawowych zasad arianizmu było partnerstwo w związku małżeńskim – ani żona, ani mąż nie mogli dominować.

Na płaszczyźnie doktrynalnej odrzucenie boskości Jezusa oraz roli Marii jako Matki Boga skutkowało odrzuceniem ideału kobiety dziewiczej, niepokalanej i wybranej przez Boga. W rezultacie kobiety i ich rola społeczna były traktowane bardziej realistycznie i racjonalnie.

Bracia polscy napisali wiele dzieł na temat kobiet, m.in. Zwierciadełko panienek chrystiańskich ku obejźrzeniu się w powinnościach swych chrystiańskich pisarza ariańskiego, Marcina Czechowica w 1582, Sprawy abo Historyje znacznych niewiast ze wszystkiego prawie pisma świętego dla pamięci krótko zebrane i znowu wydane przez Erazmusa Otwinowskiego z Leśnika (1589) oraz Wszystkie niewiasty Starego i Nowego Testamentu cnotliwe i bezbożne oraz Bohaterowie chrystiańscy. W Sprawach abo Historyjach... tego samego autora. Ta książka przedstawiała postacie kobiet z Biblii, wskazując negatywne i pozytywne wzorce zachowań oraz podkreślając rolę kobiet i ich równość z mężczyznami:

(...) chodzi mi o pouczenie ludzi prostych, ile zacnych spraw Bóg wykonywa przez mdłe naczynie niewieście i dostarczenie panienkom pobożnych rodziców świętych przykładów. A potym aby się też umiały strzedz takich nauczycielów, którzy im tylko do kądziele ukazują (chociaż i tej pismo święte swego czasu nie gani) i czytać słowa Bożego swym własnym językiem nie dopuszczają i owszem gdzie mogą księgi nowego Testamentu Pana naszego i Biblie święte w domiech szlacheckich palą i zagubiają... Tymczasem Pan Bóg w nowem przymierzu niewiasty z mężami jednako porównał..., ich i ducha swego świętego i jednego żywota wiecznego wespołek z mężami uczesnicami uczynić raczył.

Sejm, skazując na banicję braci polskich w 1658 pominął kobiety ariańskie, z których wiele pozostało wraz z dziećmi w Rzeczypospolitej. Wkrótce zauważono, że i one, przyzwyczajone do pracy duszpasterskiej, mogą być „zarzewiem herezji”. W 1662 Sejm „naprawił pomyłkę”, skazując na banicję także kobiety.

Obyczaje pogrzebowe arian

Przed 1658 w Rzeczypospolitej bracia polscy mieli swoje oddzielne cmentarze. Pochówki odbywały się też pod kościołami zamienionymi na zbory. Atrybuty pogrzebowe arian opisuje Zygmunt Gloger w sposób następujący: W prawdziwych grobach arjańskich pod Pińczowem, które rozkopywał Tadeusz Czacki, każdy zmarły miał w ręku tabliczkę z cytatem z 2. listu św. Pawła do Tymoteusza: Scio cui credidi (wiem, komu uwierzyłem). U boku, w butelce dobrze zatkanej, zachowywano opis żywota zmarłego. Podana w opisie Glogera tabliczka w Słowniku geograficznym (Tom VIII, s. 162, hasło: Pińczów) określona jest jako blaszka kruszcowa. Pochówki kryptoarian na terenach Rzeczypospolitej zdarzały się jeszcze w XVIII wieku. Zmarłym chowanym pod kościołami i na cmentarzach katolickich wkładano w rękę zamiast tabliczki ryngraf z napisem na odwrocie łac. Scio cui credidi.

Obecnie największym zachowanym w Polsce miejscem pochówku braci polskich jest tzw. Ariańska Góra w Kosinowie, po zniszczeniu podobnego cmentarza w XIX wieku w Pińczowie i zepchnięciu spychaczami w latach 60. XX w. cmentarza w Rakowie.

Najważniejsze ośrodki braci polskich na Litwie i w Koronie do 1658 r.

Zbór Braci Polskich w Cieszkowach

Dom ariański w Rakowie

Ruch braci polskich miał charakter wybitnie elitarny, skupił wielu literatów i naukowców, obok zwykłych wyznawców. Lista zborów nie jest dotąd ostatecznie ustalona; Janusz Tazbir szacuje ich liczbę na około 150. Nie były to duże wspólnoty, liczyły przeciętnie od 100 do 200 osób.

• Korona
  • województwo krakowskie: Kraków, Lusławice, Raciborsko, Nowy Sącz
  • województwo lubelskie: Lubartów, Lublin
  • województwo mazowieckie: Warszawa
  • województwo podlaskie: Węgrów
  • województwo sandomierskie: Raków, Pińczów
  • województwo wołyńskie: Beresteczko, Hoszcza, Kisielin, Lachowice
• Litwa
  • województwo nowogródzkie: Nowogródek, Iwie, Nieśwież
  • księstwo żmudzkie: Kiejdany, Taurogi

Doktryna

Strona tytułowa Rozmów Christianskich – zbiory Muzeum Regionalnego w Pińczowie

Bracia za wyłączną podstawę swej doktryny uważali Biblię (zasada Sola scriptura). Podobnie jak arianie, nie uznawali dogmatu o Trójcy Świętej.

W początkowym okresie wywodził się z tego bezwarunkowy pacyfizm, a także odmowa służby państwu (zarówno w urzędach wojskowych, jak i cywilnych) jako formy wywyższenia, wspólnota dóbr, potępienie kary śmierci, podobnie jak u braci czeskich w XV wieku. Doktrynę społeczną braci polskich wyłożył m.in. Marcin Czechowic w swoim dziele Rozmowy Chrystiańskie, opublikowanym w Krakowie w 1575 r.

Ważne miejsce zajmowało hasło sprawiedliwości i równości społecznej, co usiłowała realizować w praktyce ariańska szlachta kujawska poprzez uwalnianie chłopów od pańszczyzny. Jednym ze znanych braci polskich który uwolnił chłopów od pańszczyzny był Samuel Przypkowski. Pańszczyznę zniósł w swoim majątku w Przytkowicach.

Wśród historyków polskiej reformacji dominuje pogląd, że doktryna religijna braci polskich, a zwłaszcza jej część kosmogeniczna, teologiczna i chrystologiczna, ewoluowała z trynitarianizmu, poprzez trydeizm i dyteizm, do unitarianizmu.

Powstanie pierwszego jawnego zboru unitariańskiego spowodowane zostało podważeniem przez Grzegorza Pawła z Brzezin fundamentu teologii trynitariańskiej, ale także trydeistycznej i dyteistycznej, jakim jest wiara w pośrednictwo Logosu w dziele stwarzania. Protokoły z synodów ewangelickich, przeprowadzonych w latach 1561-1569, ukazują nagłe pojawienie się unitarianizmu w ostatecznej postaci oraz ostrą na to zjawisko reakcję trynitarian, trydeistów i dyteistów, nieprawidłowo zaliczanych przez polskich historyków do kręgu braci polskich.

Gdy na synod do Bełżyc, odbywający się w marcu 1569 roku, zaproszeni zostali wszyscy ewangelicy biorący udział w tzw. synodzie rozłamowym w dniach 22-30 marca 1565 roku, protokolant zdecydował się na precyzyjne oddzielenie braci polskich-chrystian od trynitarian (troyczaków), trydeistów (troybożan) i dyteistów (dwoybożan). Od samego więc początku wiadomo było, kto jest „bratem”, a kto nim nie jest. Aktywny udział w tych synodach czołowych działaczy unitariańskich przemawia na korzyść tezy o świadomym przeniknięciu chrystian w szeregi ewangelików, z zamiarem zastąpienia w ich doktrynie religijnej kalwińskiego trynitarianizmu przez serwetiański unitarianizm.

Znani bracia polscy

• Jan Mączyński – leksykograf, który wydał pierwszy wielki łacińsko-polski słownik „Lexicon Latino Polonicum Ex Optimis Latinae Linguae Scriptoribus Concinnatum” zawierający ok. 20 tys. haseł łacińskich i ich polskich odpowiedników.

Zobacz też

• Bracia polscy w Prusach Książęcych
• Bracia polscy na Lubelszczyźnie
• Jednota Braci Polskich
• kościoły pacyfistyczne
• unitarianizm
• Chrystadelfianie
• Zbór braci polskich w Moskorzewie

Bibliografia

• Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana (Tom I, hasła: „Arjanie”, „Arjańskie groby”), Wiedza Powszechna, Warszawa, 1978
• Zenon Gołaszewski, Bracia polscy, Toruń, Dom Wydawniczy DUET, 2004 ISBN 83-89706-33-4.
• Wacław Urban, Epizod reformacyjny, Kraków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988 ISBN 83-03-02501-5.
• Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny, PWN Warszawa, tom I (A-M) 1984 ISBN 83-01-01520-9 t. 1-2, ISBN 83-01-05368-2 t. 1, tom II (N-Ż) 1985 ISBN 83-01-01520-9 t. 1-2, ISBN 83-01-05369-0 t. 2.
• Adam Nangast, Wpływ metodologicznych podstaw serwetianskiej egzegezy biblijnej na powstanie doktryny religijnej braci polskich w połowie XVI wieku, praca magisterska, WSP Zielona Góra 1997, mgr Piotr Dąbrowski (Adam Nangast) MA.
• Halina Maria Machul: Ariańskim szlakiem po ziemi kieleckiej. Warszawa: Agros, 2010. ISBN 978-83-89986-58-0.

Linki zewnętrzne

• Portal ariański, unitarian, współczesnych braci polskich
• Kompendium wiedzy o braciach polskich
• Stowarzyszenie Szlak Braci Polskich
• Portal i czasopismo wydawane przez współczesnych Braci Polskich
• strona Wspólnoty Unitarian Uniwersalistów w Rzeczypospolitej Polskiej. pielegnujacej tradycje Braci Polskich
• KANON Wspólnoty Unitarian Uniwersalistów w R.P. (plik pdf)
• Universis-portal lewicowych braci polskich