Kościół i klasztor Bernardynek w Grodnie

Kościół p.w. Narodzenia Matki Boskiej, śś. Antoniego i Kazimierza oraz klasztor Bernardynek – zespół kościoła i klasztoru zbudowanego w Grodnie w 1 połowie XVII wieku w stylu barokowym. Zbombardowany w 1941 roku i zburzony w latach 60. XX wieku.

Początki działalności

Zgromadzenia panien Bernardynek zostało założone w Grodnie w 1617 lub na początku 1618 roku, gdy siostry pojawiły się w mieście z inicjatywy prowincjała zakonu Krzysztofa Scipio del Campo. W 1618 roku grodzieńskie bernardynki otrzymały od króla Zygmunta III Wazy przywilej na cegielnię i ogród oraz w 1619 roku zapis Janusza Skumina Tyszkiewicza na place i domy w mieście. Pierwsza przełożona placówki, przybyła z Wilna Urszula Mielecka, za 2000 florenów kupiła od wojskiego grodzieńskiego Jerzego Scipiona del Campo plac z budynkami, ogrodami i sadami, gdzie wybudowała ze środków książąt Czartoryskich, drewniany klasztor. Drewniany początkowo był także znajdujący się przy klasztorze kościół pod wezwaniem Matki Boskiej z Ara Coeli. W 1618 roku starosta żmudzki Hieronim Wołłowicz legował bernardynkom majątek na swojej wsi Zalesie. Podstawą utrzymania klasztoru były sumy posagowe panien Bernardynek lokowane na kahale grodzieńskim. W 1621 roku wzniesiono murowany budynek klasztoru w kształcie litery L. W 1624 roku ze środków Teofili Sapieżanki Bernardynki kupiły folwarki Żarosławka, Wiszniewicze, Adamowicze i Plebanowce. Klasztor powiększył swoje posiadanie także w 1 połowie XVIII wieku, m.in. o położony na Podolu dworek podstarościego grodzieńskiego Antoniego Micuty i place sędziego trockiego Andrzeja Turłaja. Jurydyka bernardynek w Grodnie znajdowała się w obrębie ul. Mostowej, Klasztornej, Rowem Zamkowym i między pałacami Ogińskiego i Radziwiłłów do Niemna.

Kościół i klasztor

Murowany kościół został zbudowany w 1645 roku, a sfinansował jego budowę podkanclerzy litewski Kazimierz Leon Sapieha. Fundatorką bogatego wyposażenia kościoła była jego żona Teodora Krystyna z Tarnowskich. Przełożoną klasztoru była w tym czasie Teofila Sapieżanka. Kościół pod wezwaniem Narodzenia Matki Boskiej, św. Antoniego z Padwy i św. Kazimierza został konsekrowany 21 listopada 1651 roku przez biskupa wileńskiego Jerzego Tyszkiewicza, który zezwolił przy tym na procesję w oktawie Bożego Ciała.

Zbudowany w stylu wczesnego baroku kościół miał jedna nawę, ponad 23 metry długości i 9 metrów szerokości. W fasadzie znajdowała się masywna wieża z kruchtą w przyziemiu, przy prezbiterium były dwie zakrystie (kapłańska i zakonna). Prezbiterium doświetlone było dwoma rzędami okien, w podobny sposób jak w także fundowanych przez Kazimierza Leona Sapiehę kościołach w Siemiatyczach i Drui. Nad wejściem od strony północnej widniał wycięty w alabastrze pozłocony herb fundatora sapieżyński Lis w wysokim reliefie i ujęty labrami akantowych zwojów oraz łacińską inskrypcją. Dachy były kryte dachówką. Cały teren był otoczony murem, w którym znajdowała się dwukondygnacyjna brama na zamknięciu ulicy Mostowej biegnącej w kierunku Rynku.

We wnętrzu znajdowało się siedem częściowo pozłacanych ołtarzy. W ołtarzu głównym znajdował się obraz Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w srebrnej sukience, a powyżej obraz Imienia Marii, w zwieńczeniu obraz Duch św. w obłokach; po bokach stały rzeźby św. Antoniego i św. Franciszka. Na chórze znajdował się 10-głosowy pozytyw. Na wieży znajdowały się dwa dzwony z sentencjami łacińskimi i datami 1545 i 1672. Na wieżyczce nad klasztorem znajdowała się niewielka sygnaturka.

W 1656 roku świątynia ucierpiała w wyniku pożaru wznieconego podczas najazdu wojsk moskiewskich, które splądrowały także klasztor.

W XVIII wieku przy kościele działały dwa bractwa od 1701 Imienia Marii, a od 1718 Boskiej Opatrzności. W połowie XVIII wieku do klasztoru w kształcie litery L dobudowano nowe skrzydło na osi wschód-zachód oraz korytarz wiodący od klasztoru do zakrystii wzdłuż południowej elewacji kościoła. W 1763 roku w klasztorze mieszkało 21 sióstr. W obrębie klasztornego muru znajdował się cmentarz oraz ogrody.

W 1797 roku majątki klasztoru znalazły się za nową granicą po stronie pruskiej, co spowodowało gwałtowny spadek dochodów na utrzymanie. W latach 1804-1828 zakonnice prowadziły w klasztorze szkołę dla dziewcząt, gdzie uczono m.in. czytania i pisania. W 1819 ściany kościoła i klasztoru zostały wyremontowane. W 1828 roku w kościele stanął nowy ołtarz Opatrzności Bożej, a w 1841 roku trzy nowe ołtarze murowane w miejsce starych drewnianych. W 1838 roku wymieniono dachówki i pobielono ściany. W 1848 roku siostry wyremontowały piece, drzwi, podłogi i okna.

Listem z 14 października 1853 roku rosyjski Minister Spraw Wewnętrznych nakazał wileńskiemu generał-gubernatorowi odebrać klasztor i kościół Bernardynkom i przekazać je duchowieństwu prawosławnemu. W wyniku tej decyzji władze rosyjskie wypędziły siostry do klasztorów w Wilnie i Słonimiu. Wyposażenie kościoła, jako nieprzydatne prawosławnym, przekazano do innych kościołów, m.in. do kościoła w Hożej, gdzie do dzisiaj znajdują się pochodzące z niego dwa obrazy: Madonna z Dzieciątkiem z 1 poł. XVIII wieku i Chrystus przywiązany do słupa z 2 poł. XVIII w. Kościół zamieniono na cerkiew pod wezwaniem śś. Borysa i Gleba, niedługo po tym jak cerkiew na Kołoży pod tym wezwaniem częściowo runęła do Niemna. W 1896 postanowiono kościół przebudować, w związku z czym wykonano inwentaryzację. Następnie prawosławni dodali na dachu drewnianą, pozorną kopułę na tamburze, a nad prezbiterium niewielki cebulasty hełm, poza tym nadbudowano elewacje boczne dodając kokosznikowe szczyty oraz usunięto pierwotny barokowy hełm i zamiast niego osadzono wysoki namiotowy. W 1900 roku na gruncie klasztornym zbudowano trzy murowane budynki składów tytoniowych Szereszewskiego.

W związku z ofensywą niemiecką w 1915 roku mnisi prawosławni uciekli do Rosji. Klasztor zajął komitet pomocy wojennej, redakcja gazety, białoruski klub poselski. W 1920 roku Komisja Opieki nad Zabytkami Sztuki i Kultury ziemi grodzieńskiej stwierdziła, że kościół i klasztor zachowały swoje pierwotne formy, a rosyjskie przeróbki będą łatwe do usunięcia. W 1925 roku w jednym z budynków klasztoru ulokowano Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie. W drugim mieścił się internat i mieszkanie dyrektora. Dyrektor Seminarium Józef Biegański doprowadził do wyremontowania refektarza, zachowując dawne elementy wystroju architektonicznego. W 1928 roku kościół został uznany za zabytek chroniony przez prawo. W 1932 roku prezydent Grodna Maurycy O’Brien de Lacy powołał Tymczasowy Komitet Ratunkowy konserwacji i odbudowy d.kościoła Bernardynek, a sekcja miejscowych inżynierów naprawiła dach, usuwając przy okazji drewnianą kopułę dodaną przez Rosjan w XIX wieku. W 1935 roku przypuszczalnie z inicjatywy kustosza Józefa Jodkowskiego wykonano rysunkową inwentaryzację bramy wjazdowej z kaplicą na piętrze oraz projekt zrealizowanego remontu, który wykonał grodzieński inżynier Bronisław Żywna.

Epilog

Podczas II Wojny światowej, w dniu 22 czerwca 1941 roku zespół klasztoru i kościoła Bernardynek został zniszczony w wyniku ostrzału niemieckiego, razem z pałacem Radziwiłłów, pałacem Ogińskiego, Dworem Zamkowym na rogu ulic Zamkowej i Mostowej i Rynkiem Siennym. Wypalone mury kościoła i klasztoru zostały rozebrane w latach 60. XX wieku podczas poszerzania ulicy Dawida Horodzieńskiego. Na terenie należącym niegdyś do bernardynek znajduje się budynek teatru, którego budowę ukończono w 1984 roku.

Bibliografia

• Piramidowicz Dorota, Kościół p.w. Narodzenia Matki Boskiej, śś. Antoniego i Kazimierza oraz klasztor Bernarynek, [w:] Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej, część IV, Kościoły Grodna tom 3, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2016, s.133-160
• Piramidowicz Dorota, Feniks świata litewskiego. Fundacje i inicjatywy artystyczne Kazimierza Leona Sapiehy, Warszawa 2012, s.160
• Piramidowicz Dorota, Fundacje zakonne Kazimierza Leona Sapiehy, Menotyra, 21, 2014, nr 4, s.271-288
• Kałamajska-Saeed M., Kościół p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i dawny klasztor Brygidek, [w:] Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej, cz. IV, Kościoły Grodna tom 1, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2012, s.93, 127
• Karpowicz M., Portal kościoła w Zdzięciole, [w:] Świat pogranicza, red. M.Nagielski, A.Rachuba, S.Górzyński, Warszawa 2003, s.199-200