Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Mathiasrex (dyskusja | edycje) kat. |
ilustracje |
||
Linia 1: | Linia 1: | ||
[[Plik:Kulmhof Forest-2005-06-24-1.JPG|thumb|Polana w lesie rzuchowskim z masowymi grobami i miejscem po krematoriach (widok z czerwca 2005 z widocznymi śladami odkrywek z lat 2003-2004)]] |
[[Plik:Kulmhof Forest-2005-06-24-1.JPG|thumb|Polana w lesie rzuchowskim z masowymi grobami i miejscem po krematoriach (widok z czerwca 2005 z widocznymi śladami odkrywek z lat 2003-2004)]] |
||
[[Plik:Children rounded up for deportation.JPG|thumb|Dzieci z getta podczas deportacji do obozu]] |
|||
⚫ | |||
[[Plik:Chelmno-fosse-commune.jpg|thumb|Miejsce grobów masowych]] |
|||
[[Plik:Plan du camp chelmno.png|thumb|Plan obozu]] |
|||
[[Plik:Chateau à chelmno.png|thumb|Plan pałacu w Chełmnie]] |
|||
'''Ośrodek zagłady Chełmno nad Nerem''' (niem. '''''SS-Sonderkommando Kulmhof'''''<ref>{{Cytuj stronę | nazwisko = | imię = | tytuł = Obóz zagłady Chełmno nad Nerem (''SS Sonderkommando Kulmhof'') | url = http://www.truthaboutcamps.eu/mapa-obozow-zaglady/oboz-zaglady-chelmno-nad-nerem-ss-sonderkommando-kulmhof | opublikowany = truthaboutcamps.eu | data = | data dostępu = 2014-05-19}}</ref>) – niemiecki [[Obozy niemieckie 1933–1945|nazistowski ośrodek zagłady Żydów]] założony przez Niemców we wsi [[Chełmno (powiat kolski)|Chełmno nad Nerem]] (niem. Kulmhof am Nehr). Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943, oraz na krótko w 1944 roku. Główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z [[Kraj Warty|Kraju Warty]] oraz więźniów [[Litzmannstadt Ghetto|łódzkiego getta]]. |
'''Ośrodek zagłady Chełmno nad Nerem''' (niem. '''''SS-Sonderkommando Kulmhof'''''<ref>{{Cytuj stronę | nazwisko = | imię = | tytuł = Obóz zagłady Chełmno nad Nerem (''SS Sonderkommando Kulmhof'') | url = http://www.truthaboutcamps.eu/mapa-obozow-zaglady/oboz-zaglady-chelmno-nad-nerem-ss-sonderkommando-kulmhof | opublikowany = truthaboutcamps.eu | data = | data dostępu = 2014-05-19}}</ref>) – niemiecki [[Obozy niemieckie 1933–1945|nazistowski ośrodek zagłady Żydów]] założony przez Niemców we wsi [[Chełmno (powiat kolski)|Chełmno nad Nerem]] (niem. Kulmhof am Nehr). Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943, oraz na krótko w 1944 roku. Główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z [[Kraj Warty|Kraju Warty]] oraz więźniów [[Litzmannstadt Ghetto|łódzkiego getta]]. |
||
Linia 10: | Linia 15: | ||
Podobnie do obozów zagłady w [[Niemiecki obóz zagłady w Bełżcu|Bełżcu]] lub w [[Obóz zagłady w Treblince|Treblince]] o lokalizacji zdecydowała sieć transportu i stosunkowe odludzie zalesionych terenów. Obóz został utworzony wyjątkowo szybko. Zagospodarowano istniejący pałac otoczony parkiem, wysiedlono okoliczną ludność i przejęto budynki mogące służyć celom obozowym (plebanię, remizę itp.). |
Podobnie do obozów zagłady w [[Niemiecki obóz zagłady w Bełżcu|Bełżcu]] lub w [[Obóz zagłady w Treblince|Treblince]] o lokalizacji zdecydowała sieć transportu i stosunkowe odludzie zalesionych terenów. Obóz został utworzony wyjątkowo szybko. Zagospodarowano istniejący pałac otoczony parkiem, wysiedlono okoliczną ludność i przejęto budynki mogące służyć celom obozowym (plebanię, remizę itp.). |
||
⚫ | |||
Transporty przybywały już od grudnia 1941, ofiary mordowano przez zagazowanie spalinami w ciężarówkach. Ciała wpierw grzebano w masowych fosach, które rozkopano latem 1942 roku, aby ciała spalić. Wówczas utworzono krematoria dla dalszych transportów. 7 kwietnia 1943 zaniechano dalszych mordów w tym miejscu, wysadzono zabudowania (w tym adaptowany dawny pałac) i [[krematorium|krematoria]]. W okresie od kwietnia 1943 do czerwca 1944 obóz był nieczynny. Po przerwie zaczęły się znów pojawiać transporty z Łodzi. |
Transporty przybywały już od grudnia 1941, ofiary mordowano przez zagazowanie spalinami w ciężarówkach. Ciała wpierw grzebano w masowych fosach, które rozkopano latem 1942 roku, aby ciała spalić. Wówczas utworzono krematoria dla dalszych transportów. 7 kwietnia 1943 zaniechano dalszych mordów w tym miejscu, wysadzono zabudowania (w tym adaptowany dawny pałac) i [[krematorium|krematoria]]. W okresie od kwietnia 1943 do czerwca 1944 obóz był nieczynny. Po przerwie zaczęły się znów pojawiać transporty z Łodzi. |
||
Obóz uruchomiono jeszcze w 1944 roku, w chwili przyspieszenia akcji zagłady przed przybyciem [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]]. Obóz przestał istnieć w dniu 17 stycznia 1945 w przeddzień wkroczenia Armii Czerwonej. |
Obóz uruchomiono jeszcze w 1944 roku, w chwili przyspieszenia akcji zagłady przed przybyciem [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]]. Obóz przestał istnieć w dniu 17 stycznia 1945 w przeddzień wkroczenia Armii Czerwonej. |
Wersja z 11:37, 13 mar 2017
Ośrodek zagłady Chełmno nad Nerem (niem. SS-Sonderkommando Kulmhof[1]) – niemiecki nazistowski ośrodek zagłady Żydów założony przez Niemców we wsi Chełmno nad Nerem (niem. Kulmhof am Nehr). Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943, oraz na krótko w 1944 roku. Główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z Kraju Warty oraz więźniów łódzkiego getta.
Historia obozu
Kulmhof był przede wszystkim ośrodkiem zagłady ludności żydowskiej z wcielonego do III Rzeszy „Kraju Warty”, ale zgładzono tu również jednorazowo ok. 5.000 Romów, przywiezionych z obozu urządzonego dla nich na obszarze łódzkiego getta (na przełomie 1941/1942).
Kulmhof został założony jeszcze przed konferencją z Wannsee (20 stycznia 1942), na której w ścisłym gronie niemieckich prominentów hitlerowskiej służby państwowej, pod przewodnictwem Reinharda Heydricha formalnie podjęto decyzję o eksterminacji ludności żydowskiej. Jest zatem wybitnym dowodem na to, że niemiecka koncepcja fizycznej zagłady Żydów była dużo wcześniej wpisana w wizję polityki nazistowskiej. Konferencja w Wannsee stanowiła tylko uruchomienie na szeroką skalę machiny, której próby były wykonywane zawczasu. Decyzja o eksterminacji Żydów z Kraju Warty zapadła prawdopodobnie już w połowie roku 1941.
Podobnie do obozów zagłady w Bełżcu lub w Treblince o lokalizacji zdecydowała sieć transportu i stosunkowe odludzie zalesionych terenów. Obóz został utworzony wyjątkowo szybko. Zagospodarowano istniejący pałac otoczony parkiem, wysiedlono okoliczną ludność i przejęto budynki mogące służyć celom obozowym (plebanię, remizę itp.).
Transporty przybywały już od grudnia 1941, ofiary mordowano przez zagazowanie spalinami w ciężarówkach. Ciała wpierw grzebano w masowych fosach, które rozkopano latem 1942 roku, aby ciała spalić. Wówczas utworzono krematoria dla dalszych transportów. 7 kwietnia 1943 zaniechano dalszych mordów w tym miejscu, wysadzono zabudowania (w tym adaptowany dawny pałac) i krematoria. W okresie od kwietnia 1943 do czerwca 1944 obóz był nieczynny. Po przerwie zaczęły się znów pojawiać transporty z Łodzi. Obóz uruchomiono jeszcze w 1944 roku, w chwili przyspieszenia akcji zagłady przed przybyciem Armii Czerwonej. Obóz przestał istnieć w dniu 17 stycznia 1945 w przeddzień wkroczenia Armii Czerwonej.
Komendantami obozu byli: Herbert Lange (1940 – marzec 1942) i Hans Johann Bothmann (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą m.in. Walter Piller. W obozie pracowało stale około 120-130 SS-manów. W różnym okresie w procesie eksterminacji pomagali także Polacy[2].
Więźniowie i ofiary
- Ofiary gazu spalinowego
Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast. Byli to przede wszystkim Żydzi (dzieci, dorośli, kobiety, starcy) z Kraju Warty. Znane są jednak przypadki innych transportów m.in. romskich, które często dzieliły los Żydów, przynajmniej w tej części Europy. Liczbę ofiar obozu trudno ustalić. W 1945 roku pojawiała się zupełnie nieprawdopodobna liczba 1 300 000. Większość badaczy przyjmuje liczby w granicach 150-250 000 ofiar, prawie wyłącznie Żydów z Kraju Warty. Zamordowano też ok. 4300 Cyganów z Burgenlandu (osadzonych przejściowo w obozie na terenie getta w Łodzi), jak i nie-żydowskich Polaków, w tym księży i grupę dzieci z Zamojszczyzny oraz czeskiej wsi Lidice.
- Waldkommando
Niektórzy silni mężczyźni z transportów byli wyłączani z gazowania i kierowani do komanda grzebiącego zwłoki ofiar. Była to bardzo ciężka psychicznie praca, wielokroć ludzie ci grzebali własne rodziny, dzieci i najbliższych przyjaciół. Mało kto z tych więźniów pozostawał przy życiu więcej niż kilkanaście dni. Byli zabijani przy najmniejszych uchybieniach, niejednokrotnie sami decydowali się na zakończenie swego życia na trupach.
- Hauskommando
Komando pracujące w lżejszych warunkach od poprzedniego, zajmujące się sortowaniem ubrań oraz przedmiotów pozostałych po ofiarach gazowania. Pracowali w dużym pośpiechu, aby kolejny transport nie widział przedmiotów pochodzących z poprzedniego. Nocowali w pałacowej piwnicy. Co pewien czas byli mordowani gazem, a na ich miejsce typowano kolejnych mężczyzn z następnych transportów. W ten sposób zacierano ślady i usuwano świadków zbrodni.
- Dzieci z Zamojszczyzny i z Czech
Istnieją świadectwa okolicznej ludności o transportach dzieci z Zamojszczyzny, trafiających do Kulmhof z olbrzymiej akcji eksterminacyjno-wysiedleńczej przeprowadzanej na Zamojszczyźnie. Niestety świadectwa te są skąpe w informacje i nie zawsze pokrywają się w szczegółach. Także transporty z dziećmi wysiedlonymi z czeskich Lidic, uznanymi najprawdopodobniej za nieprzydatne do germanizacji, trafiły w okolice Chełmna. Najprawdopodobniej skończyły one swój bieg w Kulmhof. Istnieją także relacje o mordach księży i zakonnic katolickich. Potwierdzają to badania archeologiczne, w których pozyskano sporą liczbę krzyżyków i medalików.
- Ucieczki
Bardzo niewielu ludziom udało się uciec z Kulmhof, ale dzięki tym, którym się to udało dokładnie wiadomo jak przebiegał proces eksterminacji. Istnieją rozbieżności co do ilości osób, które uciekły z Kulmhof. Na pewno byli to: Szlomo Wiener, znany z przekazanej do Archiwum Ringelbluma relacji pod nazwiskiem Szlomo Grojnowski vel Grojanowski (zapewne nazwisko fałszywe, pod którym po ucieczce przedostał się do Warszawy), Mordechaj Podchlebnik, Szymon Srebrnik i Mordka Żurawski. Trzej ostatni niedługo po zakończeniu okupacji złożyli przed prokuratorami zeznania. Na podstawie osobistego spotkania z M. Podchlebnikiem powstał esej Zofii Nałkowskiej opublikowany w zbiorze pt. Medaliony (Człowiek jest mocny).
Komory gazowe
Stosowano dwa typy ciężarówek – o długości 5,8 m i 4,5 m, obydwie o szerokości 2,5 m i wysokości 1,7 m. Większa mieściła 130-150 osób, mniejsza 80-100. Ciężarówki dostarczono na przełomie listopada i grudnia 1941, pierwsza egzekucja miała miejsce 8 grudnia. Początkowo przerobiono ciężarówki wyprodukowane przez firmy Dodge, Mercedes i Saurer, natomiast w 1942 firma Gaubschat Fahrzeugwerke GmbH (Willi Walter Strasse 32-38; obecnie Karl-Marx-Straße 259/263, Berlin-Neukölln) dostarczyła ok. 30 ciężarówek z komorami gazowymi[3][4].
Dzieje powojenne
- Odpowiedzialność karna sprawców
Po wojnie udało się ustalić personalia 70 członków załogi SS z Kulmhof. Wśród nich 14 zostało osądzonych i w większości skazanych na niewielkie kary w zawieszeniu.
W lipcu 2001 sąd w Koninie skazał 78-letniego Henryka Manię na osiem lat pozbawienia wolności za to, że od 8 grudnia 1941 do 7 kwietnia 1943 w obozie zagłady Kulmhof pomagał hitlerowcom w eksterminacji ludności. Proces ten był pierwszym, skierowanym do sądu przez IPN i jednocześnie pierwszym od 1973 procesem w sprawie zbrodni ludobójstwa.
- Tereny obozowe, pomnik i muzeum
Na terenie obozu powstał pomnik oraz niewielkie muzeum, którego otwarcie odbyło się 17 czerwca 1990 roku. W muzeum udostępniane są nieliczne przedmioty świadczące o dziejach tego terenu oraz kopie relacji i sądowych dokumentów powojennych. Pomnik reprezentuje „ścianę pamięci” z napisem: Pamięci Żydów pomordowanych w Chełmnie 1941–1945. Odtworzono również zarys fundamentów krematorium odsłonięty w czasie wykopalisk.
Na przełomie XX i XXI wieku były prowadzone badania archeologiczne, które zaowocowały odkryciem kilkunastu stanowisk z zakopanymi przedmiotami należącymi do ofiar (zegarki, nożyczki, biżuteria, małe przedmioty użytku codziennego). Pełna analiza tego materiału wzbogaci wiedzę o Kulmhof i jego ofiarach.
-
Pomnik w lesie rzuchowskim
-
Lapidarium żydowskich nagrobków
-
„Ściana Pamięci”
-
Pozostałości krematorium
- ↑ Obóz zagłady Chełmno nad Nerem (SS Sonderkommando Kulmhof). truthaboutcamps.eu. [dostęp 2014-05-19].
- ↑ Piotr Litka, Michał Olszewski: Żółte, „Tygodnik Powszechny” 16 stycznia 2011.
- ↑ The Last Family Outing.
- ↑ Gaswagen.
Bibliografia
- Władysław Bednarz, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem., Warszawa 1946.
- Zofia Nałkowska, Medaliony, [wiele wydań, I wyd. w 1946 r.]; esej „Człowiek jest mocny” (na podstawie relacji jednego z nielicznych więźniów, któremu udało się uciec z Kulmhofu - Mordechaja Podchlebnika).
- Edward Serwański, Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem., Poznań 1964.
- Andrzej Czerkawski, Marek Dunin-Wąsowicz, Chełmno nad Nerem, Wyd. 1: W-wa 1967, Wyd. 2: W-wa 1969 (folder wyd. przez Wydaw. "Sport i Turystyka").
- Kazimierz Kąkol, Zbrodnia nie ukarana. Ściganie zbrodniarzy hitlerowskich w NRF (1959-1969), Warszawa 1970, s. 94-97.
- Janusz Gulczyński, Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem [przewodnik muzealny]. Muzeum Okręgowe w Koninie. Konin 1991.
- Ośrodek zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej., Muzeum Okręgowe w Koninie, 6-7 września 2004.
- Mówią świadkowie Chełmna, Łódź-Konin 2004, Oficyna Bibliofilów.
- KRAKOWSKI Shmuel, Das Todeslager Chełmno Kulmhof, Wallstein 2007.
- K.M. Pospieszlski, Niemiecki leśniczy o zagładzie Żydów w Chełmnie nad Nerem, [w:] „Przegląd Zachodni”, 1962, nr 3, s. 93-95.
- Ruta Sakowska, Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc, [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2 (142), s. 135-139.
Pełny wykaz bibliografii dla serii artykułów o niemieckich obozach w latach 1933–1945 został umieszczony na osobnej stronie.
Linki zewnętrzne
- http://www.chelmno-muzeum.eu/
- http://www.zabikowo.eu/chelmno/
- Obóz zagłady Kulmhof
- Akt oskarżenia przeciwko Henrykowi M. (Internet Archive)
- Historia Żydów w Chełmnie nad Nerem w portalu Wirtualny Sztetl