Sobór Uspieński we Lwowie

katedra Ormiańska

Вірменський кафедральний собор Успіння Пресвятoї Богородиці

katedra
katedra Ormiańska
Państwo	Ukraina
Miejscowość	Lwów
Adres	{{{adres}}}
Wyznanie	przedchalcedońskie
Kościół	Apostolski Kościół Ormiański
Wezwanie	Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny
Historia Data rozpoczęcia budowy 1356 Data zakończenia budowy 1363; (1570–1571 wieża) Data poświęcenia 1363; 18 maja 2003 (ponowna konsekracja) Aktualne przeznaczenie kościół Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego Poprzednie wyznanie Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
Dane świątyni Styl architektura ormiańska, późny barok, modernizm Architekt Doring, Piotr Krassowski (wieża) Świątynia • materiał bud. • cios kamienny, cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Ołtarz • liczba ołtarzy 3 Liczba naw 3
Położenie na mapie Lwowa Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Ukrainy Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie obwodu lwowskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}

{{Świątynia chrześcijańska infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | adres = | współrzędne = Nieznane pola: "data rejestracji", "minutN", "rejestr", "sekundN", "kod języka", "nr rej. zabytku", "sekundE", "minutE", "stopniN" oraz "stopniE".

Katedra Ormiańska, katedra Ormiańska pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (ukr. Вірменський кафедральний собор Успіння Пресвятої Богородиці) – jeden z najstarszych i najcenniejszych zabytkowych kościołów Lwowa, ufundowana przez Ormian w II połowie XIV wieku, będąca niemal od początku ośrodkiem biskupstwa ormiańskiego. Wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana, zachowała ślady architektoniczne ze wszystkich etapów swojej historii. Ważne w dziejach katedry znaczenie miała rozbudowa i modernizacja przeprowadzona w I połowie XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem malowideł ściennych wykonanych w latach 1925–1929 przez Jana Henryka Rosena. Do 1945 roku świątynia była katedrą katolicką obrządku ormiańskiego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Po II wojnie światowej, wraz z przyłączeniem Lwowa do ZSRR, wprowadzeniem ustroju komunistycznego i zmuszeniem Ormian do wyjazdu do Polski Ludowej katedra została zamknięta i przekazana jako magazyn Lwowskiej Galerii Obrazów. Funkcję tę pełniła do roku 2000. W latach 2000–2003 przekazana ustanowionej w 1997 roku diecezji Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, obejmującej Ormian przybyłych na Ukrainę po II wojnie światowej.

Katedra Ormiańska Wniebowzięcia NMP we Lwowie stanowi jedyny w swoim rodzaju przykład architektury o rysach orientalnych w Europie Środkowej. Wyjątkowość katedry ma związek ze specyficznym fenomenem wielonarodowego charakteru Lwowa, kształtującym przez stulecia niepowtarzalne oblicze tego miasta.

Wnętrze

Położenie kompleksu budynków katedralnych

Katedra ormiańska wchodzi w skład kompleksu budynków użytkowanych przez duchowieństwo ormiańskie, usytuowanych w obrębie ulic: Ormiańskiej (od południa), Krakowskiej (od zachodu) i Łesi Ukrainki (dawnej Skarbkowskiej) od północy. Od wschodu granicę kompleksu stanowią budynki kapituły ormiańskiej i pałac arcybiskupów ormiańskich; pomiędzy nimi a katedrą znajduje się Zaułek Ormiański (dziedziniec wschodni), będący zarazem pasażem pomiędzy ulicami Łesi Ukrainki, a Ormiańską. Południową granicę Zaułka stanowi dzwonnica katedralna, obok której jest przejście na dziedziniec południowy, a z niego wyjście na ulicę Ormiańską. Pomiędzy katedrą a ulicą Łesi Ukrainki znajduje się dawny klasztor benedyktynek ormiańskich, oddzielony od katedry dziedzińcem północnym. Główne wejście do katedry prowadzi od ulicy Krakowskiej. Cały kompleks stanowi nieregularny czworobok. Ponieważ Zaułek Ormiański i ulica Krakowska położone są skośnie względem siebie, oś podłużna katedry jest przełamana w kierunku południowym w miejscu styku kaplicy kopułowej z kruchtą i wejściem głównym.

Historia

chronologia katedry Ormiańskiej 1356–1363 – zbudowanie niewielkiej świątyni (obecna wschodnia część katedry) 30 sierpnia 1363 – dokument erekcyjny katedry 1364 – mianowanie pierwszego biskupa ormiańskiego (Grzegorz) ok. 1437 – wybudowanie krużganków arkadowych wokół naw bocznych 1570–1571 – zbudowani wieży-dzwonnicy 1630 – zawarcie unii z Rzymem i podjęcie decyzji o rozbudowie katedry 1690 – założenie klasztoru benedyktynek ormiańskich 16 sierpnia 1712 – pożar katedry 1723–1731 – gruntowny remont katedry 1755 – nowa polichromia wnętrza w stylu późnobarokowym 1862 – nowa polichromia we wnętrzu świątyni (Jan Düll) 1908 – rozpoczęcie rozbudowy katedry i przebudowy jej wnętrza 1912–1913 montaż mozaik Trójca Święta i cztery postacie Personifikacji Cnót w kopule i pendentywach (projekt: Józef Mehoffer) 1912 – zainstalowanie roku w nawie głównej plafonu (projekt: Franciszek Mączyński) 1925–1929 – nowe malowidła w prezbiterium i nawie głównej (Jan Henryk Rosen) 1927–1929 – montaż nowego wyposażenia katedry (ołtarz główny, tron biskupi, ambona) 1931 – montaż dwóch ołtarzy bocznych 26 listopada 1945 – aresztowanie administratora archidiecezji 1946–2000 – katedra magazynem Lwowskiej Galerii Obrazów 10 stycznia 1997 – oficjalne ustawienie we Lwowie diecezji Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego na Ukrainie grudzień 2000 – przekazanie diecezji Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego starej części katedry 5 stycznia 2001 – pierwsza od pięćdziesięciu lat msza święta w języku ormiańskim i obrządku wschodnim w odzyskanej części świątyni 2001 – obchody w katedrze 1700-lecia przyjęcia chrześcijaństwa przez Armenię grudzień 2002 – przekazanie diecezji Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego nawy głównej katedry wiosna 2003 – przekazanie diecezji Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego chóru i wejścia głównego od ul. Krakowskiej; zakończenie procesu zwrotu świątyni 18 maja 2003 – ponowne poświęcenie katedry 2003–2013 – remont katedry 14-15 września 2013 – uroczystości z okazji 650-lecia katedry

1356–1630

W historii Lwowa ważną rolę odgrywała kolonia ormiańska. Pierwsi Ormianie osiedli we Lwowie jeszcze przed lokacją miasta. Lwów pośredniczył w międzynarodowym handlu lewantyńskim. Na jego obszarze działali kupcy greccy, żydowscy, włoscy i ormiańscy. Kolonie tych ostatnich były rozsiane w wielu miastach, poza Lwowem m.in. w Zamościu, Tarnopolu i Kamieńcu Podolskim.

We Lwowie Ormianie mieszkali początkowo w obrębie przyznanej im ulicy, w północnej części miasta lokacyjnego. Później, w miarę wzrostu zamożności i polonizacji wychodzili poza swój pierwotny teren zamieszkania.

We Lwowie powstało kilka kościołów ormiańskich, m.in. św. Anny, św. Jakuba z Nisibis i św. Krzyża. Dwa pierwsze zostały zburzone w XIX wieku, trzeci przejęli teatyni, a od nich księża misjonarze.

Pierwsza świątynia na miejscu obecnej katedry była drewniana i powstała, według tradycji, jeszcze w XII wieku. Pierwsze wzmianki o rozpoczęciu budowy drewnianej świątyni pochodzą z roku 1183. Istniała ona na pewno w II połowie XIII wieku. W 1353 roku spłonęła w wyniku najazdu Litwinów.

W latach 1356–1363 włoski budowniczy Dorchi, zwany też Doringiem, zbudował niewielką świątynię (dzisiejsza wschodnia część katedry). Jej fundatorami byli Ormianie spoza Lwowa: Jakub syn Szachinszacha, obywatel Kaffy i Panos (lub Panas), syn Abrahama z Gazaratu. Architekt Dorchi również pochodził z genueńskich kolonii na Krymie i był dobrze obeznany z architekturą włoską i ormiańską, jak również z tradycją architektury bizantyjskiej. Czas budowy i imiona fundatorów murowanej cerkwi pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny podaje dokument erekcyjny wystawiony 30 sierpnia 1363 roku.

Powstała budowla nawiązywała stylem do architektury kolonii ormiańskich na Krymie, widoczne też były wpływy grecko-bizantyjskie. Jako materiału budowlanego użyto kamienia ciosanego, spajanego wapnem. Do elementów przejętych z rodzimej architektury należały: apsyda boczna, wnęki w ścianach bocznych o charakterystycznym, klinowatym kształcie i system dekoracyjnych, ślepych arkad, stanowiących element zdobniczy zewnętrznych ścian budowli sakralnych Armenii. Katedrę zbudowano na planie krzyża równoramiennego. Była to świątynia w typie bazyliki, trzynawowa z transeptem, o wymiarach 15 × 12,5 m. Nawa środkowa miała 5 m szerokości, nawy boczne po 1,7 m. Grubość murów wynosiła 1,4 m. Mury zbudowano z surowego kamienia, spajanego wapnem i oblicowanego na zewnątrz i wewnątrz okładzinami. Pod tym względem katedra ormiańska bardzo różniła się od innych XIV-wiecznych świątyń Lwowa, zbudowanych w stylu gotyckim z czerwonej, nie otynkowanej cegły. Na zamknięciu każdej z naw zbudowano apsydy. Na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem wzniesiono kopułę wspartą na dwunastobocznym bębnie. Ściany oblicowano ciosem a dach pokryto płytami kamiennymi. Od frontu zbudowano niewielki przedsionek, tzw. dżamadun. Ornamentyka budowli zachowała motyw winnej latorośli, powszechny w armeńskim budownictwie; zdradza też wpływy seldżuckie i perskie. Wnętrze było bogato polichromowane. Część malowideł przetrwała do XX wieku. Niektóre detale w architekturze katedry są wspólne z kościołem św. Jana Chrzciciela przy Starym Rynku we Lwowie zbudowanym między rokiem 1363 a 1371, przy którym w 1375 roku odnotowano istnienie ormiańskiego klasztoru. Te wspólne elementy to półkoliste łuki na elewacjach (zrekonstruowane w latach 80. XX wieku na wzór wcześniej istniejących) oraz zachowany na jednym z ciosów elewacji wschodniej ormiański krzyż wotywny.

Katedra po wybudowaniu stała się ośrodkiem biskupstwa ormiańskiego. Pierwszym biskupem został Grzegorz, mianowany na to stanowisko przez katolikosa Mesroba I w 1364 roku i zatwierdzony przez Kazimierza Wielkiego w trzy lata później.

Około 1437 roku wokół naw bocznych wybudowano krużganki arkadowe, usytuowane symetrycznie od północnej i południowej strony świątyni, zbiegające się z narteksem (dżamadunem). Pod posadzką krużganków, jak i w podziemiach katedry, chowano zasłużonych przedstawicieli gminy – duchownych i świeckich.

Pierwotna wieża katedralna spłonęła podczas pożaru Lwowa w 1527 roku. Nową postanowił wybudować Andrzej z Kaffy, który wynajął w tym celu architekta Piotra Krassowskiego, który w latach 1570–1571 wzniósł trzykondygnacyjną wieżę-dzwonnicę. Pod koniec XVI wieku Piotr Barbon wybudował zakrystię.

1630–1700

W 1630 roku biskup ormiański Lwowa Mikołaj Torosowicz zawarł unię z Rzymem. W tym samym roku postanowił on znacznie rozbudować świątynię według projektu lwowskiego architekta Wojciecha (Alberta) Kielara. Do XIV-wiecznego kościoła dobudowana została od strony zachodniej niska, długa na 11 m nawa i szeroka na 9,7 m nawa. Została ona zbudowana z cegły i otynkowana na zewnątrz i wewnątrz. Otrzymała dwuprzęsłowe sklepienie kolebkowe z lunetami. W ścianach umieszczono po dwa okna. Na styku starej i nowej części katedry utworzono szerokie, sklepione łukowo przejście, natomiast od zachodu zbudowano trzyprzęsłowy przedsionek. Wskutek tej rozbudowy powstała świątynia na planie krzyża łacińskiego, zbliżona tym samym do planu kościołów rzymskokatolickich. Stara, pierwotna część katedry w całości stała się prezbiterium nowej świątyni. Wraz z rozbudową arcybiskup Torosowicz odpowiednio wyposażył katedrę, dostosowując ją do nowego obrządku liturgicznego. Powstała barokowa ambona, nowy tron biskupi, drewniane, bogato zdobione ławy i ołtarze. Wraz ze zmianą obrządku i przyjęciem dogmatyki katolickiej zmieniono też wezwanie katedry na Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Pomimo rozbudowy katedra w połowie XVII wieku znajdowała się w złym stanie technicznym; dachy przeciekały, a dachówki i tynki odpadały. W latach 1670–1671 dokonano remontu świątyni. Po stronie północnej zbudowano zakrystię. Dokonano też renowacji dzwonnicy. W roku 1690 założono żeński klasztor podlegający regule św. Benedykta z zachowaniem obrządku ormiańskiego. Klasztorne zabudowania zamknęły północny dziedziniec od ulicy Ormiańskiej Niższej. W końcu XVII wieku arcybiskup Wartan Hunanian wzniósł na wschodnim dziedzińcu nową rezydencję biskupią, przybudowaną do wieży-dzwonnicy i budynku ormiańskiego sądu (hucu), zamykając w ten sposób wschodni dziedziniec i tworząc między katedrą, dzwonnicą i pałacem dość obszerny plac. W 1694 roku pożar zniszczył mury katedry i częściowo wystrój jej wnętrza.

XVIII wiek

W 1704 roku Lwów został zdobyty przez Szwedów i został zmuszony do zapłacenia kontrybucji, która dotknęła również społeczność ormiańską. Po Szwedach miasto zajęły wojska rosyjskie, po nich polskie (króla Stanisława Leszczyńskiego i znowu szwedzkie. Wraz z wojną nawiedzały Lwów liczne epidemie, przyczyniając się do jego upadku. 16 sierpnia 1712 roku w katedrze wybuchł ogromny pożar uszkadzając także dzwonnicę i klasztor benedyktynek. W latach 1723–1731 przeprowadzono gruntowny remont świątyni (wymuszony wcześniejszym pożarem); podwyższono wówczas sklepienia nawy głównej i zbudowano przedsionek o trzech kopułkach. Prace budowlane sfinansował dyrektor sądów ormiańskich we Lwowie Krzysztof Augustynowicz, brat arcybiskupa Jana Tobiasza Augustynowicza. Wnętrze świątyni otrzymało wówczas bogate, barokowe wyposażenie, na które składało się jedenaście ołtarzy, ambona, tronu biskupi, ławy i konfesjonały. Fundator zlecił też ustawienie na dziedzińcu przykatedralnym kolumny z figurą św. Krzysztofa, dłuta nadwornego artysty książąt Wiśniowieckich, Christiana Seynera. Dziedziniec ten stał się w przeciągu wieków miejscem pochówku kolejnych arcybiskupów ormiańskich.

W 1743 roku w katedrze wybuchł nowy pożar (spaliła się górna część dzwonnicy), a w 1948 roku kolejny, który zniszczył kościół i klasztor; ocalała jednak większość wyposażenia świątyni. Niezwłocznie podjęto dzieło odbudowy, a kierownictwo robót objął budowniczy Marcin Urbanik. W latach 1749–1752 odbudowano klasztor, a w roku 1750 – kościół, choć prace nad wystrojem wnętrza przeciągnęły się do roku 1755. Powstała wówczas nowa polichromia wnętrz świątyni wykonana w stylu późnobarokowym. Na zewnątrz, na ścianie południowej powstało malowidło przedstawiające scenę ścięcia św. Jana Chrzciciela. Na początku lat 50. XVIII wieku na dziedzińcu południowym zbudowano drewnianą kaplicę-grotę Chrystusa Ukrzyżowanego. 17 maja 1778 roku w wyniku kolejnego pożaru spłonęła prawie cała ul. Ormiańska; ucierpiała także niedawno odnowiona katedra. Niezwłocznie przystąpiono do odbudowy świątyni, którą ukończono w roku 1779. Jeszcze w 1778 roku odnowiono wnętrze i wstawiono nowe stalle dla księży, a do lata 1779 roku odbudowano rezydencję arcybiskupów i zabudowania klasztorne. W 1784 roku na mocy dekretów cesarskich zamknięto przykościelny cmentarz.

XIX wiek

W latach 1810 i 1811 władze austriackie na potrzeby wojny z Napoleonem zarekwirowały naczynia i sprzęty liturgiczne: kielichy mszalne, monstrancje, krzyże, tace, puszki na komunikanty, kandelabry, a także wyroby złotników ormiańskich z XVI-XVII wieku, portrety na blasze srebrnej i srebrną trumienkę, w której przechowywano relikwie sw. Klemensa. Wygląd katedry nie uległ mianie – w połowie XIX wieku był taki sam, jak po remoncie w 1755 roku. W kolejnych latach zmodernizowano niektóre barokowe ołtarze. W 1862 roku arcybiskup Grzegorz Michał Szymonowicz w porozumieniu z kapitułą postanowił na nowo odmalować i ozdobić nowoczesnymi malowidłami wnętrze świątyni. Polichromię wykonał dekorator teatralny, Jan Düll. Według starszych relacji odnową obrazów i malowideł oraz pomalowaniem na nowo wnętrza świątyni zajmował się malarz Jabłoński, co mogłoby sugerować, że w katedrze pracowało wtedy dwóch malarzy albo też przeprowadzono dwie nieodległe od siebie w czasie restauracje. W 1879 roku odnowiono niektóre obrazy w ołtarzach oraz rozpoczęto przebudowę wieży-dzwonnicy, która zakończyła się pod koniec stulecia. Stan techniczny katedry jednak pogarszał się; jej mury były popękane, a część ołtarzy z powodu zniszczeń trzeba było zdemontować.

XX wiek

1901–1939

Na początku XX wieku budynek katedry znajdował się w bardzo złym stanie technicznym. Ściany były popękane, dach przeciekał, a wody gruntowe, które zalewały piwnice, osłabiały fundamenty i powodowały wilgoć we wnętrzu świątyni. Gdy w 1901 roku zmarł arcybiskup Izaak Mikołaj Isakowicz, jego następcą został kanonik katedralny, Józef Teofil Teodorowicz. Postanowił on dokonać gruntownej rekonstrukcji, przebudowy i odnowienia świątyni. Decyzję tę podjął już na samym początku swojej kadencji; nowy wystrój wnętrza świątyni miał być według niego utrzymany „w duchu ormiańskim”. Drugim ważnym założeniem było przekonanie arcybiskupa o konieczności utrzymania i podkreślenia ormiańskiej tożsamości w niewiele już różniącej się od kościołów rzymskokatolickich świątyni. Konieczność zachowania obrządku ormiańskiego miała być, według arcybiskupa, siłą jednoczącą niewielką liczebnie archidiecezję ormiańskokatolicką, ponieważ to w sferze religii Ormianie przechowali najwięcej elementów, które wyróżniały ich spośród innych grup etnicznych. Na początku wieku XX prawie już nie używali oni własnego języka, nie pisali w nim ani nie czytali. Postępująca latynizacja sprawiła, że już około roku 1860 pojawiły się głosy wzywające do zniesienia niewielkiej archidiecezji ormiańskiej i włączenia jej w struktury kościoła rzymskokatolickiego, czemu przeciwstawiał się ksiądz Izaak Mikołaj Isakowicz, późniejszy arcybiskup. Bronił on ormiańskiej tożsamości i podkreślał prawo Ormian do posiadania własnego obrządku. W kontekście architektonicznym niezbędne stały się odwołania do dawnej sztuki ormiańskiej, która jednak, z wyjątkiem może architektury i rękopisów iluminowanych, nie wykształciła wyraźnie odrębnych cech, dających się określić jako zdecydowanie ormiańskie. Podstawową przesłanką, która przypuszczalnie legła u podstaw idei Teodorowicza co do nowego wyglądu katedry po jej renowacji, było odwołanie się do Armenii jako pierwszego kraju, który przyjął chrześcijaństwo jako religię państwową. W tym kontekście w sukurs przyszedł mu Jan Antoniewicz-Bołoz, Ormianin z urodzenia, pierwszy profesor historii sztuki na Uniwersytecie Lwowskim. Antoniewicz-Bołoz bardzo interesował się sztuką ormiańską. Już 13 lipca 1893 roku na posiedzeniu Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce referował on artykuł na temat zbioru rękopisów ormiańskich w Bibliotece Narodowej Francji w Paryżu (z których dwa, XVII-wieczne, pochodziły ze Lwowa), a 3 kwietnia 1895 roku na forum tejże Komisji wygłosił odczyt zatytułowany „O architekturze kościelnej i świeckiej oraz ornamentyce ormiańskiej w Polsce”. Od samego początku działał w ciałach doradczych związanych z odnowieniem katedry ormiańskiej.

W czerwcu 1905 roku powołano komitet przebudowy i artystycznego ozdobienia katedry pod przewodnictwem arcybiskupa Teodorowicza. W skład komitetu weszły znane osobistości i koneserzy sztuki jak: Namiestnik Galicji Leon Piniński, Jan Antoniewicz-Bołoz, historyk i kolekcjoner sztuki Władysław Łoziński, malarz pochodzenia ormiańskiego Teodor Axentowicz, historyk architektury i konserwator zabytków Zygmunt Hendel i przedstawiciele Ormian lwowskich, Krzeczunowicz i Seferowicz. Arcybiskup Teodorowicz utrzymywał stały kontakt z Centralną Komisją Konserwatorską w Wiedniu. Jako zasadę przyjęto: odrestaurowanie wschodniej części katedry według zachowanych wzorów architektury XIV-wiecznej, a części nowszej, XVII-wiecznej – według wzorów architektonicznych z tego okresu, nowe rozmieszczenie płyt nagrobnych z napisami ormiańskimi, pokrycie dachów katedry dachówką i zachowanie krużganka przylegającego do katedry od strony ulicy. Kolejne lata upłynęły na sporach merytorycznych i kompetencyjnych oraz na zabiegach o zdobycie funduszy na zaplanowane prace.

Nowa dekoracja apsyd

Ruiny katedry w Ani

Apsydy katedry we Lwowie

Porównanie ślepych arkad ormiańskich katedr
w Ani i we Lwowie

Pierwszymi pracami, wykonanymi jeszcze przed oficjalnym rozpoczęciem przebudowy (1908), były dekoracje apsyd katedry autorstwa Jana Antoniewicza-Bołoza. Motywy do ich dekoracji (ślepe arkady wsparte na cienkich kolumienkach z dekorowanymi plecionką kostkowymi kapitelami i ornamentalnymi, również plecionkowymi, obramieniami okien oraz geometryczny fryz, zdobiący apsydy) uczony zaczerpnął z katedr w Ani i w Wagharszapat. Dość wierne skopiowanie wzorów z tej pierwszej spowodowane było faktem, iż był on zwolennikiem utrwalonego przez tradycję przekonania lwowskich Ormian, że są oni w prostej linii potomkami uchodźców z podbitej przez Seldżuków Ani, stolicy Armenii z czasów dynastii Bagratydów. Najważniejszym jednak zwolennikiem tezy o bezpośredniej zależności lwowskiej świątyni od katedry w Ani był uczeń Antoniewicza-Bołoza, ksiądz Władysław Żyła, autor obszernego, monograficznego opracowania katedry ormiańskiej – Katedra ormiańska we Lwowie (Kraków 1919):

Rozbudowa katedry

Najważniejszym zadaniem była rozbudowa świątyni w stronę ul. Krakowskiej i dobudowanie nowej części zachodniej. Sporządzenie projektu rozbudowy arcybiskup Teodorowicz powierzył krakowskiemu architektowi, Franciszkowi Mączyńskiemu. Jako wzór do swoich projektów Mączyński przyjął (prawdopodobnie popierane przez arcybiskupa) założenia sztuki wczesnochrześcijańskiej lub bizantyńskiej, z widocznymi inspiracjami tradycyjną architekturą ormiańską.

Pierwsze szkice i koncepcje dobudowy zachodniej części świątyni Mączyński przedstawił 11 listopada 1908 roku na posiedzeniu Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej, a 23 stycznia następnego roku przedstawił uzupełnione plany tej rozbudowy. W 1909 roku rozpoczęto rozbudowę katedry i przebudowę jej wnętrza; zmieniono też część wewnętrznego wystroju. Prace budowlane wykonało „Biuro architektoniczne i przedsiębiorstwo fabryczne dla wyrobów przemysłu budowlanego” Jana Lewińskiego, a budowę nadzorował autor projektu, Franciszek Mączyński. Jednak brak pieniędzy uniemożliwił zrealizowanie jego planów w całości. W ciągu dwóch lat (1909–1910) dobudowano nową, sięgającą ul. Krakowskiej, część świątyni. Na kompleks ten składało się pomieszczenie oparte na planie kwadratu, przekryte kopułą wspartą na trompach, zwieńczoną latarnią zakończoną szklanym daszkiem ozdobionym witrażem według projektu Karola Maszkowskiego. W czaszy kopuły umieszczono malowidła ścienne, wykonane według projektu Antoniego Tucha, stylizowane na starochrześcijańskie mozaiki przedstawiające Chrystusa w otoczeniu aniołów i baranków. Chór organowy ozdobiono ażurową balustradą podpartą sześcioma kroksztynami. Do tego pomieszczenia dobudowano w kierunku ul. Krakowskiej przedsionek, którego górna, zamknięta galeria stanowiła przedłużenie chóru organowego, zaś dolna, otwarta część przedsionka miała stanowić przejście do kapliczki zaprojektowanej przy ul. Krakowskiej; kapliczki tej jednak, z powodu braku funduszy, nie zbudowano. Zrealizowano natomiast projekt południowej elewacji przedsionka, w którego dolnej, otwartej części zbudowano przejście na podwórze, ozdobione portalem. Nad portalem umieszczono trzy wąskie okna, a na dachu smukłą ośmioboczną sygnaturkę.

Restauratorzy usiłowali przy pomocy wszelkich dostępnych środków podkreślić wschodnie cechy katedry, tak aby była ona identyfikowana jako różniąca się od kościołów rzymskokatolickich. Katedra jest rozpoznawalna jako dzieło architektury ormiańskiej dzięki zwykłym formom architektonicznym, ale w jej dekoracji kamiennej wykorzystano też elementy pochodzące z analogicznych motywów obecnych w sztuce islamu, sztuce wczesnochrześcijańskiej, a nawet romańskiej lub identyczne z nimi. Rozmieszczenie tych motywów, zastosowanych przez Mączyńskiego wskazuje, iż w swych dekoracjach wzorował się on na sztuce ormiańskiej. Rzeźby kamienne we wnętrzu nowo wybudowanej części mają swe źródło w sztuce wczesnochrześcijańskiej Rawenny oraz w ornamentach skopiowanych z ormiańskich rękopisów iluminowanych (jak Ewangeliarz ze Skewry), przechowywanych w skarbcu katedralnym. Elementy ormiańskie są najbardziej widoczne w dekoracji zewnętrznej nowo wybudowanej części (trzyczęściowe okno w chórze muzycznym, dekoracja portalu zachodniego).

Około 1910 roku w katedrze zamontowano organy, zbudowane przez firmę braci Rieger z Jägerndorfu. Organy te, noszące opus 1277, wyposażone były w trakturę pneumatyczną i miały 26 głosów podzielonych na 2 manuały (11 + 9) i pedał (6). Większość z 1500 piszczałek wykonano z drewna lub cyny. Prospekt organowy miał wygląd drewnianej skrzyni, pozbawionej dekoracji malarskich czy rzeźbiarskich. Organy zamontował i nastroił przedstawiciel firmy Riegel we Lwowie, organmistrz Kazimierz Żebrowski.

Łuk triumfalny. Pachy i część bębna pod kopułą. Mozaiki Józefa Mehoffera. W głębi na archiwolcie ornamenty z XIV/XV wieku (fotografia z 1925 roku)

Wewnątrz najstarszej części katedry zbito stare tynki, a odkryte średniowieczne malowidła poddano konserwacji. W latach 1912–1913 kopułę i pendentywy XIV-wiecznej części katedry ozdobiła mozaikowa kompozycja Trójca Święta i cztery postacie Personifikacji Cnót, wykonane przez firmę Gianese z Murano koło Wenecji według projektu Józefa Mehoffera. Mozaikę ufundowaną przez Aleksandra Krzemunowicza, sprowadzono do Lwowa na krótko przed wybuchem I wojny światowej. Całość przeprowadzonych prac była pierwszym etapem projektu Mehoffera, którego z powodu I wojny światowej, powojennego kryzysu gospodarczego i stałego braku pieniędzy zawieszono.

W 1912 roku w nawie głównej katedry zainstalowano drewniany plafon wykonany według projektu Franciszka Mączyńskiego. Jego konstrukcja składała się z szeregu sześciokątnych, dużych, masywnych kasetonów o potężnych ramach. Kasetony ozdobiono złoconymi i fantazyjnie wygiętymi elementami, przypominającymi mauretańskie arabeski, ze zwisającymi ku dołowi złoconymi stalaktytami. W centrum plafonu umieszczono dużą, złoconą rozetę, pomiędzy kasetonami – mniejsze rozety, a po ich bokach – rzeźbione konsole. Strop był lekko beczkowo wygięty i pomalowany na ciemnoczerwono. Strop wykonał lwowski zakład Braci Wczelak, a złocenia – Walenty Jakóbiak.

Nowa sytuacja polityczna w Europie Środkowej i powstanie niepodległej Polski wywołały zmiany w strukturze archidiecezji ormiańskiej, która swym zasięgiem objęła cały kraj. Sama katedra nie nie ucierpiała podczas działań wojennych, w przeciwieństwie do innych kościołów ormiańskich.

W 1923 roku wznowiono prace nad przebudową katedry. Na polecenie arcybiskupa projekt przebudowy dawnego skarbca na nową kaplicę Najświętszego Sakramentu opracował architekt Witold Rawski. W 1926 roku został on inżynierem Miejskiego Zarządu Budowlanego, a dalsze prace projektowe związane z przebudową katedry arcybiskup Teodorowicz powierzył profesorowi Politechniki Lwowskiej, Witoldowi Minkiewiczowi. Kontynuował on przebudowę kaplicy Najświętszego Sakramentu, opracował też projekt jej powiększenia i dobudowania do niej skarbca. Kolejnym etapem była rekonstrukcja krużganka klasztornego. Wiosna 1927 roku rozpoczęto prace renowacyjne na dziedzińcu wschodnim. Odnowiono kolumnę św. Krzysztofa. Rozpoczęto remont wieży-dzwonnicy oraz ogrodzenia i bram od ul. Ormiańskiej i dziedzińca wschodniego.

Zadanie wykonania nowej dekoracji malarskiej otrzymał młody, nieznany we Lwowie malarz z Warszawy, Jan Henryk Rosen. W latach 1925–1927 realizując swoje pomysły i wskazówki arcybiskupa, Rosen stworzył w nawie głównej malowidła, których wykonanie było trudne z uwagi na asymetryczny układ okien i pilastrów, a także z powodu słabego oświetleniem katedry.

W latach 1927–1929 katedra otrzymała nowe wyposażenie: ołtarz główny, tron biskupi i ambonę. Elementy te zostały wykonane na początku XX wieku dla soboru św. Aleksandra Newskiego w Warszawie, zbudowanego w latach 1894–1914 i rozebranego w latach 1924–1926 na polecenie władz odrodzonej Polski. Po rozbiórce elementy wyposażenia soboru trafiły do innych świątyń i muzeów. Wspomniane ołtarz główny, tron biskupi i ambona znalazły się w katedrze ormiańskiej jako dar Ministerstwa Robót Publicznych. Projekt ich adaptacji do wnętrza katedry wykonał Witold Minkiewicz; on też zaprojektował nową aranżację wnętrza i zbudował balustradę wokół ołtarza. Usunięto jednocześnie dawne, barokowe wyposażenie katedry z wieloma drewnianymi ołtarzami, które przeniesiono do innych kościołów, w tym do do kościoła w Przedrzymichach koło Żółkwi i do kościoła poreformackiego w Rzeszowie.

W latach 1928–1929 Jan Henryk Rosen w prezbiterium kontynuował pracę nad wystrojem malarskim świątyni ormiańskiej. Uwzględniając wymagania kultu, warunki architektoniczne i oświetlenie wykonał on na ścianie centralnej absydy fresk Ustanowienie Najświętszego Sakramentu, będący tłem głównego ołtarza, a zarazem najważniejszym akcentem całej dekoracji katedry.

W 1931 roku katedra otrzymała dwa ołtarze boczne, zaprojektowane przez architekta Mieczysława Teodorowicza, wieloletniego kierownika robót wykończeniowych po przebudowie katedry. Ołtarze zostały wykonane z alabastru i marmuru przez zakład rzeźbiarsko-kamieniarski Mariana Antoniaka ze Stanisławowa i ustawione w miejscach wybranych przez projektanta wspólnie z arcybiskupem Teodorowiczem i proboszczem katedry, Dionizym Kajetanowiczem.

W 1932 roku przed zarządem katedry stanął problem zawilgocenia murów świątyni i groźba zniszczenia malowideł Rosena. Przyczyną kłopotów był spadek terenu od ul. Ormiańskiej w stronę północną i związane z tym podtapianie murów katedry. Prace badawcze i zabezpieczające rozpoczęto w 1936 roku, ale wybuch II wojny światowej uniemożliwił ich dokończenie. W latach 1935–1938 wyremontowano wieżę-dzwonnicę, a w grudniu 1937 roku w prezbiterium ułożono posadzkę z czarnego i białego marmuru.

Rekonstrukcja i ozdabianie wnętrz katedry zakończyły się w latach 30. XX wieku. W rezultacie długoletniej pracy świątynia otrzymała jednolity wystrój. Brak funduszy nie pozwolił na realizację wszystkich planów arcybiskupa Józefa Teodorowicza, który zmarł 4 grudnia 1938 roku.

Arcybiskupstwo ormiańskie było do 1945 roku jednym z trzech katolickich arcybiskupstw z siedzibą we Lwowie.

1939–1945

Wybuch II wojny światowej oznaczał ciężką próbę dla kościoła ormiańskokatolickiego. Wszystkie parafie archidiecezji lwowskiej znalazły się pod okupacją sowiecką. Nowe władze ograniczyły lub zlikwidowały działalność instytucji i organizacji ormiańskich. Rozpoczęte aresztowania i deportacje w głąb ZSRR dotknęły również wiernych Kościoła ormiańskokatolickiego. Straty osobowe poniosło duchowieństwo, regularnie jednak odprawiano nabożeństwa w katedrze oraz innych świątyniach ormiańskokatolickich. Podobnie czyniono w czasie okupacji niemieckiej Lwowa. 27 lipca 1944 roku Lwów ponownie zajęły wojska sowieckie. Rozpoczęła się nowa fala aresztowań duchowieństwa, mająca na celu likwidację kościoła ormiańskokatolickiego.

1945–2000

26 listopada 1945 roku aresztowano administratora archidiecezji, wikariusza kapitulnego, ks. infułata Dionizego Kajetanowicza i trzech innych księży, co oznaczało likwidację archidiecezji lwowskiej obrządku ormiańskokatolickiego. Aresztowanym księżom postawiono zarzut działalności antyradzieckiej i współpracy z hitlerowskimi Niemcami. Aresztowanych wymierzono kary więzienia i łagru. Niemal wszyscy Ormianie (prawie 99%) wyjechali do Polski w ramach tzw. akcji repatriacji ludności polskiej. W 1946 roku katedrę zamknięto i przekazano jako magazyn Lwowskiej Galerii Obrazów, którą to funkcję katedra pełniła do roku 2000.

W tym czasie świątynia niszczała. Na ścianach pojawiła się wilgoć i grzyb. Uszkodzeniu uległy malowidła Jana Henryka Rosena na południowej ścianie nawy. W kaplicy nad chórem muzycznym został zniszczony daszek nad latarnią. Uszkodzeniu uległy witraże Rosena w nawie. Zniszczone zostało umeblowanie świątyni: ławki, klęczniki i krzesła. W kaplicy pod chórem zachowały się dwa konfesjonały, zawilgocone i zniszczone. Organy katedralne zostały jeszcze w 1949 roku, z inicjatywy profesora konserwatorium lwowskiego, Arsenija Kotlarewskiego zdemontowane i wywiezione do Taszkentu w Uzbekistanie, gdzie przepadły w pożarze tamtejszej filharmonii. Część dzieł sztuki zachowała się jednak w dobrym stanie, między innymi drewniany strop w nawie głównej projektu Franciszka Mączyńskiego oraz dwa ołtarze boczne.

Powstanie niepodległej Ukrainy zmieniło sytuację Ormian i ich katedry. Starania o zwrot świątyni rozpoczęły jednocześnie dwie grupy wiernych: Ormianie, którzy napłynęli do Lwowa po II wojnie światowej, głównie z Armenii (skupieni w Apostolskim Kościele Ormiańskim) oraz nieliczni polscy Ormianie, którzy nie wyjechali z Galicji po II wojnie światowej (wierni Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego). W październiku 1991 Katolikos Wszystkich Ormian, Wazgen I, wysłał do Lwowa archimandrytę (wartabeda) Nathana Oganiesiana i mianował go zwierzchnikiem Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego na Ukrainie.

10 stycznia 1997 roku we Lwowie została oficjalnie ustawiona diecezja Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego na Ukrainie obejmująca Ormian przybyłych na Ukrainę po II wojnie światowej. 15 maja tego samego roku katolikos Karekin I Sarkisjan wyświęcił Nathana Oganiesiana na biskupa.

XXI wiek

Przekazanie katedry Apostolskiemu Kościołowi Ormiańskiemu

Katedra ormiańska wśród staromiejskiej zabudowy Lwowa (na dalszym planie)

Odrodzona, choć nieliczna lwowska wspólnota ormiańskokatolicka miała nadzieję na zwrot katedry, ale w grudniu 2000 roku władze przekazały diecezji Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego starą jej część. 5 stycznia 2001 roku w wigilię Bożego Narodzenia odbyła się w odzyskanej części świątyni pierwsza od pięćdziesięciu lat msza święta w języku ormiańskim i obrządku wschodnim. We mszy wzięło udział około 200 wiernych. W tym samym roku Ormianie świętowali 1700-lecie przyjęcia chrześcijaństwa. Z tej okazji 25 czerwca katedrę ormiańską we Lwowie odwiedzili papież Jan Paweł II i zwierzchnik Kościoła ormiańskokatolickiego patriarcha Nerses Bedros XIX z Bejrutu. Jednocześnie trwały dalsze pertraktacje w sprawie przekazania wiernym całej świątyni. W grudniu 2002 roku przekazano nawę główną, na wiosnę 2003 chór i wejście główne od ul. Krakowskiej. Tym samym cała świątynia została odzyskana.

W 2003 roku katedrę odwiedził zwierzchnik Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego Karekin II Nersisjan. 18 maja w towarzystwie trzech biskupów Kościoła ormiańskiego i licznych gości z dokonał ponownego poświęcenia świątyni i odprawił uroczystą mszę świętą. Wśród przybyłych gości byli między innymi: przewodniczący parlamentu ormiańskiego Armen Chaczatrian, prezes Związku Ormian Ukrainy Nver Mchitarian, francuski piosenkarz pochodzenia ormiańskiego Charles Aznavour z synem, aktor Armen Dżigarchanian i ambasador Armenii na Ukrainie Gracz Silvanian. Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego reprezentował biskup Augustyn, natomiast Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego kanclerz archieparchii lwowskiej Mychaił Dymyd i dziekan Jarosław Czuchnyj. Rząd Ukrainy reprezentował kierownik urzędu ds. wyznań Wiktor Bondarenko. W uroczystościach konsekracyjnych wziął też udział były prezydent Ukrainy Łeonid Krawczuk. Nie zaproszono jednak przedstawicieli polskich Ormian – dawnych gospodarzy i twórców katedry ani przedstawicieli Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego.

Renowacja

Prace renowacyjne we wnętrzu katedry

W kolejnych latach katedra została objęta projektem rewaloryzacyjnym, realizowanym w ramach programu polskiego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Dziedzictwo Kulturowe”. W 2009 roku prowadzone były prace renowacyjne w katedrze, odnawiano dzwonnicę, na kopule wymieniono blachę miedzianą i odnowiono elewację według badań istniejących tynków z wykorzystaniem dawnych technologii. Prace renowacyjne wykonała firma Stella według projektu architektów Zenona Łagusza i Aleksandry Kułyńskiej. Renowacji poddano też mur od ulicy Ormiańskiej i bramę wejściową, przez którą, po zakończeniu robót na dziedzińcu, prowadzić będzie główne wejście. Prace prowadzone były pod ścisłym nadzorem konserwatorskim. We wnętrzach w 2009 roku kontynuowane były prace interwencyjne przy malowidłach Jana Henryka Rosena na ścianie południowej. Dokonano też renowacji najstarszych polichromii na okiennych skosach w ołtarzowej części katedry. Prace, finansowane w całości przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Polski, wykonał zespół polsko-ukraiński. Prace renowacyjne w katedrze kontynuowano w 2010 roku. Przystąpiono m.in. do gruntownej renowacji zespołu drewnianego Golgota z dziedzińca. Pracę tę przeprowadziła Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich ze środków polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Łączny koszt prac konserwatorskich przeprowadzonych w katedrze ormiańskiej w latach 2006–2012 wyniósł przeszło 1,5 miliona złotych (3,9 mln hrywien), zaś w roku 2013 – 65 tysięcy złotych (około 170 tysięcy hrywien). W trakcie prac, podzielonych na sześć etapów, poddano konserwacji najbardziej zniszczone polichromie na południowej ścianie nawy, najstarsze, pochodzące z XVI wieku ormiańskie malowidło ścienne oraz witraż w kopule zachodniej. Przeprowadzono również kompleksową konserwację drewnianego ołtarza Ukrzyżowanie na dziedzińcu południowym katedry. W 2013 roku zakończono już wszystkie prace konserwatorskie przy kolejnym fragmencie malowideł Jana Henryka Rosena. Odnowiono scenę Śmierć św. Katarzyny Aleksandryjskiej i polichromię wokół niej, zrekonstruowano również niezachowaną część malowideł ornamentu nad wejściem północnym oraz zrekonstruowano ramę okienną nad tym wejściem. Prace konserwatorskie zakończono przed uroczystościami 650-lecia katedry ormiańskiej we Lwowie.

650-lecie katedry

Uroczystości 650-lecia katedry, 15 września 2013

Głównym organizatorem uroczystości 650-lecia katedry, które odbyły się w dniach 14–15 września 2013 roku, był Apostolski Kościół Ormiański we Lwowie. Współdziałały z nim: Społeczny Komitet Jubileuszu 650-lecia Lwowskiej Katedry Ormiańskiej, powołany w grudniu 2012 roku przez organizacje ormiańskie w Polsce, Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie i Rada Miejska Lwowa. Głównym punktem uroczystości było niedzielne nabożeństwo Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, a obchodom towarzyszyły imprezy artystyczne (w tym koncert pieśni liturgii ormiańskiej oraz koncert pieśni jubileuszowych, skomponowanych specjalnie dla uświetnienia 650-lecia katedry przez warszawskiego kompozytora, Krzysztofa Marię Teodorowicza) oraz konferencja popularnonaukowa, poświęcona zagadnieniom związanym z katedrą i dziejami Ormian. W trakcie obchodów nastąpiło przekazanie, po dokonanej restauracji, cennej artystycznie drewnianej kaplicy Golgoty na dziedzińcu południowym. Restauracji dokonali polscy i ukraińscy konserwatorzy pod kierunkiem warszawskiego artysty Andrzeja Kazberuka, a sfinansowało ją w całości polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Architektura

Katedra składa się z trzech części:

Część najstarsza (XIV wiek)

Najstarsza część katedry z krużgankiem

Część najstarsza (prezbiterium), pochodząca z XIV wieku, została zbudowana w stylu wschodnioormiańskim i rozciąga się od apsydy do ambony. Oparta jest na planie krzyża greckiego o nieco wydłużonych ramionach, wschodnim i zachodnim, wpisanego w prostokąt zbliżony do kwadratu. Ramiona krzyża tworzą obecnie – odpowiednio – prezbiterium z apsydą i część nawy. Z zewnątrz budynek ma okładzinę z kamienia ciosowego. Cztery pokryte wschodnim ornamentem filary dzielą te część katedry na trzy nawy, transept i prezbiterium, zamknięte półkolistą apsydą. Prezbiterium flankują się dwie kaplice, również zamknięte apsydami. Apsydy z zewnątrz pokryte są arkadami wspartymi na cienkich kolumnach. W 1908 roku gzyms i obramienia okien udekorowane zostały ornamentem.

Na dachu wznosi się kopuła wypełniona glinianymi naczyniami (przypuszczalnie dla polepszenia akustyki) i wsparta na wysokim, dwunastobocznym bębnie. Do ściany południowej przylega czteroarkadowy krużganek, w którym znajduje się pierwotny portal wejściowy (dziś zamurowany od wewnątrz). Podobny krużganek po stronie północnej także został zamurowany, a dziś na jego miejscu znajdują się dwie zakrystie. Z zakrystii pierwszej do nawy prowadzi wejście ujęte w późnorenesansowy portal, zbudowany w 1671 roku, z bogatym ornamentem roślinnym i kartuszem.

Część środkowa (XVII wiek)

Część środkowa (zachodnia część nawy głównej) powstała w roku 1630 w wyniku rozbudowy katedry w stylu renesansowym. Po XX-wiecznej modernizacji pokrywa ją drewniany, kasetonowy strop, ozdobiony ornamentem roślinnym.

Część najnowsza (XX wiek)

Do obu najstarszych części katedry na początku XX wieku dobudowano od zachodu wyższą halę na rzucie prostokąta tzw. gawit. Od północy przylega do niej kaplica Przenajświętszego Sakramentu, przebudowana w 1924 roku z dawnego skarbca oraz kruchta, stanowiąca wejście z dziedzińca północnego. W 1908 roku od strony zachodniej dobudowano do gawitu kaplicę kopułową z małą kopułą pokrytą dekoracją mozaikową o motywach orientalnych. W kaplicy zbudowano chór muzyczny z kamienną balustradą, wsparty na konsolach. Do kaplicy z kolei dobudowano kruchtę, z którą łączy się wejście główne od ul. Krakowskiej. Nieukończona brama wejściowa i elewacja kruchty od strony ul. Krakowskiej zostały udekorowane ornamentem z rzędów wystających cegieł.

Wyposażenie wnętrza

Ołtarz główny

Wyposażenie katedry ormiańskiej stanowią: ołtarz główny, dwa ołtarze boczne, marmurowy tron biskupi i marmurowa ambona. Ołtarz główny zdobi antepedium z białego marmuru, udekorowane płaskorzeźbioną wicią roślinną na pozłacanym tle. Po obu stronach ołtarza stoją ołtarze boczne, wykonane w 1931 roku według projektu Mieczysława Teodorowicza. Mają one identyczną budowę, składają się z cokołu, tabernakulum i ram, w które oprawione są obrazy. Ozdobą marmurowych antependiów ołtarzy są reliefy (ołtarz południowy) i medaliony (ołtarz północny) z początku lat 30. XX wieku w stylu Art déco, przedstawiające odpowiednio sceny z życia Jezusa i Maryi. Autorką tych dekoracji była lwowska rzeźbiarka Jadwiga Horodyska. W ołtarzach znajdują się dwa cudowne obrazy z XVI-XVII wieku: Matka Boża Kamieniecka z Dzieciątkiem (ołtarz północny) i Św. Grzegorz Oświeciciel.

We wnętrzu katedry i pod jej posadzką zachowało się kilka płyt nagrobnych i epitafiów. Do najbardziej interesujących należy płyta nagrobna patriarchy eczmiadzyńskiego Stefana V Salmasteci, zmarłego we Lwowie w 1551 roku oraz epitafia Anny Augustynowiczowej i arcybiskupa Izaaka Mikołaja Isakowicza. Pod posadzką katedry znajdują się groby kilku arcybiskupów ormiańskich, w tym Mikołaja Torosowicza. Duża nagrobków znajduje się na zewnątrz katedry, na jej ścianach lub na ścianach sąsiednich budynków.

Wystrój wnętrza

Gzyms wieńczący filary jest ozdobiony kamienną dekoracją stalaktytową, przypominającą arabskie mukarnasy, wywodzącą się ze sztuki islamu, podobnie jak motywy ornamentalne, wykonane w płaskim reliefie, zdobiące archiwoltę łuku tęczowego. Dekoracja rzeźbiarska oraz kamienne płyty z ozdobione tradycyjnymi ormiańskimi krzyżykami wotywnymi, tzw. chaczkarami stanowiły przypuszczalnie pierwotną dekorację świątyni. Chaczkary zostały wykute w kamieniu lub umieszczone na albastrowych tabliczkach. W tej części świątyni zachowało się około 100 chaczkarów, z których najstarsze pochodzą z przełomu XIV/XV wieku. W późniejszym okresie ściany wraz z ich rzeźbiarską ornamentyką zostały pokryte warstwami zaprawy, na której wykonano malowidła ścienne w stylu bizantyńskim. Charakterystycznym elementem architektury wnętrza katedry są arkady o łukach ostrych, perskich i w ośli grzbiet.

Malowidła Jana Henryka Rosena

Wnętrze katedry ormiańskiej z malowidłami Jana Henryka Rosena

W najstarszej części katedry zachowały się fragmenty fresków z XV i XVI wieku. Reszta ścian we wschodniej i środkowej części świątyni pokryta jest malowidłami ściennymi Jana Henryka Rosena z lat 1925–1927 oraz 1928-1929 z ornamentyką o motywach ormiańskich. Rosen stworzył w nawie głównej unikatowe malowidła składające się z monumentalnych kompozycji, których wykonanie było utrudnione ze względu na asymetryczny układ okien i pilastrów oraz z powodu słabego oświetlenia katedry.

Malowidłami pokryte są ściany zarówno części nawowej, jak i prezbiterialnej, gdzie dekorację ornamentalną imitującą mozaikę otrzymała również koncha apsydy. Zespół tworzą w większości oddzielne sceny figuralne umieszczone na ogół w zbliżonych do prostokąta polach. Przedstawienia figuralne wypełniają ściśle całą powierzchnię ścian w sześciu polach trzyprzęsłowej nawy, wydzielonych parami pilastrów i przeprutych na osi oknami oraz zachodnią ścianę tęczową, łączącą się z nowo dobudowaną przez Mączyńskiego częścią katedry. W prezbiterium znajdują się trzy kompozycje: Ustanowienie Najświętszego Sakramentu (apsyda), Ukrzyżowanie (południowa ściana transeptu) i Hołd pasterzy (ściana północna).

W nawie głównej Rosen stworzył unikatowe malowidła składające się z monumentalnych kompozycji. Wykonanie tych malowideł było trudne z uwagi na asymetryczny układ okien i pilastrów oraz z powodu słabego oświetlenia katedry. Kompozycja malowideł podzielona jest w poziomie na trzy części: pod oknami, między oknami i nad oknami. Poziom dolny tworzą monumentalne, wielofigurowe malowidła ujęte w dekoracyjne ramy. Na południowej ścianie nawy, w przęśle III znajdują się przedstawienia odnoszące się do życia i nauczania św. Jana Chrzciciela, których uzupełnieniem są kompozycje w witrażu; kompozycja pod oknem przedstawia Ścięcie św. Jana Chrzciciela (inny tytuł: Gloryfikacja św. Jana Chrzciciela). W oknie znajduje się witraż Sceny z życia św. Jana Chrzciciela. Po obu stronach okna widnieją malowidła Aniołowie z księgą Ewangelii i Aniołowie walczący z rasą padalców, zaś nad oknem Drwal i Tańczące dzieci. W przęśle II są sceny poświęcone Matce Boskiej, jej Niepokalanemu Poczęciu i tajemnicy Wcielenia; pod oknem znajduje się Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny. Witraż w oknie przedstawia Drzewo Jessego. Okno flankują figury proroków Ezechiela i Jeremiasza (po lewej stronie) oraz Sybilli Libijskiej i Erytrejskiej (po prawej). Nad oknem przedstawiona została Wizja proroka Eliasza. W oknie przęsła I znajduje się witraż Misteria greckie ku czci „nieznanego Boga”, natomiast nad oknem malowidło Ofiara Abrahama. Malowidła w pierwszych dwóch przęsłach po tej stronie nawy zostały wykonane według schematu Biblii Pauperum. Na zachodniej ścianie nawy znajdują się: Zmysły i równowaga pomiędzy nimi (po stronie południowej) oraz Siedem darów Ducha Świętego (po stronie północnej). Ponad arkadą otwierającą się do nowej części katedry zostały umieszczone cztery wyobrażenia tronów. Na ścianie północnej, w przęśle I, naprzeciw Ofiary Abrahama znajduje się Św. Katarzyna Aleksandryjska niesiona przez aniołów na Górę Synaj. Na ścianie przęsła II, ponownie według schematu Biblii Pauperum, umieszczono wyobrażenia świętych Wspomożycieli: u dołu Pogrzeb św. Odilona, po obu stronach okna – świętych Jerzego i Krzysztofa, a powyżej – św. Idziego. Witraż w oknie przedstawia Wydarzenia z dziejów Ormian lwowskich. W przęśle III, w trzech polach obrazowych, umieszczonych ponad wnęką z figurą Chrystusa „Dobrego Pasterza” i po jej obu stronach widnieją wizerunki kolejnych świętych spośród Czternastu Wspomożycieli: św. Błażeja, św.Dionizego, św. Pantaleona Męczennika, św. Achacego i św. Cyriaka (nad wnęką), św. Małgorzaty i św. Barbary (po lewej stronie), św. Eustachego, św. Wita i św. Erazma (po prawej). Wschodnia ściana nawy, do której przylegają dwa ołtarze (po obu stronach arkady tęczowej) została ozdobiona dekoracyjnymi kompozycjami z arkadami naśladującymi ewangeliarzowe tablice kanonów.

Malowidła w prezbiterium

Ustanowienie Najświętszego Sakramentu

Ustanowienie Najświętszego Sakramentu

W latach 1928–1929 Rosen wykonał w prezbiterium na ścianie centralnej absydy fresk Ustanowienie Najświętszego Sakramentu, będący tłem ołtarza głównego, a zarazem najważniejszym akcentem całej dekoracji Katedry. W centrum kompozycji widnieje postać stojącego z kielichem w ręku Chrystusa. Aureolę dookoła głowy zdobi wielki złoty krzyż. Po obu jego stronach ukazanych jest jedenastu Apostołów ubranych w kremowe szaty. W nimby wszystkich Apostołów wpisane są złotymi literami ormiańskiego alfabetu ich imiona. Po lewej stronie w ciemnej szacie widnieje Judasz – skulony, z odwróconą twarzą.

Ciekawostką jest fakt, iż w świętych i innych postaciach występujących na malowidłach artysta sportretował wielu swoich przyjaciół i znajomych, miejscowych księży ormiańskich oraz znane lwowskie osobistości.

W przypadku apostołów na Ustanowieniu Najświętszego Sakramentu są to święci: Tadeusz (Marian Brzezicki), św. Andrzej (ks. German Gawroński), św. Piotr (przypuszczalnie ks. Piotr Aładżadżian), Chrystus (przypuszczalnie ks. Jan [o. Michał] Czartoryski), św. Jan (ks. Jan Lechowski albo Tadeusz Wojciechowski), Jakub Mniejszy (Jan Rosen), Bartłomiej (ks. Adam Bogdanowicz albo ks. Sergiusz Egulian), Mateusz (ks. Dionizy Kajetanowicz) oraz Judasz.

Ukrzyżowanie

Po prawej stronie prezbiterium znajduje się Ukrzyżowanie (1928), malowidło wielkich rozmiarów, wypełniające część ściany zamykającej południowe ramię transeptu, poniżej okna. Artysta ujął temat w sposób symboliczny, pozbawiając scenę wszelkich historycznych konotacji, a nawet czyniąc ją programowo ahistoryczną; przedstawione przez niego wydarzenie ma charakter ponadczasowy. W geometrycznym centrum kompozycji widnieje krzyż. Przybity do niego Chrystus przedstawiony został jako Król Wszechświata, triumfujący nad pokonaną śmiercią. Poniżej ukazane zostały postacie świętych i świątobliwych osobistości, współtworzących i kształtujących dzieje chrześcijaństwa, od śmierci Chrystusa na Golgocie i misji św. Piotra aż po współczesnych męczenników. Spośród postaci wyróżnia się grupa Matki Boskiej i św. Jana – „umiłowanego ucznia” – którzy stoją pod krzyżem i którzy tradycyjnie towarzyszą przedstawieniom Ukrzyżowania. I tu, podobnie jak na Ustanowieniu Najświętszego Sakramentu, artysta sportretował znane osobistości, w tym trzech arcybiskupów lwowskich. Jako Chrystus na krzyżu ukazany został Włodzimierz Dzieduszycki, jako Maria – Anna z Dzieduszyckich Wolańska), św. Jan Ewangelista – Tadeusz Wojciechowski, św. Piotr – Tadeusz Zieliński, św. Łukasz – arcybiskup Bolesław Twardowski, św. Benedykt – arcybiskup Andrzej Szeptycki, św. Grzegorz Oświeciciel – arcybiskup Józef Teodorowicz, św. Tomasz z Akwinu – raz jeszcze arcybiskup Józef Teodorowicz i św. Franciszek z Asyżu – Jacek Malczewski.

Hołd pasterzy betlejemskich

Hołd pasterzy betlejemskich

Nad wejściem do zakrystii wisi jedyny namalowany na płótnie obraz Rosena Hołd pasterzy betlejemskich (1929), znany też jako Pokłon pasterzy lub Boże Narodzenie. Obraz ten ma mniejsze wymiary niż pozostałe malowidła w prezbiterium, ale podobnie jak one jest ujęty symbolicznie, a nie historycznie; wszystkie te trzy obrazy łączy też purpurowe tło. Centrum obrazu tworzy Maryja z Dzieciątkiem oraz stojące po obu jej stronach dwie pary aniołów adorantów. Maryja została ukazana jako młoda kobieta, siedząca w hieratycznej pozie, z dłońmi rozłożonymi w geście orantki, z Dzieciątkiem na kolanach, ukazanym naturalistycznie, jako niemowlę. Po obu stronach Marii z Dzieciątkiem znajdują się dwie grupy pasterzy; dwaj pasterze klęczą u stóp Marii, a pozostali stoją, z twarzami zwróconymi ku środkowi kompozycji. Za nimi, z prawej strony, widoczny jest św. Józef, ukazany jako brodaty starzec w długiej, ciemnoniebieskiej szacie. Umieszczenie Hołdu pasterzy oraz Ukrzyżowania naprzeciw siebie było zapewne świadomym zamierzeniem, ponieważ od najdawniejszych czasów Narodzenie Chrystusa zestawiano z Jego Zmartwychwstaniem jako początek i koniec Jego ziemskiego życia, a tym samym jako początek i koniec roku kościelnego.

Malowidła w nawie głównej

Ofiara Abrahama

Nad oknem przęsła I znajduje się malowidło Ofiara Abrahama. Scenę Rosen ujął bardzo tradycyjnie, starając się przy tym jak najefektowniej wyzyskać niekorzystną lokalizację przedstawienia. Pośrodku kompozycji, na stosie z polan, umieścił, widoczną tylko w połowie, postać Izaaka z dłońmi skrępowanymi na piersiach. Po prawej stronie znajduje się potężna sylwetka Abrahama, przedstawionego jako siwobrody starzec w czerwonej sukni i rozwianym, ciemnobłękitnym płaszczu. W prawej dłoni Abraham trzyma sztylet, zamierzając zadać śmierć synowi, przed czym powstrzymuje go jasnowłosy anioł w długiej, jasnożółtej tunice. W prawym dolnym rogu kompozycji artysta zaznaczył tradycyjny element ofiary – głowę baranka, który zastąpił Izaaka na stosie ofiarnym; fragment ten, uszkodzony, znany jest jedynie z archiwalnej fotografii.

Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny

Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny

Środkowe przęsło ściany południowej jest poświęcone Matce Boskiej, ze szczególnym uwzględnieniem tajemnicy Jej Niepokalanego Poczęcia. Wielowątkowy program ikonograficzny tej kompozycji został ułożony według schematu Biblii Pauperum. Pole poniżej okna, największe, zajmuje Zwiastowanie – pierwsze wydarzenie na drodze do Wcielenia Chrystusa, będące początkiem boskiego „planu” zbawienia. Konstrukcja obrazu jest wieloplanowa i kulisowa, sprawiająca z powodu wielości nagromadzonych elementów scenograficznych wrażenie quasi-teatralnej. Jej szkielet stanowią dwie, nakładające się na siebie, choć umieszczone na odrębnych planach kolumnady. Kolumnada pierwsza jest zbudowana z czterech smukłych, złotych kolumn, zwieńczonych miniaturowymi pseudojońskimi kapitelami, podpierających prosty architraw. Za nią otwiera się pomieszczenie, w którym znajdują się główni bohaterowie sceny Zwiastowania: Maryja i Archanioł Gabriel. Maryja jest ubrana w skromną, błękitną suknię i przezroczysty welon. Archanioł Gabriel, w bogatych bizantyńskich szatach, pozdrawia ją gestem wzniesionej prawej dłoni oraz słowami wypisanymi na cokole następnej kolumnady, otwierającej się w tle: „Bądź pozdrowiona łaski pełna...”. Tkaniny przy krawędziach malowidła tworzą tło dla Maryi i Archanioła. Wraz z tkaninami wiszącymi nad nimi tworzą one zarazem swoiste kulisy kompozycji kierując wzrok widza w głąb obrazu, ku scenie Niesienia krzyża na tle panoramy Jerozolimy, przedstawionej za następną kolumnadą.

Gloryfikacja św. Jana Chrzciciela

Gloryfikacja św. Jana Chrzciciela

Malowidła w III przęśle po stronie południowej są poświęcone św. Janowi Chrzcicielowi, jego naukom oraz jego roli jako poprzednika Chrystusa. Wielkie malowidło poniżej okna, największe rozmiarami, przedstawia scenę ścięcia św. Jana; pola po obu stronach okna oraz ponad nim znalazły się sceny ilustrujące kazania świętego, a w kompozycjach w witrażu – wydarzenia z jego życia. Scena ścięcia św. Jana, z uwagi na swą ikonograficzną wyjątkowość nosiła różne tytuły: „Ścięcie św. Jana Chrzciciela” lub „Noc po ścięciu św. Jana Chrzciciela”, jednak najbardziej adekwatny do jej treści wydaje się tytuł „Gloryfikacja św. Jana Chrzciciela”. Obraz przedstawia sześć unoszących się nad ziemią postaci, ubranych w uroczyste szaty, z płomieniami pod stopami, ukazanych na tle trzech pozłacanych arkad. Nimby wokół głów wskazują, iż są to aniołowie. Anioł stojący w centrum kompozycji podtrzymuje pozbawione głowy ciało św. Jana, z ramionami wzniesionymi ku górze i z trzema jaśniejącymi, koncentrycznymi kręgami w miejscu, gdzie przedtem była jego głowa. Pozostali aniołowie towarzyszą im trzymając swoiste atrybuty świętego: skrwawiony topór, którym ścięto św. Jana i bogato zdobioną latarnię z napisem Joannes (w nawiązaniu do cytatu z Ewangelii św. Jana: „On był świecą gorejącą i świecącą” (J 5, 35). Anioł po prawej stronie trzyma na misie głowę św. Jana, tak jak ją otrzymała Salome. Za aniołem stoi matka św. Jana, św. Elżbieta, ukazana jako stara kobieta ubrana w brunatnobrązową szatę i seledynowy szal, podtrzymywana przez młodego mężczyznę. Pozostali aniołowie stoją w głębi. Po lewej stronie, spoza prześwitu arkady widoczna jest pogrążony w mroku dalszy fragment pomieszczenia, a w nim Herod Antypas przyglądający się wydarzeniu ze swoim doradcą. W górnej części kompozycji, na łukach arkad, znajdują się szkice trzech scen: Zwiastowania Zachariaszowi, Ostatniej Wieczerzy oraz Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny.

Postacie Czternastu Świętych Wspomożycieli na ścianie północnej

W prześle III północnej ściany nawy, naprzeciw malowidła Gloryfikacja (Ścięcie) św. Jana Chrzciciela, znajduje się wejście do kaplicy Najświętszego Sakramentu. Nad wejściem ustawiono we framudze rzeźbioną w drzewie i posrebrzaną figurę Chrystusa Dobrego Pasterza (Pastor bonus) będącą dziełem siostry Jana Henryka – Zofii Rosenówny. Nad framugą znajdują się malowidła przedstawiające monumentalne postacie Czternastu Świętych Wspomożycieli: św. Błażeja, biskupa ormiańskiego w Sebaście i św.Dionizego, biskupa ateńskiego, św. Pantaleona Męczennika, św. Achacego i św. Cyriaka. Po lewej stronie framugi widnieją postacie świętych męczennic: Małgorzaty i Barbary, po prawej – św. Eustachego, św. Wita, św. Erazma. Stylistyką postacie te nawiązują starochrześcijańskich mozaik. Po prawej stronie okna nad malowidłem Pogrzeb św. Odilona (przęsło II) jest przedstawiony Św. Krzysztof przenoszący Dzieciątko Jezus przez rzekę, zaś po lewej – Św. Jerzy zabijający smoka. Nad oknem umieszczona została wielka kompozycja Święty Idzi broniący łani przed myśliwymi. Ukazuje ona najbardziej znany ze Złotej legendy epizod z życia pustelnika; Święty Idzi ukazany został jako starzec z ascetyczną twarzą i siwą brodą, ratujący ściganą przez młodych myśliwych sarenkę. Uwagę zwraca teatralne tło malowidła i realistycznie ukazane postacie myśliwych, pustelnika i zwierząt. W pozornie skromnej kompozycji artysta zawarł cały epicki rozmach średniowiecznej legendy; operując prostymi środkami ukazał kontrast pomiędzy jałowym krajobrazem i ascetyczną postacią pustelnika, a muskularnymi postaciami myśliwych, ubranych w kolorowe stroje. Obraz symbolizuje walkę władzy ziemskiej z władzą Bożą i zwycięstwo tej ostatniej.

W przęśle I, nad drzwiami procesyjnymi, umieścił Rosen kompozycję Śmierć św. Katarzyny Aleksandryjskiej, zamęczonej przez fanatyczny tłum w Aleksandrii w czasach prześladowań chrześcijan. Malowidło ukazuje młode ciało umęczonej niesione przez dwóch aniołów, przedstawione na tle gwiaździstego nieba. Są to jedyne postacie tworzące tę, skromną w porównaniu z malowidłami ściany południowej, kompozycję. Święta Katarzyna została przedstawiona jako młoda kobieta w prostej, różowej sukni, pokrytej niewyszukanymi ozdobami, ze złotym diademem wokół głowy i w złotym nimbem wokół niej z wypisanym swoim imieniem. Bliźniaczo podobni do siebie aniołowie, ubrani są w proste kremowe tuniki i czerwone płaszcze, a wokół ich głów widnieją nimby. Dominujące kolory malowidła to kremowa biel, róż i czerwień (symbolizujące męczeńską śmierć) oraz ciemny granat skłębionych chmur na ciemnoszarym niebie, tworzącym tło sceny. Święta Katarzyna Aleksandryjska, patronka filozofów, uczonych i uniwersytetów, w gronie Wspomożycieli traktowana była rozumiana raczej jako orędowniczka spraw przyziemnych, jak pomoc przy bólu głowy, chorobach języka czy w poszukiwaniach topielców.

Pogrzeb św. Odilona

Pogrzeb św. Odilona

Na tej samej ścianie pod oknem, naprzeciw Zwiastowania znajduje się wielka, wyjątkowa kompozycja Pogrzeb św. Odilona (962–1049), piątego opata benedyktyńskiego opactwa w Cluny, który ustanowił święto Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny; z tego względu na pogrzebie patrona dusz zmarłych w orszaku pogrzebowym wzięły udział duchy zmarłych, pomysłowo przedstawionych. Impresyjną scenę konduktu pogrzebowego tworzą postacie naturalnej wielkości. Na marach spoczywa ciało zmarłego, ubranego w ozdobny ornat i mitrę, z pierścieniem na prawej dłoni. Orszak ukazany został z boku. Mary niosą trzej zakonnicy. Pierwszy z nich idzie ze spuszczoną głową i z przymkniętymi oczami. Drugi ma głowę lekko obróconą w prawo i wpatruje się w zjawy trzymające zapalone gromnice. Twarz trzeciego zakonnika, podobnie jak i u duchów, jest zasłonięta kapturem. Mnich ten, ciałem jeszcze realny i ziemski, myślami zdaje się już przebywać w królestwie zmarłych. Zza szat zakonników niosących mary na pierwszym planie wystają nieco ciemniejsze habity trzech pozostałych zakonników, podtrzymujących mary z drugiej strony. Na czele konduktu kroczy opat w stroju pontyfikalnym, wsparty na pastorale. Z tyłu orszak zamykają dwaj ministranci. Kompozycja utrzymana jest w tonacji ciemnofioletowej. Pochód odbywa się przy gwiazdach w asyście duchów. Ikonograficzne przedstawienie pogrzebu św. Odilona jest tematem bardzo rzadkim. Sposób ich namalowania jest przypuszczalnie autorstwa Rosena, ale sam ich wygląd i kontekst, w jakim są umieszczone są cytatem z późnośredniowiecznej sztuki burgundzkiej. Pogrzeb św. Odilona jest kompozycją unikalną, wyróżniającą się również pod względem artystycznym, a przy tym, chyba najbardziej interesującą i samodzielną kreacją artysty.

Malowidła w nawie głównej uzupełnia dekoracyjny ornament pokrywający miejsca pomiędzy kompozycjami i tworzący szerokie ramy dookoła obrazów oraz pilastrów. W ornamencie wielokrotnie powtarza się znak krzyża; fantazyjne geometryczno-zwierzęce wzory przechodzą we wzory ormiańskie nawiązujące do dekoracji z iluminowanych manuskryptów ormiańskich.

Malowidła na ścianie wschodniej

Cherubini i serafini

W górnej części wschodniej ściany nawy, tuż poniżej stropu, zostały namalowane po dwie pary uskrzydlonych istot. Są to okolone złotymi skrzydłami twarze w kształcie tarcz, w jednej parze jasne, w drugiej nieco ciemniejsze, symbolizujące przypuszczalnie serafinów i cherubinów. Pomiędzy nimi, w medalionie na osi ściany, znajduje się chrystogram oraz litery A i Ω.

Malowidła na ścianie zachodniej

Zmysły i Równowaga pomiędzy nimi

Personifikacje Zmysłów i Równowagi zostały ukazane przeważnie jako postacie o kobiecych rysach twarzy, z których każda trzyma atrybut (czasem nawet dwa) odnoszące się do symbolizowanego przez nią zmysłu. Obecność nimbów wokół ich głów wskazuje, iż są to aniołowie. Pięć postaci umieszczono, jedna nad drugą, w kształt półkola, które wieńczy postać szósta – mężczyzna symbolizujący Równowagę pomiędzy zmysłami. Zaczynając od dołu są to kolejno: Wzrok, określony poprzez antyczne, metalowe lustro, trzymane w prawej ręce, oraz drapieżnego ptaka w lewej; Smak, trzymający paterę z owocami; Słuch, grający na instrumencie dętym; Węch, trzymający kwiat w ręku i Dotyk, trzymający w wyciągniętej lewej ręce nastroszonego jeżozwierza. Postać zamykająca kompozycję od góry, symbolizująca Równowagę, trzyma w lewej ręce ołowiany pion na długiej nitce. Wszystkie personifikacje ubrane są w obszerne szaty, przypominające liturgiczne.

Siedem darów Ducha Świętego

Po przeciwnej stronie arkady znajduje się Siedem darów Ducha Świętego, stanowiących ewidentnie odpowiednik Zmysłów i ukazanych, podobnie jak one, jako personifikacje. Siedem postaci aniołów (o twarzach młodzieńców i dziewcząt), ubranych i scharakteryzowanych podobnie jak te uosabiające Zmysły, rozmieszczono w trzech grupach. Pierwsza trójka wspina się do góry wzdłuż ukośnej linii skierowanej w prawo; ponad nimi, na osi kompozycji, znajduje się tylko jedna postać, a powyżej niej, w równym szeregu zostały przedstawione kolejne trzy figury. Każda z figur nosi szaty w innym kolorze, a sześć personifikacji trzyma również atrybuty. Zaczynając od dołu, postać w szacie żółtej trzyma gałązkę dębu z żołędziem; postać w szacie cynobrowej – gałązkę z owocem cytryny; postać w białej szacie – gałązkę śliwy; samotna postać w szacie błękitnej – jabłko. W rozłożonych dłoniach postaci w różowej szacie widoczny jest kolorowy łuk tęczy. Postać w szacie białej, ledwie widoczna, nie ma żadnego widocznego atrybutu. Postać ostatnia, w szacie seledynowo-zielonej, trzyma w prawej dłoni cyrkiel. Na podstawie trzymanych przedmiotów trudno jednak przypisać konkretne dary poszczególnym personifikacjom.

Trony

Trony zostały ukazane jako cztery, jednakowo ujęte, uskrzydlone istoty, adorujące gołębicę Ducha Świętego. Od swych odpowiedników na ścianie wschodniej, cherubinów i serafinów, różnią się jedynie tym, że zamiast twarzy mają kręgi, utworzone ze spiralnie zwiniętych płomieni, otoczone złotymi skrzydłami.

Znaki Zodiaku w podłuczu arkady

W podłuczu zachodniej arkady nawy, na ultramarynowym tle wyobrażającym niebo, znajdują się srebrne, konturowe rysunki oznaczające znaki zodiaku, przedstawione w formie tradycyjnie przypisywanych im figuralnych symboli, nawiązujących do kształtu ich macierzystych gwiazdozbiorów. Od strony południowej, od dołu ku górze, są to kolejno: Baran, Byk, Bliźnięta, Rak, Lew i Panna, natomiast po stronie północnej podłucza, ku dołowi: Waga, Skorpion, Strzelec, Koziorożec, Wodnik i Ryby. Niemal identyczny jak we Lwowie pas zodiaku Rosen namalował wiele lat później w Bazylice Niepokalanego Poczęcia w Waszyngtonie. W opisie zawartym w propozycji programu ikonograficznego uzasadnił obecność zodiaku w tym miejscu wyjaśniając, iż zodiak symbolizuje wszechświat rządzony przez przedstawionego w konsze Pantokratora. Jedyna różnica w stosunku do zodiaku lwowskiego polega na tym, że znaki waszyngtońskie są w kolorze złotym i rozpoczynają się od Strzelca, symbolizującego Adwent.

Mozaika Mehoffera

Modernistyczna mozaika zaprojektowana przez Józefa Mehoffera zdobiąca kopułę najstarszej, XIV-wiecznej części katedry, wykonana została w latach 1912–1913 przez firmę Atelier di Mosaiko e Pittura Compagnia Venezia-Murano z Murano koło Wenecji. Pierwszy projekt kompozycji powstał w 1907 roku, a poprawiony (wraz z kartonami wykonawczymi) – w latach 1910–1913. Elementem dominującym w kompozycji mozaikowej jest umieszczona w czaszy kopuły Trójca Święta, będąca ikonograficznym połączeniem przedstawień Trójcy Świętej i Piety. Uzupełnieniem Trójcy Świętej są cztery postacie – Personifikacje Cnót umieszczone w pendentywach. Większą część kopuły zajmuje gigantyczna postać Boga Ojca z wydatną, rozwichrzoną brodą i siwymi włosami, w płaszczu ozdobionym gwiazdami. Na prawym jego ramieniu siedzi duża gołębica symbolizująca Ducha Świętego. Stwórcę flankują stylizowane symbole słońca (po prawej stronie) i księżyca (po lewej). Poniżej znajdują się dwaj aniołowie, trzymający (zamiast Matki Boskiej) ciało umęczonego Chrystusa. Całą kompozycję obramowuje złota plecionka. Ornamentyka kompozycji: słońce, księżyc, obłoki, stylizowane kwiaty, kłosy, korony i wazy) nawiązuje stylowo do dawnej sztuki ormiańskiej, zaczerpniętej przez Mehoffera z miniatur Ewangeliarzy ormiańskich z klasztoru mechitarystów na wyspie San Lazzaro degli Armeni oraz z biblioteki kapituły lwowskiej.

W pendentywach widnieją cztery postacie czarnowłosych, ubranych w bordowe szaty kapłanek, ukazanych w pozie orantek, stojących frontem do widza z uniesionymi w górę rękami i rozwartymi dłońmi oraz z nimbem krzyżowym wokół głów. Orantki symbolizują dusze zmarłych znajdujących się w raju. Ich postacie artysta przedstawił w uskrzydlonych, różowych mandorlach umieszczonych na tle ołtarzy ofiarnych w kolorze popielatym, z których wznoszą się ku górze płomienie i kłęby szarego dymu. Stylizacja postaci orantek wskazuje, że Mehoffer świadomie wybrał typ personifikacji, który charakteryzował sztukę wczesnochrześcijańską.

Bęben, obrzeże kopuły i przestrzeń między pendentywami wypełnia mozaikowa dekoracja. Wolne pola pendentywów zdobi symbolizujący niebiosa ornament skomponowany ze złotych i czerwonych smug na granatowym tle z licznymi, niewielkimi krzyżami. W kolorystyce kompozycji dominują odcienie błękitu, różu, ochry, oraz – przede wszystkim – przytłumione złoto. Skomplikowany i wielowarstwowy zestaw symboli i motywów, z których zbudowane zostały personifikacje w pendentywach (nimb krzyżowy, uskrzydlona mandorla, ołtarz ofiarny w tle) jest wyrazem fantazji artysty połączonej z jego szeroką znajomością symboliki kościelnej, wykorzystaną w tym wypadku dla osiągnięcia efektu raczej estetycznego niż semantycznego. Podłucza czterech arkad, na których wspiera się tambur kopuły, oraz sklepienia ponad ramionami skrzyżowania zostały pokryte dopiero w roku 1928 roku dekoracją mozaikową, zbudowaną z ornamentów geometrycznych z motywem fantastycznych rajskich ptaków, zaczerpniętych ze średniowiecznych iluminowanych ewangeliarzy ormiańskich.

Lwowska Trójca Święta zajmuje szczególne miejsce w dorobku twórczym Mehoffera ze względu na fakt, że jest to jedyna wielka, zrealizowana według jego projektu, kompozycja mozaikowa. Oryginalna koncepcja Trójcy, a przede wszystkim jej formalne ujęcie z wyraźnym piętnem epoki, należy do najciekawszych przejawów secesji w sztuce polskiej.

Witraż i pseudomozaika w nowej kopule

Antoni Tuch, pseudomozaika w kopule nowej części katedry

Projektując dekorację wnętrza nowej kopuły zdecydowano się – w związku z ograniczeniami finansowymi arcybiskupa Teodorowicza – na malowidło ścienne imitujące mozaikę, co było rozwiązaniem tańszym, a przy tym dość efektownym. Kopuła nakrywająca jedyne przęsło będące przedłużeniem katedry w kierunku ulicy Krakowskiej jest wsparta na uskokowych trompach; górna część jej czaszy jest ścięta poziomo, tworząc oculus przeszklony secesyjnym witrażem z cherubinami i motywami roślinnymi, zaprojektowanym około 1909 roku przez Karola Zyndrama Maszkowskiego. Z ośmiu kwater oryginalnego przeszklenia zachowało się siedem. Dzięki temu, że kompozycja składa się z pary modułów powtórzonej czterokrotnie w ośmiu polach, udało się podczas konserwacji witraża uzupełnić brakujące fragmenty na podstawie elementów zachowanych w bliźniaczych polach. Niezachowana część centralna kompozycji, której pierwotnego wyglądu nie udało się ustalić, została zaprojektowana od nowa przez konserwatorów. Projekt Maszkowskiego wykonano przypuszczalnie w krakowskim zakładzie witraży Władysława Ekielskiego i Antoniego Tucha, ponieważ ten ostatni był zatrudniony przy dekoracji malarskiej kopuły, w świetliku której znajduje się witraż. Autorstwo pseudomozaiki, zdobiącej pozostałą część czaszy, było przez długi czas przypisywane Józefowi Mehofferowi, jako że Antoni Tuch był raczej rzemieślnikiem, wykonującym zwykle cudze projekty, niż samodzielnym artystą. Od strony technicznej dekoracja w kopule jest malowidłem imitującym mozaikę, zaś od strony ikonograficznej – połączeniem motywów zaczerpniętych z VI-wiecznych mozaik w apsydach kościołów Rawenny: bazyliki św. Witalisa (Chrystus siedzący na globie w otoczeniu aniołów) i bazyliki św. Apolinarego (owieczki na zielonej łące) oraz z mozaik na sklepieniu Mauzoleum Galli Placydii (gwieździste niebo).

Otoczenie katedry

Dziedziniec południowy

Dziedziniec południowy. W głębi kaplica Męki Pańskiej

Na dziedzińcu południowym od strony ulicy Ormiańskiej, znajduje się dawny cmentarz wyłożony płytami grobowymi (XV–XVIII wiek) z częściowo zatartymi napisami ormiańskimi, łacińskimi i polskimi. Na ścianie przyległej kamienicy umieszczono nagrobki znanych lwowian, m.in.: Łazarza Augustynowicza, Rypsymy Augustynowiczowej, doktora Józefa Żulińskiego i pianisty Karola Mikulego. Przy ścianie sąsiadującej z dziedzińcem kamienicy zbudowano kaplicę-grotę Męki Pańskiej z drewnianą, rokokową rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego. Tło umieszczonych w kaplicy krucyfiksu oraz figur Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana stanowią rzeźbione w drewnie kwiaty. Kaplicę od góry zamyka baldachim, a całość wieńczy trójkątny, wysoki daszek zbudowany z tarcic. Nie wiadomo kto i kiedy wyrzeźbił figurę Chrystusa Ukrzyżowanego. Być może pochodzi ona z belki tęczowej starego, ufundowanego jeszcze przez arcybiskupa Mikołaja Torosowicza wyposażenia katedry lub z jednego ze starych lwowskich kościołów katolickich; mogła też być dziełem snycerzy pracujących przy odnawianiu katedry po pożarze z 1748 roku. Na ścianie katedry umieszczono chrzcielnicę z XVIII wieku. Od zewnętrznej, południowej strony wzdłuż najstarszej części świątyni wzniesiono na przełomie XV i XVI wieku arkadowy krużganek, wsparty na niskich kolumnach. Przebudowany po 1908 roku otrzymał w miejsce zwietrzałych nowe słupy i kapitele, oparte na dawnych wzorach.

Dziedziniec wschodni (Zaułek Ormiański)

Zaułek ormiański

Wieża katedry i pałac arcybiskupów ormiańskich

Dziedziniec wschodni (Zaułek Ormiański lub dziedziniec św. Krzysztofa) leży za bramą dziedzińca południowego i tworzy przejście od ul. Ormiańskiej do ul. Łesi Ukrainki. Wznosi się przy nim kilka budowli zespołu katedralnego. Najbardziej widoczna jest stojąca przy ul. Ormiańskiej wieża-dzwonnica z 1571 roku przebudowana w XIX wieku. Jest to trzykondygnacyjna budowla, zwieńczona hełmem z latarnią i kopułą, otoczonym czterema mniejszymi wieżyczkami. Narożniki drugiej kondygnacji ujęte są w cztery zaokrąglone półbaszty. W dzwonnicy wiszą trzy dzwony, z których dwa pochodzą z lat 1629 i 1723.

W przejściu bramowym przy ul. Ormiańskiej znajduje się renesansowy portal z roku 1571, stanowiący niegdyś wejście do budynku sądu ormiańskiego.

Do dzwonnicy przylega od wschodu piętrowy budynek pałacu arcybiskupów ormiańskich. Przy jego ścianie znajduje się na nim kolumna z figurą św. Krzysztofa z 1726 roku.

Od strony północnej dziedziniec wschodni zamyka piętrowy budynek kapituły ormiańskiej. W jego przyziemiu znajduje się przejście na ul. Łesi Ukrainki. Dziedziniec wschodni łączy się z pozostałymi dziedzińcami za pomocą furt, pochodzących z XVII wieku.

Dziedziniec północny

Dziedziniec północny leży pomiędzy katedrą a klasztorem benedyktynek ormiańskich. Niegdyś na jego miejscu znajdował się cmentarz, po którym pozostały dwie rzeźby kamienne: Chrystusa ze św. Tomaszem oraz św. Zofii z córkami.

Klasztor benedyktynek ormiańskich

Początki zgromadzenia benedyktynek ormiańskich sięgają XVI wieku. Około 1630 w okresie sporów z Rzymem zakonnice opuściły swój dom u podnóża Wysokiego Zamku. Po latach powróciły z Kamieńca Podolskiego jako panny zakonu św. Rypsyny. Przyjęły regułę benedyktynek reformy chełmińskiej (1682) i w 1692 roku złożyły śluby zakonne. Osiadły przy katedrze ormiańskiej, gdzie powstał ich klasztor. W XVIII w. kilkakrotnie nawiedzał go pożar. Siostry prowadziły pensję dla dziewcząt. W 1782 ich klasztor odwiedził cesarz Austrii Józef II i stwierdził wysoki poziom nauczania. Z tego powodu klasztor benedyktynek ormiańskich nie podzielił losu wielu lwowskich klasztorów i nie został objęty kasatą. W czasie wizyty cesarza w klasztorze żyły 24 zakonnice. W XIX wieku benedyktynki uległy całkowitej polonizacji. Po II wojnie światowej wyjechały ze Lwowa i osiedliły się w Wołowie na Dolnym Śląsku.

Klasztor pobenedyktyński to piętrowy, pozbawiony ozdób budynek z wewnętrznym dziedzińcem o skromnej architekturze. Z katedrą łączy go czteroarkadowy krużganek oraz znajdujące się nad nim kryte przejście. Pod ścianą klasztoru umieszczono kamienną figurę Matki Bożej z XIX wieku.

Zobacz też

• Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
• benedyktynki ormiańskie
• Ormianie w Polsce
• ulica Ormiańska we Lwowie

{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Bibliografia

• Aleksander Medyński: Lwów. Przewodnik dla zwiedzających miasto. Lwów: wyd. nakładem autora, 1937.
• Mirosława Zakrzewska-Dubasowa: Historia Armenii. Wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990. ISBN 83-04-03587-1.
• Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Lwowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza INTERIM, 1990. ISBN 83-85083-02-2.
• Ryszard Chanas, Janusz Czerwiński: Lwów, Przewodnik turystyczny. Wrocław: Ossolineum, 1992. ISBN 83-04-03913-3.
• Jurij Smirnow: Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje Archidiecezji Ormiańskiej Lwowskiej. Przemyśl: San Set, 2002. ISBN 83-88417-55-X.
• Jurij Smirnow. Boże Narodzenie Ormian lwowskich w odzyskanej świątyni. „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”. Nr 32/33, 2003. Kraków: Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne. ISSN 1233-8605. 
• Grzegorz Rąkowski: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008. ISBN 978-83-89188-70-8.
• Joanna Wolańska: Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902–1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 2010. ISBN 978-83-929227-9-7.

Linki zewnętrzne

• J. Wolańska (oprac.) w: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich: Renowacja katedry ormiańskiej we Lwowie. [dostęp 2010-10-06].
• lwow.home.pl: Katedra Ormiańska jest znowu otwarta. [dostęp 2010-10-06]. (zdjęcia katedry ormiańskiej z 2003)
• TOP.turystyka.pl: Lwów – Katedra Ormiańska. [dostęp 2010-10-06]. (zbiór zdjęć katedry ormiańskiej)
• Армянский собор (собор Успения Пресвятой Богородицы). [dostęp 2014-09-19]. (ros.). (wirtualne zwiedzanie katedry ormiańskiej)