Grodno: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Konarski (dyskusja | edycje)
→‎Średniowiecze: drobne merytoryczne
Konarski (dyskusja | edycje)
→‎Średniowiecze: drobne merytoryczne
Linia 36: Linia 36:
W latach 1240–1280 rozgorzały walki o tereny, na których leżał gród pomiędzy Litwinami i książętami ruskimi. W 1270 Grodno opanował książę litewski [[Trojden (wielki książę litewski)|Trojden]]. Rządzili w nim też [[Erdzwiłł]], [[Witenes]], a także nietrwale [[Daniel Halicki|Daniel Romanowicz]] i jego syn. W 1283 rozpoczęły się najazdy krzyżackie, które nękały Grodzieńszczyznę aż do [[Bitwa pod Grunwaldem|bitwy pod Grunwaldem]] w 1410 roku. W sierpniu 1358 roku w Grodnie zawarty został układ graniczny między litewskim księciem [[Kiejstut Giedyminowicz|Kiejstutem]] i księciem mazowieckim [[Siemowit III|Siemowitem III]]<ref>{{Cytuj |autor = Michał Szuster |tytuł = Siemowit III Starszy (mazowiecki) - POCZET.COM |data dostępu = 2018-01-04 |opublikowany = www.poczet.com |url = http://www.poczet.com/siemowit.htm |język = pl}}</ref>.
W latach 1240–1280 rozgorzały walki o tereny, na których leżał gród pomiędzy Litwinami i książętami ruskimi. W 1270 Grodno opanował książę litewski [[Trojden (wielki książę litewski)|Trojden]]. Rządzili w nim też [[Erdzwiłł]], [[Witenes]], a także nietrwale [[Daniel Halicki|Daniel Romanowicz]] i jego syn. W 1283 rozpoczęły się najazdy krzyżackie, które nękały Grodzieńszczyznę aż do [[Bitwa pod Grunwaldem|bitwy pod Grunwaldem]] w 1410 roku. W sierpniu 1358 roku w Grodnie zawarty został układ graniczny między litewskim księciem [[Kiejstut Giedyminowicz|Kiejstutem]] i księciem mazowieckim [[Siemowit III|Siemowitem III]]<ref>{{Cytuj |autor = Michał Szuster |tytuł = Siemowit III Starszy (mazowiecki) - POCZET.COM |data dostępu = 2018-01-04 |opublikowany = www.poczet.com |url = http://www.poczet.com/siemowit.htm |język = pl}}</ref>.


W 1376 Grodno weszło ponownie w skład [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]]. Na mocy [[Unia w Krewie|unii w Krewie]] w 1386 wraz z Wielkim Księstwem Litewskim formalnie włączone do [[Korona Królestwa Polskiego|Królestwa Polskiego]]. W tym czasie istniał w Grodnie drewniany gród z kamiennym [[stołp]]em, który atakowany był w czasie wojny [[Witold Kiejstutowicz|Witolda]] z [[Władysław II Jagiełło|Jagiełłą]] w 1382, 1389, 1390, a przez [[Zakon krzyżacki]] w latach 1284, 1295, 1306, 1311, 1312, 1328, 1363, 1373, 1375, 1377, 1392. Krzyżacy pod dowództwem [[Konrad von Wallenrode|Konrada Wallenroda]] zdobyli go w końcu w 1393. W tym roku Grodno zostało siedzibą księcia Witolda, na którego rozkaz w 1398 wybudowano murowany gotycki zamek. W 1391 otrzymało niepełne [[prawo magdeburskie]], zostając jednym z głównych miast księstwa. Kolejny najazd Krzyżaków na Grodno nastąpił w 1401 roku z powodu poparcia przez Witolda antykrzyżackiego powstania na Żmudzi.
W 1376 Grodno weszło ponownie w skład [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]]. Na mocy [[Unia w Krewie|unii w Krewie]] w 1386 wraz z Wielkim Księstwem Litewskim formalnie włączone do [[Korona Królestwa Polskiego|Królestwa Polskiego]]. W tym czasie istniał w Grodnie drewniany gród z kamiennym [[stołp]]em, który atakowany był w czasie wojny [[Witold Kiejstutowicz|Witolda]] z [[Władysław II Jagiełło|Jagiełłą]] w 1382, 1389, 1390, a przez [[Zakon krzyżacki]] w latach 1284, 1295, 1306, 1311, 1312, 1328, 1363, 1373, 1375, 1377, 1392. Krzyżacy pod dowództwem [[Konrad von Wallenrode|Konrada Wallenroda]] zdobyli go w końcu w 1393. W tym roku Grodno zostało siedzibą księcia Witolda, na którego rozkaz w 1398 wybudowano murowany gotycki zamek. W 1391 otrzymało niepełne [[prawo magdeburskie]], zostając jednym z głównych miast księstwa. W grudniu 1400 roku Polacy i Litwini negocjowali w Grodnie warunki [[Unia wileńsko-radomska|Unii wileńsko-radomskiej]]. Kolejny najazd Krzyżaków na Grodno nastąpił w 1401 roku z powodu poparcia przez Witolda antykrzyżackiego powstania na Żmudzi.
=== Panowanie Jagiellonów ===
=== Panowanie Jagiellonów ===
W 1413 miasto zostało włączone do [[województwo trockie|województwa trockiego]] jako miasto [[Powiat grodzieński (I Rzeczpospolita)|powiatowe]] [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]]. [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]] jako wielki książę litewski rozszerzył w 1444 prawa miejskie Grodna, nadając miastu herb w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami. W tym czasie radą miejską kierowało na zmianę dwóch burmistrzów: prawosławny i katolicki. Miasto uzyskało też prawo organizowania trzech tygodniowych jarmarków w dniach 3 maja, 13 lipca i 30 listopada. Na zamku w Grodnie Kazimierz Jagiellończyk zgodził się przyjąć koronę polską od rycerstwa małopolskiego. Tam też zmarł w 1492. Na zamku mieszkał i zmarł w 1483 syn [[Król Polski|króla]] Kazimierza – [[Święty Kazimierz|św. Kazimierz]].
W 1413 miasto zostało włączone do [[województwo trockie|województwa trockiego]] jako miasto [[Powiat grodzieński (I Rzeczpospolita)|powiatowe]] [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]]. [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]] jako wielki książę litewski rozszerzył w 1444 prawa miejskie Grodna, nadając miastu herb w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami. W tym czasie radą miejską kierowało na zmianę dwóch burmistrzów: prawosławny i katolicki. Miasto uzyskało też prawo organizowania trzech tygodniowych jarmarków w dniach 3 maja, 13 lipca i 30 listopada. Na zamku w Grodnie Kazimierz Jagiellończyk zgodził się przyjąć koronę polską od rycerstwa małopolskiego. Tam też zmarł w 1492. Na zamku mieszkał i zmarł w 1483 syn [[Król Polski|króla]] Kazimierza – [[Święty Kazimierz|św. Kazimierz]].

Wersja z 10:01, 24 sty 2018

Grodno
Ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Białoruś

Obwód

grodzieński

Burmistrz

Mieczysłau Hoj

Powierzchnia

142,11[1] km²

Wysokość

90–147 m n.p.m.

Populacja (2017)
• liczba ludności


368 710[2]

Nr kierunkowy

(+375) 152

Kod pocztowy

230000–2300030

Tablice rejestracyjne

4

Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego
Mapa konturowa obwodu grodzieńskiego
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Białorusi
Mapa konturowa Białorusi
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:city}
Strona internetowa
Stary Zamek w Grodnie

Grodno (biał. Гродна Hrodna, lub też: Горадня, Гародня; ros. Гродно, Grodno; lit. Gardinas; jid. גראָדנע, Grodne; niem. Grodno, Garten) – miasto obwodowe na Białorusi, nad Niemnem, w pobliżu granicy z Polską, siedziba administracyjna obwodu grodzieńskiego; 368,7 tys. mieszkańców (2017); ośrodek przemysłowy; port lotniczy, węzeł kolejowy i drogowy, przystań rzeczna; uniwersytet (od 1978); siedziba Związku Polaków na Białorusi i polskiego konsulatu generalnego.

Historia

Średniowiecze

Grodno – wzmiankowane po raz pierwszy w 1128, w ruskiej kronice Powieść minionych lat jako miejsce, którym władał książę Wsiewłod. Stanowiło kulturowe, handlowe i przemysłowe centrum Czarnej Rusi, leżące na ważnym szlaku handlowym biegnącym na Mazowsze. W XII wieku zostało opanowane przez Litwinów, natomiast w poł. XIII wieku przez księcia halicko-włodzimierskiego Daniela Romanowicza.

W latach 1240–1280 rozgorzały walki o tereny, na których leżał gród pomiędzy Litwinami i książętami ruskimi. W 1270 Grodno opanował książę litewski Trojden. Rządzili w nim też Erdzwiłł, Witenes, a także nietrwale Daniel Romanowicz i jego syn. W 1283 rozpoczęły się najazdy krzyżackie, które nękały Grodzieńszczyznę aż do bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku. W sierpniu 1358 roku w Grodnie zawarty został układ graniczny między litewskim księciem Kiejstutem i księciem mazowieckim Siemowitem III[3].

W 1376 Grodno weszło ponownie w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na mocy unii w Krewie w 1386 wraz z Wielkim Księstwem Litewskim formalnie włączone do Królestwa Polskiego. W tym czasie istniał w Grodnie drewniany gród z kamiennym stołpem, który atakowany był w czasie wojny Witolda z Jagiełłą w 1382, 1389, 1390, a przez Zakon krzyżacki w latach 1284, 1295, 1306, 1311, 1312, 1328, 1363, 1373, 1375, 1377, 1392. Krzyżacy pod dowództwem Konrada Wallenroda zdobyli go w końcu w 1393. W tym roku Grodno zostało siedzibą księcia Witolda, na którego rozkaz w 1398 wybudowano murowany gotycki zamek. W 1391 otrzymało niepełne prawo magdeburskie, zostając jednym z głównych miast księstwa. W grudniu 1400 roku Polacy i Litwini negocjowali w Grodnie warunki Unii wileńsko-radomskiej. Kolejny najazd Krzyżaków na Grodno nastąpił w 1401 roku z powodu poparcia przez Witolda antykrzyżackiego powstania na Żmudzi.

Panowanie Jagiellonów

W 1413 miasto zostało włączone do województwa trockiego jako miasto powiatowe I Rzeczypospolitej. Kazimierz Jagiellończyk jako wielki książę litewski rozszerzył w 1444 prawa miejskie Grodna, nadając miastu herb w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami. W tym czasie radą miejską kierowało na zmianę dwóch burmistrzów: prawosławny i katolicki. Miasto uzyskało też prawo organizowania trzech tygodniowych jarmarków w dniach 3 maja, 13 lipca i 30 listopada. Na zamku w Grodnie Kazimierz Jagiellończyk zgodził się przyjąć koronę polską od rycerstwa małopolskiego. Tam też zmarł w 1492. Na zamku mieszkał i zmarł w 1483 syn króla Kazimierza – św. Kazimierz.

Miastu zasłużył się także król Aleksander Jagiellończyk, który nakazał budowę pierwszego stałego mostu przez Niemen oraz ustanowił pierwsze fundacje klasztorne bernardynów i augustianów. W czasach zarządzania dobrami królewskimi przez królową Bonę Sforzę przeprowadzono wiele reform organizacji miasta oraz nadano nowe przywileje handlowe. Na Horodnicy powstała rezydencja królowej. Pomiar miasta z 1558 wykazał w mieście 35 ulice i place z 700 domami.

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Grodno na panoramie Brauna i Hogenberga z 1575

Na mocy unii lubelskiej w 1569 Grodno znalazło się w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Było miastem królewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego[4], położonym w powiecie grodzieńskim w województwie trockim[5].

Katedra (kościół pojezuicki)

Panowanie króla Stefana Batorego było określane jako „złote lata” miasta. Król lubił Grodno i mieszkał na zamku wiele lat. Przyjmował w mieście poselstwa, zwoływał w nim radę senatu, przedsięwziął starania by założyć w mieście kolegium jezuickie. Za jego panowania zamek ok. 1580 r. przebudowano w stylu renesansowym pod kierownictwem architekta Scoto z Parmy. Grodno stało się kwaterą główną króla w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1577–1582. Zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 roku.

W 1602 rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru bernardynów, który w 1618 wyświęcił biskup Eustachy Wołłowicz. Klasztor w następnych wiekach był siedzibą sejmików powiatowych szlachty grodzieńskiej. W 1621 do miasta przybywają jezuici. W 1635 starosta upicki Eustachy Kurcz ufundował kościół franciszkanów. Około 1642 ukończono budować kościół i klasztor brygidek. Po unii brzeskiej w mieście założono też klasztory dominikanów i karmelitów.

Rozwój miasta przerwała wojna polsko-rosyjska 1654–1667 podczas której w 1655 Grodno zajęły i zniszczyły wojska rosyjskie pod dowództwem Iwana Chowańskiego.

Po zakończeniu działań wojennych w 1667 konsekrowano pierwszy niewielki kościół jezuitów (w pobliżu dzisiejszej katedry), a rok później kościół św. Krzyża należący do karmelitów. Po zniszczeniach wojennych kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac odbudował zamek na siedzibę Sejmu i Senatu, ponieważ Sejm w 1673 uchwalił, że co trzeci sejm walny Rzeczypospolitej od 1678 będzie odbywał się w Grodnie (poza sejmem konwokacyjnym, elekcyjnym i koronacyjnym) – były to tzw. sejmy grodzieńskie. Miasto tym samym zyskało nieoficjalnie status trzeciej stolicy Rzeczypospolitej. Spowodowało to powstanie w mieście i okolicach wielu pałaców i dworów szlacheckich. Powstają wtedy m.in. pałace Radziwiłłów, Sapiehów, Puchalskich, Ogińskich. W 1700 roku ukończono także budowę przy rynku kościoła Jezuitów (obecnej katedry).

Grodno w XVIII wieku

W 1705 w mieście na Radzie grodzieńskiej spotkali się król August II Mocny i władca Rosji Piotr I Wielki. W 1706 w Grodnie bito szóstaki z wizerunkiem króla Augusta II, mimo jego abdykacji[6]. Podczas III wojny północnej, w 1708 Grodno zniszczyli Szwedzi pod dowództwem Karola XII i od tego momentu stary zamek już nie odzyskał świetności. Były to także czasy ogromnych rabunków i kontrybucji dokonanych przez wojska rosyjskie. Spokojniejsze czasy nastały po konfederacji tarnogrodzkiej w 1715 i „sejmie niemym” w 1717. W 1718 król August II Mocny do Grodna zwołał po przerwie sejm, który obradował w budynkach za Pałacem Sapiehów (Batorówką). Następne sejmy w Grodnie odbyły się w latach 1726, 1729, 1730. W 1736 ukończono budowę murowanego, trójnawowego kościoła karmelitów. W czasach panowania króla Augusta III Sasa, na obrady parlamentu zaczęto budować nowy pałac królewski (Dolny Zamek), jednak sejmy zwołano tylko w 1744 i 1752. W tym czasie w mieście działało 14 cechów rzemieślniczych.

Już w roku wyboru na tron króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, do miasta przeniesiono Trybunał Skarbowy. W 1753 miasto strawił pożar. W latach 1765–1780 nastał w mieście czas zwany „Holandią kwitnącą” za sprawą działań, które wdrożył podskarbi wielki litewski Antoni Tyzenhaus otwierając w mieście 18 manufaktur, fabryk i zakładów. Podskarbi wybudował też nowy pałac w dzielnicy Horodnica. W 1773 zamieniono kolegium jezuitów w szkołę wydziałową Komisji Edukacji Narodowej. W 1775 utworzona została Królewska Szkoła Lekarska, przy której w tym samym roku założono Królewski Ogród Botaniczny, pierwszy polski ogród botaniczny[7]. W tym też czasie utworzono pierwszy w mieście teatr. W 1776 zaczęto wydawać „Gazetę Grodzieńską” i „Rocznik Gospodarski”. Rozwój miasta przerwało odebranie stanowiska Tyzenhausowi w 1780 i wielki pożar śródmieścia z ratuszem i farą w 1782 roku.

W roku 1784 roku po raz pierwszy odwiedził z zespołem teatralnym Wojciech Bogusławski. W dniu 6 lipca 1792 miasto zajął Piotr Dołgoruki na czele wojsk rosyjskich. Rok później na Dolnym Zamku, w który wymierzyły działa wojska rosyjskie, odbył się niesławny sejm grodzieński, który zatwierdził II rozbiór Polski. Od maja 1794 urzędowała na zamku Grodzieńska Komisja Porządkowa, a później Centralna Deputacja Wielkiego Księstwa Litewskiego. 30 września 1794 do Grodna przybył Tadeusz Kościuszko na czele wojsk powstańczych, jednak po upadku insurekcji kościuszkowskiej miasto ponownie opanowali Rosjanie. W dniu 25 listopada 1795 na Zamku abdykował król Polski, który opuścił miasto w 1797. Pod koniec XVIII w. w Grodnie było 9 kościołów i klasztorów rzymskokatolickich i dwie cerkwie unickie z klasztorami (bazylianów i bazylianek).

W zaborze rosyjskim

Nieistniejący już kościół Dominikanów w Grodnie

Grodno w 1801 stało się siedzibą nowej rosyjskiej guberni grodzieńskiej (wcześniej wchodziło w skład guberni słonimskiej i litewskiej). W 1812 miasto zostało na krótko zajęte przez francuskie i polskie wojska Hieronima Bonaparte (od 2 czerwca do 8 grudnia). Kongres wiedeński wytyczył granice Polski ok. 3 km od miasta. Po powstaniu listopadowym w 1830 w mieście rozpoczęła się fala rusyfikacji, kasowano klasztory, zlikwidowano też w 1839 unię kościelną. Gubernatorem został Michał Murawiew zwany „Wieszatielem”.

Apteka, kościół jezuitów i Pałac Batorego w XIX wieku

Przez cały okres zaborów pozostawało ważnym ośrodkiem ruchu narodowowyzwoleńczego – mieszkańcy ziemi grodzieńskiej licznie uczestniczyli w powstaniu styczniowym. W tym czasie ruchem powstańczym w mieście kierował Celestyn Ciechanowski, Adolf Hoffmeister i Stanisław Sylwestrowicz. Erazm Zabłocki (1831–1884) był w czasie powstania styczniowego naczelnikiem cywilnym do czerwca 1863 r., a następnie komisarzem woj. grodzieńskiego. Po upadku powstania, w zamku umieszczono więzienie dla schwytanych jego uczestników. Miasto w tym czasie liczyło około 20 tys. mieszkańców. Zaczęła się też kolejna fala rusyfikacji, m.in. wyburzano kościoły np. dominikanów, a gotycką farę przebudowano na cerkiew. W 1866 r. Rosjanie wydali zakaz mówienia po polsku w życiu publicznym, dlatego spotykano się potajemnie w domach mieszczańskich by organizować spotkania teatralne, muzyczne i literackie. Ogólny upadek miasta zahamowało w 1861 przeprowadzenie linii kolei Warszawsko-Petersburskiej. W 1870 poświęcono cerkiew św. Aleksandra Newskiego. W 1885 roku wiele zabytków zostało bezpowrotnie zniszczonych w wyniku pożaru. W latach 1894–1910 w mieście mieszkała Eliza Orzeszkowa, działająca aktywnie w celu powstrzymania rusyfikacji.

W 1905 Rosjanie wybudowali cerkiew Opieki Matki Bożej. Dzięki inicjatywie mieszkańców w 1907 zainstalowano pierwsze telefony. W 1909 powstał most żelazny przez Niemen, a w 1912 miasto zelektryfikowano.

I wojna światowa

Zniszczony most w 1915

W okresie I wojny światowej miasto było okupowane przez Niemców, którzy wkroczyli do miasta 3 września 1915 roku, grabiąc przy okazji bibliotekę dominikańską. Pod koniec I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne prowadziły w Grodnie politykę maksymalnego osłabiania wpływów polskich. Miasto zostało oddzielone od Królestwa Kongresowego pierścieniową linią demarkacyjną, która utrudniała kontakt miejscowych Polaków z władzami w Warszawie. Niemcy tolerowali w mieście tworzące się organizacje białoruskie i litewskie, jednocześnie zwalczając polskie. W związku z ofensywą wojsk bolszewickich od grudnia 1918 do wiosny 1919 roku do Grodna przeniosły się z Mińska instytucje Białoruskiej Republiki Ludowej, w czasie gdy próby tworzenia administracji polskiej były blokowane przez niemieckich okupantów[8].

W granicach odrodzonej Polski

Przedwojenny herb Grodna

15 kwietnia i 27 kwietnia 1919 w Grodnie pojawiły się pierwsze polskie oddziały, które zostało opuszczone ostatecznie przez wojska niemieckie w dniu 29 kwietnia. 3 maja 1919 roku odbyła się w mieście defilada polskich i białoruskich oddziałów, do której przygrywała białoruska orkiestra wojskowa. 3 czerwca 1919 roku do Grodna przyjechał Józef Piłsudski, który przyjął na zamku płk. Eugeniusza Hajdukiewicza, pełniącego tymczasowo obowiązki dowódcy 1 Białoruskiego Pułku Piechoty.

W 1920 r. Grodno dwukrotnie stało się areną działań zbrojnych, jako ważny węzeł komunikacyjny na froncie polsko-bolszewickim. W dniach 18–23 lipca 1920 r. toczyły się w obronie Grodna walki oddziałów polskich dowodzonych przez gen. Stefana Mokrzeckiego i gen. Lucjana Żeligowskiego z nacierającym 3. Korpusem Kawalerii bolszewickiej dowodzonej przez Gaja Chana i częścią 4. Armii bolszewickiej. Utrata miasta zagrażała trwałości polskiej obrony na Niemnie i odsłaniała bolszewikom najkrótszą drogę znad Niemna na Warszawę. 22 lipca na południe od Grodna oddziały polskie wyparły nieprzyjaciela z Korobczyc, Kamionki i Olszynki. Walki trwały ze zmiennym sukcesem. O ich rezultacie przesądził sukces 15. Armii bolszewickiej, która przełamała front polski nad Świsłoczą i ruszyła częścią sił na Indurę. Spowodowało to, że wojska polskie rozpoczęły odwrót nad Narew i Bug, jednak Bitwa o Grodno w lipcu 1920 r. na tydzień zatrzymała marsz 3. Korpus Gaja na zachód. Podczas odwrotu wojsk polskich z Grodna doszło do pogromów ludności żydowskiej (późniejsza interpelacja poselska sejmowego koła żydowskiego wspominała tortury, mordy, gwałty i grabieże dokonywane przez żołnierzy i oficerów)[9]. Okupacja bolszewicka trwała 10 tygodni.

Po Bitwie warszawskiej rozpoczęto we wrześniu 1920 roku przygotowania do operacji zaczepnej nad Niemnem, w trakcie których zdobycie Grodna powierzono 2. Armii Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, który wyznaczył do tego zadania 21. Dywizję Górską gen. Andrzeja Galicy i 22. Dywizję Ochotniczą płk. Adama Koca, wsparte grupą artylerii ciężkiej gen. Ledóchowskiego. Razem 11600 żołnierzy i 107 dział[5]. Jednostki te 20 września uderzyły z lasów augustowskich na 5 i 6 Dywizję Strzelców, co zaskoczyło Rosjan, w związku z czym wycofali się w stronę fortów Grodna, pod które w pościgu za nimi podeszła 22 DOchotnicza, a 21 DGór. opanowała Kuźnicę. Dnia 21 września przeciwnatarcie przeprowadziły 5 Dywizja na Kuźnicę i 6 Dywizja na Nowy Dwór, które zostały powstrzymane przez Polaków. Do zaciętych walk doszło pod Odelskiem, gdzie kontratakujący uderzali w prawe skrzydło dywizji gen. Galicy[5]. Sowieci zaangażowani w walki pod Grodnem z 21 i 22 dywizją oraz 3 DPLeg. pod Brzostowicą Wielką nie rozpoznali przygotowań do ataku Grupy Manewrowej na północy[5]. 23 września obie strony przeszły do uderzeń. 21 DGór. walczyła o opanowanie przepraw na Niemnie pod Konatowem na płd od Grodna, a 22 DOchot. po uchwyceniu przepraw pod Ballą Solną, okrążała Grodno od północy[5]. Działający na lewym skrzydle 205 pułk piechoty (dowódca mjr Bernard Mond) z dwoma dywizjonami artylerii w nocy 22/23 września uchwycił uszkodzony przez Litwinów most pod Hożą i rozpoczął przeprawę. Po południu wiadomość o przeprawie Monda dotarła do sztabu 2 Armii, gdzie oczekiwano rezultatów walk pod Grodnem, od których Piłsudski uzależniał atak Grupy Manewrowej na tyły Rosjan[5]. Gen Rydz-Śmigły o 16.30 wydał rozkaz, który 2 Brygadę Jazdy skierował na Grodno z zadaniem połączenia się z 205 pp. Wieczorem 24 września pod Nowym Dworem poddał się Polakom sowiecki 49 pułk. W dniu 25 września 21 DGór. zmusiła do odwrotu sowiecką 5 DS, a 1 Pułk Strzelców Podhalańskich opanował umocnienia między fortami 5 i 6 twierdzy Grodno. Grupa Monda zdobyła forty 13 i 13 a. Z kolei 22 DOchot. opanowała fort 4. Rosjanie bez walki opuścili forty 1, 2 i 3. W nocy 25/26 września 22 Dywizja Ochotnicza wkroczyła do Grodna[5][10].

W 1921 na mocy Traktatu ryskiego, Grodno oficjalnie weszło w skład II Rzeczypospolitej. Administracyjna i gospodarcza rola miasta uległa wówczas degradacji na korzyść sąsiedniego Białegostoku (tam przeniesiono m.in. siedzibę województwa).

Panorama Grodna ok. 1935 roku

Przedwojenne Grodno było siedzibą władz powiatowych. Liczyło prawie 60 tysięcy mieszkańców, wśród których przeważali Polacy (60%) i Żydzi (37%), przy nieznacznym udziale procentowym Litwinów i Białorusinów (3%). Dochodziło do napięć na tle narodowościowym. W czerwcu 1935 roku podczas zabawy tanecznej doszło do zabójstwa marynarza, którego pogrzeb przerodził się w zamieszki antyżydowskie. Władze sanacyjne zakazały prasie pisania o zajściach a gazety, które złamały zakaz zostały skonfiskowane[11].

W okresie międzywojennym powstały Kresowa Fabryka Rowerów i Motocykli „Niemen”, Zakłady Graficzne, Fabryka Wyrobów Introligatorskich, browary Margolisa, Słuckiego, Dojlidy. Zbudowano na Zaniemeniu nowy budynek dla Fabryki Tytoniu. Jako ważny ośrodek kultury polskiej na Kresach, Grodno szczyciło się szeregiem szkół i bibliotek. Miasto miało dwa stałe teatry oraz Muzeum Przyrodnicze i Muzeum Historyczne na zamku, które założył Józef Jodkowski. W mieście działało harcerstwo. Powstał także ogród zoologiczny. W latach 1922–1927 w Grodnie mieszkała i tworzyła Zofia Nałkowska. W 1929 odsłonięto pomnik Elizy Orzeszkowej, a w 1930 zbudowano nowy most przez Niemen. W 1938 zburzono cerkiew św. Aleksandra Newskiego.

Agresja i okupacja sowiecka

20 września 1939 do Grodna wtargnęły kolumny czołgów Armii Czerwonej, próbując zdobyć miasto z marszu, rozpoczęła się obrona Grodna. Polscy żołnierze wspomagani przez cywilnych ochotników, m.in. harcerzy grodzieńskich, walczyli z przeważającymi siłami wroga (Obrona Grodna) aż do wieczora 21 września. Po upadku miasta, Sowieci dokonali bez sądu egzekucji około 300 obrońców, w tym szkolnej młodzieży (na Psiej Górce rozstrzelano m.in. 20 uczniów broniących Domu Strzelca). Od 22 września na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow Grodno pozostawało pod okupacją sowiecką, włączone do sowieckiej Białorusi jako siedziba rejonu w obwodzie białostockim.

Okupacja niemiecka

W latach 1941–1944 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. Niemcy wymordowali Żydów, umieszczając ich wcześniej w dwóch gettach (Getto w Grodnie).

Po wojnie

Plik:Church of Vitaut Horadnia05.jpeg
Fara Witoldowa w latach 30. XX w.

Na mocy postanowień konferencji jałtańskiej, władze sowieckie zobowiązały się do zwrotu Polsce terytoriów na zachód od linii Curzona. Linia w pobliżu Grodna przebiegała po rzece Niemen, pozostawiając po stronie polskiej lewobrzeżną część miasta. W rzeczywistości jednak granicę na tym odcinku wytyczono średnio o 15–22 km na zachód od linii Curzona, w związku z czym całe Grodno znalazło się na terytorium Białoruskiej SRR. W lipcu 1944 roku mieszkańcy miasta utworzyli komitet, który kierował listy od mieszkańców do różnych instytucji polskich z prośbą o pozostawienie Grodna w składzie Polski[12]. Apele jednak pozostały bezskuteczne. Miasto stało się w lipcu 1944 ponownie częścią ZSRR i pozostało nią aż do jego rozwiązania w 1991. W 1961 władze komunistyczne kazały wysadzić najstarszy kościół miasta, tzw. Farę Witoldową. W 1974 uruchomiono komunikację trolejbusową. Obecnie miasto znajduje się w składzie Republiki Białorusi.

Współczesna panorama miasta

W Grodnie działał pełnomocnik okręgowy dla terenu przedwojennego powiatu, który rejestrował kandydatów do wyjazdu – 98 985 osób do 15 września 1945, których wyjechało 23,3%. Na przełomie 1945/1946 rejestrację wznowiono, zarejestrowano 143 300 osób, z których wyjechało 20,4%[13]. Polacy wyjechali m.in. do powiatu oleckiego na Mazurach[14].

Flaga

Flaga miasta Grodna została ustanowiona 17 lipca 2006 ukazem prezydenta Białorusi nr 455[15].

Demografia

Rok 1588 1856 1897 1913 1931 1939 1956 1965 1980 1988 2005 2009 2015 2016 2017
Populacja (w tys.) оk. 4 18,4 46,9 63 49 57,2 65 98 202 272 317,3 327,5 362,9[16] 365,6[17] 368,710[2]
Bazylika katedralna Świętego Franciszka Ksawerego (dawniej kościół jezuitów) i Batorówka

W 2009 roku populacja Grodna wynosiła 327 540 osób. Samo miasto jest zamieszkane przede wszystkim przez Białorusinów, Polaków i Rosjan.

Skład narodowościowy według spisu powszechnego[potrzebny przypis]
Białorusini 59,5% 194 862
Polacy 24,8% 81 242
Rosjanie 13,8% 45 195
Ukraińcy 1,8% 5895
Żydzi 0,1% 327

Turystyka

Kościół i klasztor brygidek
Kościół franciszkanów MB Anielskiej

Zabytki

Pałac Chreptowiczów
Cerkiew Świętych Borysa i Gleba

istniejące

nieistniejące

Ruch bezwizowy

23 sierpnia 2016 r. zostało przez prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenkę podpisane rozporządzenie, które umożliwia podróż do Grodna oraz rejonu grodzieńskiego bez posiadania wizy. Od turystów wymaga się jednak wykupienia wycieczki w jednym ze wskazanych białoruskich biur podróży. Granicę należy wówczas przekroczyć samochodem, autobusem, rowerem lub statkiem (przejazd pociągiem lub przelot samolotem na warunkach bezwizowych jest zabroniona) w Polsce (Kuźnica) lub na Litwie (Raigardas). Maksymalny czas pobytu bez wizy to 5 dni. Prawo wjazdu bez wizy obowiązuję tylko w terminie od 26 października 2016 roku do 31 grudnia 2017[21].

Oświata

Uniwersytet im. Janki Kupały

W Grodnie działają aktualnie trzy uniwersytety:

Muzea

Muzeum Elizy Orzeszkowej

Sport

Przed wojną w mieście działało kilka polskich klubów piłkarskich, m.in. wojskowe WKS Grodno (ośmiokrotny mistrz Białostockiego OZPN), Cresovia Grodno (mistrz Białostockiego OZPN) oraz żydowskie Makkabi Grodno, Kraft Grodno i Jutrzenka Grodno. Obecnie w Grodnie oglądać można m.in. piłkarzy Niomana Grodno, występujących w białoruskiej ekstraklasie i hokeistów HK Nioman Grodno.

Grodno jako garnizon wojskowy

 Osobny artykuł: Garnizon Grodno.

W okresie II Rzeczypospolitej miasto było ono dużym garnizonem wojskowym. Stacjonowały w nim między innymi: Dowództwo Okręgu Korpusu nr III, dowództwo 29 Dywizji Piechoty i Brygady KOP.

Osoby związane z Grodnem

Pomnik Elizy Orzeszkowej

Miasta partnerskie

Deptak miejski

Przypisy

  1. Gosudarstwiennyj ziemielnyj kadastr po sostojaniju na 1 janwaria 2011 g.. Państwowy Komitet ds. Nieruchomości Republiki Białorusi. [dostęp 2011-05-18]. (ros.).
  2. a b Половозрастная структура населения Республики Беларусь на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год [online].
  3. Michał Szuster, Siemowit III Starszy (mazowiecki) - POCZET.COM [online], www.poczet.com [dostęp 2018-01-04] (pol.).
  4. Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 15.
  5. Национальный атлас Беларуси, Mińsk 2002, s. 266–267.
  6. Wojciech Kalwat, Monety króla – elektora [online], s. 2.
  7. Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 141. ISBN 83-223-1876-6.
  8. Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział I. Sytuacja ogólna na świecie, w Polsce i na Litwie w chwili odzyskiwania przez Polskę niepodległości. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919–9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 31–32. ISBN 83-88973-60-6.
  9. Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 65, ISBN 978-83-7666-363-0.
  10. http://www.grodno.msz.gov.pl/resource/864e8c0f-4c25-499b-af41-581ef2f6c30a:JCR
  11. Ronald Modras, Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939, Kraków: Homini, 2014, s. 309.
  12. Jan Szumski: I.I. Zachodnia Białoruś – krótkie wyjaśnienie obszaru zainteresowań i używanego pojęcia. W: Jan Szumski: Sowietyzacja Zachodniej Białorusi 1944–1953. Propaganda i edukacja w służbie ideologii. Wyd. 1. Kraków: Arcana, 2010, s. 21–28. ISBN 978-83-60940-21-1. (pol.).
  13. Stanisław Ciesielski, Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947 [online], republika.pl.
  14. Przyłączenie Ełku, Gołdapi i Olecka do województwa białostockiego. [zarchiwizowane z tego adresu].
  15. Alaksandr Łukaszenka: Указ президента Республики Беларусь – 17 июля 2006 г. № 455. Narodowy Internetowy Portal Prawny Republiki Białorusi, 2006-07-17. [dostęp 2010-04-03]. (ros.).
  16. Численность населения на 1 августа 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа.
  17. Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа. belstat.gov.by, 1 stycznia 2016. [dostęp 2016-10-03]. (ros.).
  18. K. Shastouski, Zespół pałacowo-parkowy Lachnickich | dwór Poniemuń (Grodno) obwód grodzieński [online], Radzima.org [dostęp 2016-10-06].
  19. Administrator, Grodno – Augustówek [online], pamiecdlapokolen.pl [dostęp 2016-10-12].
  20. K. Shastouski, Dwór | dwór Augustówek (Grodno) obwód grodzieński [online], www.radzima.org [dostęp 2016-10-12].
  21. Do Grodna na Białoruś bez wizy – Kup zezwolenie online [online], bezviz.by [dostęp 2017-10-28] (pol.).

Linki zewnętrzne