Osiedla żydowskie

Za’atara 2016

Osiedla żydowskie (hebr. התנחלות, hitnachalut; arab. المستوطنات) – społeczności mieszkalne utworzone przez Żydów na terenach arabskich zajętych przez Izrael po wojnie sześciodniowej w 1967 roku. Większość osiedli powstała za zgodą rządu izraelskiego na Zachodnim Brzegu, w Strefie Gazy (do 2005 roku) i na Wzgórzach Golan. W świetle prawa międzynarodowego są nielegalne, odbywają się także często wbrew prawu własności i jako takie są potępiane przez zdecydowaną większość członków ONZ, jak również przez sekretarza generalnego ONZ

Wprowadzenie

W wyniku wojny sześciodniowej w 1967 roku Izrael zajął następujące tereny:

• od Egiptu: Strefę Gazy oraz Półwysep Synaj aż do wschodniego brzegu Kanału Sueskiego.
• od Jordanii: Zachodni Brzeg Jordanu (w skład którego wchodzą Judea i Samaria) z Jerozolimą.
• od Syrii: Wzgórza Golan.

Uchodźcy arabscy

Podczas wojny sześciodniowej z terenów Samarii i Judei uciekło do Jordanii około 300 tys. Arabów, a z terenów Wzgórz Golan uciekło do Syrii około 80 tys. Arabów.

Na nowo zajętych ziemiach izraelska administracja wojskowa musiała przejąć kontrolę nad dużą społecznością arabską. Było to zupełnie nowe wyzwanie, które stanęło przed Siłami Obronnymi Izraela. W Strefie Gazy żyło 381 tys. Arabów, natomiast w Samarii i Judei 586 tys. Arabów. Izraelska administracja w interesie Arabów przyjęła cztery zasady:

1. ograniczenie fizycznej obecności wojska na zajętych terenach,
2. nie interweniować w wewnętrzne sprawy Arabów i pomóc w normalizowaniu codziennego życia,
3. poprawić standardy warunków życia oraz
4. dążyć do otworzenia przejść granicznych na rzece Jordan.

Wprowadzenie tych zasad było w interesie arabskiej społeczności, jednak duża część Arabów deklarowało chęć wyjazdu z żydowskiego państwa. Z tego powodu, 11 czerwca 1967 Izrael uruchomił autobusową linię komunikacyjną pomiędzy Wschodnią Jerozolimą a Jordanią. Tą drogą z Zachodniego Brzegu wyjechało około 120 tys. Arabów. Izrael żądał od wyjeżdżających podpisania oświadczenia potwierdzającego, że wyjeżdżają ze swojej własnej woli. W tym samym czasie około 70 tys. Arabów dobrowolnie opuściło Strefę Gazy udając się do Egiptu i innych państw arabskich.

2 lipca 1967 rząd Izraela ogłosił, że pozwoli arabskim uchodźcom wojennym z 1967 roku na powrót do swoich domów w Izraelu, w terminie do 10 sierpnia. Później termin przedłużono do 13 września 1967. Jednak pomimo tych starań normalizacji sytuacji, większość uchodźców nie powróciła do swoich domów. Wynikało to między innymi z wrogiej postawy arabskich sąsiadów Izraela, którzy postanowili wykorzystać uchodźców z Palestyny jako formę wywierania nacisku i czynnik destabilizujący sytuację w całym regionie. Z tego powodu między innymi Jordania uniemożliwiała uchodźcom powrót na Zachodni Brzeg – wróciło jedynie 14 tys. Arabów, a później jeszcze 3 tys. za specjalnymi zezwoleniami.

Pierwsze żydowskie osiedla

Pierwsze żydowskie osiedla na zajętych terenach powstały 15 lipca 1967. Był to kibuc Merom założony na Wzgórzach Golan przez zwolenników partii Mapai. Kierowały nimi wyłącznie względy zapewnienia bezpieczeństwa Izraelowi.

Idea tworzenia nowych osiedli na zdobytych terenach opierała się na założeniu stworzenia linii wysuniętych placówek obronnych, które w przypadku arabskiej agresji przyjęłyby na siebie impet pierwszego uderzenia, dając Izraelowi czas na mobilizację i obronę. Miały to być silnie umocnione osiedla, zamieszkane przez osadników-żołnierzy. Budowano je w strategicznych miejscach, na wzgórzach górujących nad skrzyżowaniami ważnych dróg i pomiędzy arabskimi wsiami lub miastami. Stwarzały one możliwość sprawowania całkowitej kontroli nad całą najbliższą okolicą.

Żydowskie ruchy osadnicze

Mapa żydowskich osiedli na Zachodnim Brzegu Jordanu

W sierpniu 1967 powstał Ruch na rzecz Wielkiego Izraela, który postulował utworzenie licznych osiedli żydowskich na zajętych arabskich terytoriach. 25 sierpnia 1967 grupa skrajnie nacjonalistycznych osadników z organizacji religijnej Gusz Emunim (Blok Wiernych) osiedliła się i odbudowała osadę Kefar Ecjon w Judei (zniszczonej w 1948 przez Jordańczyków). Blok Wiernych spostrzegał budowę nowych osiedli jako pierwszy krok ku ponownemu zasiedleniu przez Żydów całej danej im (według Biblii) przez Boga Ziemi Izraela. Duchowym przywódcą ruchu był rabin Mosze Lewinger. Ten osiedleńczy ruch żydowskich fundamentalistów religijnych – religijnych syjonistów, wspierany przez osadników świeckich, utworzył wiele nowych osiedli w Strefie Gazy i na Zachodnim Brzegu.

Równolegle była prowadzona akcja osiedleńcza inspirowana i finansowana przez państwo. W październiku 1967 utworzono osadę Nahal Jam na północy Półwyspu Synaj i Nahal Snir koło Banias w Górnej Galilei. Były to typowe obronne osiedla, w których żołnierze pracowali razem z cywilnymi mieszkańcami osady. W następnych latach utworzono wiele podobnych osad Nahalu.

W styczniu 1968 założono trzy nowe osady na Wzgórzach Golan: El-Al, Mewo Chamma i En Ziwan. 6 lutego powstała pierwsza żydowska osada w Dolinie Jordanu. Była to osada Mechola. 12 kwietnia dziesięć żydowskich rodzin pod przywództwem rabina Moszego Lewingera z Bloku Wiernych (Gusz Emunim) osiedliło się podczas święta Pesach w Hebronie, w Judei. Po zawarciu porozumienia z izraelskimi władzami, osadnicy wyprowadzili się z miasta i założyli osiedle Kirjat Arba (na przedmieściach Hebronu).

Przyczyny osadnictwa

W 2011 roku organizacja Pokój Teraz opublikowała informację na temat procentowego podziału osiedli według ideologii. Wskazuje on, wbrew powszechnej opinii, na dużą różnorodność światopoglądową społeczności żydowskich na Zachodnim Brzegu. Na tej podstawie wyróżnia się:

• mieszane osiedla religijno-świeckie. Stanowią 32% wszystkich osiedli,
• ortodoksyjne osiedla. Stanowią 29% wszystkich osiedli,
• osiedla narodowo-religijne. Stanowią 24% osiedli,
• świeckie. Stanowią 15% osiedli.

Coraz częściej osiedla jawią się jako alternatywa dla życia w Tel Awiwie, Jerozolimie, czy Riszon le-Cijjon. W myśl podejścia quality of life Izraelczycy postrzegają osiedla jako tereny mniej zanieczyszczone, spokojne, o mniejszym natężeniu ruchu. Miejscowości na Zachodnim Brzegu stają się często „sypialniami” dla ludzi, którzy pracują w miastach na terenie Izraela. Można to porównać do trendu panującego w Europie czy USA, gdzie ludzie migrują poza miasta, które stają się tylko miejscem pracy. Wielu osadników zwraca uwagę na to, że wyłącznie w społecznościach zamieszkujących Judeę i Samarię można poczuć istotę wspólnoty, samopomocy i małych, zintegrowanych wspólnot. Satysfakcją staje się tu troska o osiedle, sąsiadów czy wspólne parki.

Modi’in Illit

Może dziwić, że 29% osiedli to osiedla ortodoksyjne. Charedim powszechnie uznawani są za antypaństwowców, ale część z nich reprezentuje prawicowo-religijne postawy, czyli można ich określić jako chardalim (od hebrajskiego charedim leumim, czyli narodowi ortodoksi). Reprezentują oni ortodoksyjne podejście do judaizmu, łącząc to jednocześnie z nacjonalizmem. Są to w większości reprezentanci Merkaz ha-Raw lub innych spokrewnionych jesziw, ale również powiązani są z bracławskim chasydyzmem i Chabadem. Z drugiej strony, w latach 90. XX wieku I rząd Netanjahu wykorzystał ubóstwo wielu Żydów ortodoksyjnych niechętnych państwu. Ich niemożność nabycia mieszkań w Izraelu wymusiła przeprowadzenie się na Zachodni Brzeg. Wielu z nich zostało zachęconych niskimi cenami oraz możliwością stworzenia zamkniętych społeczności. Tak powstały osiedla takie jak: Mattitjahu, Kochaw Ja’akow, Betar Illit, Modi’in Illit. W 2017 roku 30% wszystkich osadników stanowili Żydzi ortodoksyjni, którzy zamieszkują między innymi 8 osiedli, których mieszkańcami są głównie charedim. Szybki rozrost osiedli charedim spowodowany jest dużą dzietnością w tych rodzinach. Mimo to, część z charedim uznaje, że jeśli dojdzie do porozumienia izraelsko-palestyńskiego, to opuszczą swoje miejsca zamieszkania.

Miasto Ariel

W przypadku Żydów narodowo-religijnych głównym czynnikiem wpływającym na osiedlanie się w Judei i Samarii jest ideologia, której podstawy dali rabini Awraham Jicchak Kuk i Cewi Jehuda Kuk. W jej myśl powstanie Państwa Izrael rozpoczęło proces odkupienia. Osiedlanie ziemi i wyzwalanie jej z rąk arabskich może przyspieszyć przyjście Mesjasza. Państwo stało się tu narzędziem, dzięki któremu można realizować proces zasiedlania. Biblijne przymierze Boga z Izraelitami stanowi uzasadnienie do roszczeń terytorialnych i uzasadnienie istnienia osiedli na Zachodnim Brzegu. Wielu religijnych syjonistów uważa, że osadnictwo w Judei i Samarii jest przedłużeniem syjonistycznego projektu, a samych siebie postrzegają jako kontynuatorów tradycji pionierów z okresu Jiszuwu. Dla nich rok 1948 był początkiem, a nie końcem idei Herzla. Są też kręgi, które starają się ukazać osadnictwo jako element zabezpieczenia państwa. Według nich oddawanie ziemi Palestyńczykom spowodowało wiele zamachów i eskalację terroru. Dążą oni do zmiany rzeczywistości wykreowanej przez porozumienia z Oslo i jednostronne wycofanie ze Strefy Gazy, tworząc jak najwięcej osiedli.

W celu zachęcenia mieszkańców do przeprowadzenia się na Zachodni Brzeg rząd stosuje szereg programów stosowanych jako zachęty:

• mieszkaniowe. Stosuje się tu preferowane ceny i dogodniejsze warunki nabycia domów i mieszkań,
• edukacyjne i wychowawcze. Rząd stosuje dopłaty do transportu szkolnego, szkoły mogą wydłużyć godziny pracy po to, aby rodzice wracający z Tel Awiwu czy Jerozolimy mogli odebrać dzieci, nauczyciele z osiedli otrzymują wyższe pensje i otrzymują dodatkowe fundusze na wynajem mieszkań,
• gospodarcze i przemysłowe. Ministerstwa odpowiedzialne za te sektory stosują wsparcie finansowe, stosuje się obniżki podatków za wynajem ziemi, dofinansowuje się produkcję, stosuje się ulgi podatkowe, rząd pokrywa koszty badań dotyczących rozwoju produkcji, rolnicy otrzymują wyrównania poczynionych inwestycji, subsydiuje się turystyczną działalność gospodarczą, rząd zabezpiecza towary eksportowe od opłat celnych stosowanych przez UE, rząd wspomaga rolników, którzy ponieśli straty w rezultacie polityki tzw. labelingu w UE.

Proces legalizacji osiedla

Przykład nieautoryzowanego osiedla

Według raportu Sasson z 2005 roku, w myśl izraelskiego prawa osiedla jest legalne, kiedy przejdzie następujące etapy:

1. Podjecie przez rząd decyzji o utworzeniu osiedla, w tym ustalenie miejsca, zasad finansowania, przeznaczenia,
2. Osiedle musi powstać wyłącznie na tzw. ziemi państwowej. W innym wypadku jest nielegalne (przykład Ammony). Wymóg ten został wprowadzony przez rząd Menachema Begina po decyzji Sądu Najwyższego w 1979 w sprawie osiedla Elon More, które powstało na palestyńskiej ziemi,
3. Decyzja o powstaniu musi być poparta planem zagospodarowania w celu uniknięcia niekontrolowanego rozrostu osiedla,
4. Określenie granic jurysdykcji osiedla i wytyczenie jego granic przez dowódcę obszaru Judei i Samarii,
5. Dodatkowo każda rozbudowa osiedla musi być zaopiniowana i zaakceptowana przez izraelskie Ministerstwo Obrony.

W momencie, kiedy osiedla nie spełnia powyższych warunków lub jednego z nich, to jest uznawane za nieautoryzowane osiedle (ang. outpost, hebr. מאחז, ma'achaz, czyli przyczółek). Jednak w 2017 rok, po kontrowersjach związanych z ewakuacją nieautoryzowanej Ammony, Kneset przegłosował Prawo regulujące osadnictwo w Judei i Samarii, które pozwala zalegalizować retroaktywnie przyczółki powstałe na ziemi innej niż państwowa.

Należy zwrócić uwagę na kategorię sąsiedztwa/dzielnicy. Jest ona stosowana głównie przez rząd izraelski i różnica między sąsiedztwem a nieautoryzowanym osiedlem jest bardzo rozmyta. Nieautoryzowane osiedla są budowane w dużej odległości od granic osiedla, jednak w obu przypadkach budowa odbywa się bez opisanej powyżej procedury. Często bywa tak, że rząd uznaje przyczółek za nową dzielnicę i powiększa granice jurysdykcji osiedla w znaczny sposób.

Problem ziemi

Budowa nowych osiedli czasem odbywała się na terenach zakupionych przez Żydów, jednak często było to w miejscu gdzie wcześniej znajdowały się palestyńskie wioski, których mieszkańcy zostali wygnani do obozów dla uchodźców, a ich domy zburzone przez buldożery . Między innymi w 1975 roku Żydowski Fundusz Narodowy nabył od arabskich rolników rozległe tereny na Zachodnim Brzegu Jordanu za ponad 7 mln dolarów. Na tych terenach zaczęto budowanie nowych osiedli z pełną nowoczesną infrastrukturą.

W 1977 roku Izrael oficjalnie wprowadził dla terytoriów okupowanych na Zachodnim Brzegu nazwy Judea i Samaria. Zaczęto je traktować jako prastare dziedzictwo narodowe Izraela (część Ziemi Izraela), na którym rozwijano osadnictwo żydowskie. Towarzyszyły temu zakrojone na wielką skalę prace budowlane (przebudowy kanalizacji, chodników, dróg, systemów zaopatrzenia w wodę, itp.) mające na celu likwidację zacofania i ubóstwa na Zachodnim Brzegu, jednak w wielu przypadkach nowo tworzona infrastruktura jest dostępna tylko dla mieszkańców osiedli żydowskich, a na terenach zamieszkałych przez Arabów występują wielodniowe przerwy w dostawie wody.

Od 1982 izraelskie prywatne firmy budowlane rozpoczęły kupowanie od arabskich właścicieli wielkich połaci ziemi. W ten sposób, część terenów Zachodniego Brzegu Jordanu została legalnie kupiona przez Żydów. Wraz z rozbudową żydowskich osiedli korzyści odnosiły sąsiednie wioski arabskie. W 1984 Izrael zaczął podłączać wsie arabskie na pobliskich terytoriach do sieci energetycznej i wodociągowej. Arabscy mieszkańcy uzyskali też łatwiejszy dostęp do zatrudnienia w osiedlach żydowskich, co dawało im szansę na dużo wyższe zarobki niż do tej pory.

Kontrowersje

Budowa osiedli żydowskich na terenach palestyńskich budzi wiele kontrowersji. Palestyńczycy odbierają to jako kolonizację swoich ziem, która uniemożliwia utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego. Również liczne środowiska żydowskie przeciwstawiają się istnieniu osiedli żydowskich na terenach Autonomii Palestyńskiej.

23 maja 1989 sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych James Baker, wezwał izraelski rząd do porzucenia „nierealistycznych planów o Wielkim Izraelu” i wstrzymania żydowskiego osadnictwa na terytoriach okupowanych.

Gdy w 1994 powstała Autonomia Palestyńska, osiedla żydowskie stały się punktem zapalnym we wszystkich rozmowach izraelsko-palestyńskich. Izraelska armia utrzymuje ochronę nad osiedlami żydowskimi, które często znajdują się w głębi terytoriów Autonomii. W ten sposób w ziemiach palestyńskich powstały zamknięte dla Palestyńczyków izraelskie drogi oraz osiedla otoczone specjalnymi ochronnymi ogrodzeniami.

Zachętą dla Żydów są zwolnienia podatkowe oraz ogromne inwestycje przeznaczone na rozwój infrastruktury. Rząd izraelski ustanowił system prawny, na mocy którego osiedla korzystają z innych praw niż sąsiadujące z nimi palestyńskie miasta i wsie, np. izraelskie osiedla mają dostęp do wody lepszej jakości.

Kwestie legalności

Uzasadnienie Izraela

Na stronie izraelskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych przedstawiono oficjalne stanowisko dotyczące osiedli. Według niego Żydzi mają historyczne prawo osiedlać się na terenie Zachodniego Brzegu. Ministerstwo powołuje się tu na przypadek Hebronu, osiedli w Gusz Ecjon, Jerozolimę, północne okolice Morza Martwego, a także na żydowski Jiszuw z okresu przedpaństwowego. Wiele ze współczesnych osiedli jest odtworzeniem istniejących w przeszłości społeczności.

Kolejnym argumentem są zapisy Mandatu Palestyny, który zapewniał Żydom utworzenie ich siedziby narodowej w Palestynie. Dokument też zapewniał osadnictwo żydowskie na terenie ówczesnej Palestyny. Do zapisów mandatowych odwołuje się także Ze’ew Begin, który w swojej książce pisze, że uprawniały one Żydów do osiedlania się nie tylko na ziemi należącej do Agencji Żydowskiej, ale także na ziemi będącej nieużytkiem lub nie będącą niczyją własnością.

Ministerstwo dodatkowo uważa, że Izrael ma prawo do ochrony swoich granic i do zapewnienia głębi strategicznej żeby chronić swoich obywateli. Dodatkowo stanowisko mówi, że Izrael nie przesiedla przymusowo ludności palestyńskiej. Wszelkie ruchu ludności są dobrowolne, a osiedla nie są używane jako środek represji wobec społeczności lokalnych. Ministerstwo uważa IV Konwencję Genewską za prawo tworzone na potrzeby europejskie po II wojnie światowej. Rzeczywistość panująca na Bliskim Wschodzie jest nieporównywalna z powojenną Polską, Czechosłowacją czy Węgrami.

Dodatkowo izraelski MSZ uznaje, że żadne porozumienia pokojowe między Izraelem a Palestyną nie zakazują tworzenia i rozwoju osiedli żydowskich na Zachodnim Brzegu. Powołuje się tu na zapisy Izraelsko-palestyńskiego tymczasowego porozumienia o Zachodnim Brzegu i Strefie Gazy (tzw. II porozumienie z Oslo z 1995 roku). W jego treści można znaleźć zapis o uznaniu istniejących osiedli w Judei i Samarii i izraelskiej kontroli nad nimi.

Zobacz też

• Judea i Samaria
• Ziemia Izraela
• Wielki Izrael
• Autonomia Palestyńska

Linki zewnętrzne

• Populacja osiedli na Zachodnim Brzegu (dostęp: 10.05.2019)