Królewiec

Kaliningrad

Кaлинингpaд

Kolaż zdjęć z Kaliningradu
Herb Flaga
Państwo	Rosja
Obwód	kaliningradzki
Mer	Aleksandr Jaroszuk
Powierzchnia	224,7 km²
Wysokość	4,8 m n.p.m.
Populacja (2015) • liczba ludności • gęstość	453 461 1955 os./km²
Nr kierunkowy	4812
Kod pocztowy	236000
Tablice rejestracyjne	39
Podział miasta	3 dzielnice
Położenie na mapie obwodu królewieckiego Kaliningrad
Położenie na mapie Rosji Kaliningrad
54°42′N 20°30′E
Strona internetowa

Kaliningrad (ros. Калининград, do 4 czerwca 1946 Königsberg, ros. Кёнигсберг; pol. Królewiec, ros. Королевец) – miasto w Rosji, przy ujściu Pregoły do Zalewu Wiślanego, stolica obwodu kaliningradzkiego. Jest to ważny morski port handlowy i wojenny, połączony torem wodnym z otwartym Morzem Bałtyckim i awanportem Bałtyjsk, a także ośrodek przemysłu środków transportu, maszynowego, celulozowo-papierniczego i rybnego. Stanowi ponadto węzeł kolejowy, obsługiwane jest przez port lotniczy w pobliskim Chrabrowie. W mieście działają liczne szkoły wyższe (m.in. uniwersytet i uniwersytet techniczny). W 2015 roku liczyło 453,5 tys. mieszkańców.

Położenie

Kaliningrad leży na Półwyspie Sambijskim u ujścia Pregoły do Morza Bałtyckiego, 35 km od granicy polskiej, 70 km od granicy litewskiej i 1289 km od Moskwy. Historycznie leży na terenie Prus Dolnych i Sambii. Najbliższe duże miasta (min. 150 tys. mieszkańców) wokół Kaliningradu:

Morze Bałtyckie		Kłajpeda 140 km
Gdańsk 170 km		Kowno 260 km
Elbląg 110 km	Warszawa 380 km	Białystok 300 km

Nazwa miasta

Panorama miasta wraz z Katedrą Matki Bożej i św. Wojciecha

Pierwotnie pruska osada nosiła do XIII wieku nazwę Tuwangste. W 1255 roku na miejscu zdobytej osady krzyżacy wybudowali zamek Regiomontium. Nowa łacińska nazwa oznaczała „królewską górę”. Od łacińskiej nazwy pochodzi również niemiecka nazwa Königsberg i polska nazwa Królewiec. Do XVI wieku spotyka się także inny wariant polskiej nazwy – Królówgród. W starych rosyjskich latopisach występuje pod nazwą Королевец (Korolewiec), ewentualnie różnymi wariantami tejże nazwy. W pozostałych językach: prus. Kunnegsgarbs, czes. Královec, lit. Karaliaučius, kaszb. Króléwc.

Nazwa Königsberg (Królewiec) obowiązywała do 4 lipca 1946 roku, kiedy zmieniono ją na Kaliningrad. Nowa nazwa została nadana miastu na cześć zmarłego w 1946 roku Michaiła Kalinina. Nazwa ta jest zalecaną przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami RP polską nazwą tego miasta. Część Polaków preferuje jednak tradycyjną nazwę miasta. Argumentują to tym, że Królewiec jest częścią polskiego dziedzictwa kulturowego – był stolicą Prus Książęcych, będących lennem Polski – zaś „Kaliningrad” jest nazwą narzuconą przez komunistyczne władze ZSRR. Kontrowersje budzi też postać patrona miasta, Michaiła Kalinina, który jest współwinnym zbrodni katyńskiej. Nazwa „Królewiec” jest obecnie dopuszczalną, lecz niezalecaną polską nazwą Kaliningradu.

Obecnie wśród rosyjskich mieszkańców miasta pojawiają się głosy o potrzebie przywrócenia miastu historycznej nazwy (ros. Кёнигсберг).

Historia

Posąg króla czeskiego Przemysła Ottokara II, zdobiący Bramę Królewską

Pod rządami zakonu krzyżackiego

Miasto zostało założone w 1255 roku przez Krzyżaków (na miejscu pruskiej osady Tuwangste) na cześć czeskiego króla Przemysła Ottokara II, który stanął na czele wojsk krzyżackich podczas ich kolejnej wyprawy przeciwko Prusom. Krzyżacy postawili tu zamek, a w 1256 nazywano go zamek Królewska Góra w Sambii (castrum de Coningsberg in Zambia), po łacinie – Mons Regius (później Regiomontium).

Miasto weszło w skład państwa krzyżackiego, stając się stolicą diecezji sambijskiej, jednej z czterech diecezji na obszarze Prus. Królewiec był też głównym miastem Prus Dolnych, tej części państwa krzyżackiego, które było zarządzane przez wielkiego marszałka zakonu (zastępcę wielkiego mistrza i jednocześnie komtura królewieckiego).

Zakon ostatecznie podbił Prusów w 1273 i przystąpił do rozbudowy miasta. Było to możliwe dzięki przekazaniu zakonowi przez biskupa sambijskiego Henryka von Stritberga swojej części miasta. W 1312 zamek królewiecki stał się rezydencją wielkiego marszałka zakonu. Na przełomie XIII i XIV kapituła sambijska wybudowała nowy kościół katedralny pod wezwaniem św. Wojciecha.

Rozwój osady zmusił zakon do podniesienia zamkowego osiedla wokół młyna do rangi miasta. 27 maja 1300 nadano prawa miejskie Nowemu Miastu (Nova Civitas), które jednak z czasem przejęło nazwę od pobliskiej wsi Lipnik. W 1478 Niemcy po raz pierwszy zapisali ją jako Löbenick, następnie mówiono Löbenicht i od tych nazw powstała druga wersja polska – Lewenik. W 1322 zakon przyznał kapitule wschodnią część wyspy Knipawa, pod warunkiem wybudowania mostu na Pregole. Tutaj biskup rozpoczął budowę nowej katedry. W 1327 wielki mistrz Werner von Orseln nadał Knipawie przywileje miejskie. Miasto miało się nazywać Vogtswerder (wyspa wójta); pisano też Pregelmünde (Pregołoujście), ale zwyciężyła nazwa pierwotna – Knipawa (Kneiphof). Stare Miasto i Knipawa należały do Hanzy, a od 1440 do Związku Pruskiego.

Akt oddania się stanów pruskich królowi Polski Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i Koronie Królestwa Polskiego, 15 kwietnia 1454 roku, Archiwum Główne Akt Dawnych

W 1454 roku 56 miast i stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo Krzyżakom. Król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk utworzył województwo królewieckie, którego stolicą został Królewiec i włączył je do Polski. Pierwszym i jedynym wojewodą królewieckim był Ścibor Bażyński. 12 kwietnia 1455 miasto zostało odbite przez wojska krzyżackie, a województwo przestało istnieć.

Podczas wojny trzynastoletniej od 1457 Królewiec stał się siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego (przeniesiona z Malborka).

Lenno Królestwa Polskiego

Od czasów II pokoju toruńskiego, w latach 1466–1525, miasto było stolicą zależnych od Korony Królestwa Polskiego Prus Zakonnych. W czasie wojny polsko-krzyżackiej 1519–1521, oblegane było w maju 1520 przez polskie wojska zaciężne pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Firleja.

Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego i hołdzie pruskim złożonym w 1525 przez wielkiego mistrza królowi Zygmuntowi Staremu miasto stało się stolicą Prus Książęcych, zależnych od króla polskiego jako lenno. Na znak zależności czarny pruski orzeł otrzymał koronę królewską na szyi i literę „S” od łacińskiego imienia króla Sigismundus (Zygmunt). Wkrótce rozpoczęła się w Prusach wojna religijna, w wyniku której religią panującą w państwie stał się luteranizm.

W 1542 książę Albrecht Hohenzollern (siostrzeniec króla Zygmunta Starego) utworzył w Knipawie szkołę partykularną pod nazwą Akademii, w której mieli przygotowywać się kandydaci do studiów uniwersyteckich. Szkoła w 1544 została przekształcona w Pedagogium, które istniało do 1617.

Królewiec ok. 1613 roku

Królewiec stał się obok Wrocławia i Krakowa jednym z pionierskich ośrodków drukarstwa polskiego (patrz niżej), a w latach 1543–1552 w Królewcu i w Ełku wydano więcej książek w języku polskim niż w całej Rzeczypospolitej. W 1552 w mieście gościł król Polski Zygmunt II August.

Na prośbę Albrechta król Polski Zygmunt II August 28 marca 1560 obdarzył uniwersytet (Albertyna) w Królewcu takimi samymi przywilejami jakie posiadała Akademia Krakowska, od tego momentu uczelnia mogła nadawać tytuły naukowe.

Dzięki staraniom króla Zygmunta III i biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego (który nosił także tytuł biskupa sambijskiego) w latach 1614–1616 w Królewcu wzniesiono kościół katolicki, jednak na skutek protestów pobliskiej ewangelickiej gminy litewskiej, nie pozwolono wybudować wieży ani zawiesić dużego dzwonu.

Królewiec ok. 1652 roku

W latach 1635 i 1636 miasto odwiedził król Polski Władysław IV Waza, potwierdzając szereg przywilejów. Rezydował tu także Jerzy Ossoliński, pełniąc funkcję namiestnika królewskiego na region.

W 1618 Prusy Książęce przeszły we władanie elektorów Brandenburgii, a w 1657 uniezależniły się od I Rzeczypospolitej, mimo sprzeciwu stanów miejskich, które wciąż uznawały Królewiec za część Królestwa Polskiego. W 1662 elektor brandenburski wkroczył z wojskiem do miasta, po czym zmusił miasto do złożenia przysięgi wierności, jednakże kres prób powrotu pod zwierzchnictwo polskie nastąpił dopiero w 1674 (m.in. po porwaniu przez agentów elektorskich z Polski i straceniu w Kłajpedzie Krystiana Kalksteina-Stolińskiego). Mimo formalnego zerwania więzi z Polską, a następnie nacisku germanizacyjnego, element polski na tych ziemiach nadal był obecny.

W Królestwie Prus i Cesarstwie Niemieckim

Król Fryderyk Wilhelm I sprowadza do Królewca 30 tysięcy osadników z księstwa Salzburga (grafika z 1742 roku)

W 1701 elektor Brandenburgii koronował się w Królewcu na króla Prus jako Fryderyk I. Koronacja odbyła się w Prusach, gdyż nie były one częścią składową Świętego Cesarstwa Rzymskiego, tak więc tytuł króla w Prusach był łatwiejszy do zaakceptowania dla cesarza. W wyniku koronacji ziemie pod władzą elektorów brandenburskich stały się częścią nowego Królestwa Prus. Królewiec był tylko miejscem koronacji, stolica państwa pozostała w Berlinie.

Fryderyk Wilhelm I wydał 13 czerwca 1724 reglament ratuszowy, który scalał trzy miasta: Stare Miasto, Knipawę i Lipnik, wraz z należącymi do nich wolniznami (niem. Freiheiten), w jedno miasto Królewiec, którego oficjalna nazwa brzmiała odtąd: Królewsko-Pruskie Stołeczne i Rezydencjonalne Miasto Królewiec (niem. Königlich Preussische Haupt- und Residenzstadt Königsberg). Miasto otrzymało też nowy herb – z herbu Starego Miasta wzięto biały krzyż i koronę (na środku), herb Lipnika po prawej – korona między dwiema gwiazdami, po lewej herb Knipawy – korona wśród dwóch myśliwskich rogów. Wszystkie wizerunki łączył pruski orzeł w koronie książęcej na głowie i koroną królewską z inicjałami FW (Fryderyk Wilhelm) na piersi. Herbem tym posługiwano się tylko na pieczęci miejskiej i dopiero w 1906 stał się on oficjalnym herbem miasta Królewiec.

Zamek krzyżacki w Królewcu, prawie całkowicie zniszczony w 1945, pozostałe ruiny wysadzono w 1968

Po oblężeniu Gdańska w Królewcu schronił się król Polski Stanisław Leszczyński.

W 1736 Leonhard Euler rozwiązał znany problem mostów królewieckich. Rozwiązanie tego problemu zapoczątkowało rozwój teorii grafów.

W 1757 wybuchła wojna siedmioletnia. W sierpniu tego roku wojska rosyjskie pokonały Prusaków pod miastem i zajęły całe Prusy (Królestwo w Prusach). Zgodnie z porozumieniem między Austrią a Rosją, carowa Elżbieta wydała 31 grudnia 1757 ukaz, na mocy którego wcieliła Królestwo w Prusach wraz z Królewcem do Rosji. Zamek w Królewcu stał się odtąd siedzibą rosyjskiego gubernatora. Cud domu brandenburskiego, czyli śmierć carycy w 1762, spowodował jednak przywrócenie władzy Hohenzollernów. Rosjanie opuścili miasto w marcu 1763.

W 1807 podczas ucieczki przed Napoleonem w Królewcu przebywa król pruski Fryderyk Wilhelm III i królowa Luiza.

W 1809 do obszaru miejskiego włączono królewskie wolnizny: Burgfreiheit, Tragheim, Altroßgarten, Neue Sorge i Sackheim.

W 1871 miasto stało się częścią nowo utworzonego Cesarstwa Niemieckiego.

W 1933 powstał jeden z pierwszych hitlerowskich obozów koncentracyjnych w Quednau, a po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 miał miejsce atak Niemców na polski konsulat.

W ZSRR i Rosji

Komenda FSB

9 kwietnia 1945, po wielotygodniowym oblężeniu, miasto zostało zdobyte przez Armię Czerwoną. Oblężenie doprowadziło do zrujnowania substancji miasta i śmierci ponad 100 tys. cywilów. W wyniku konferencji poczdamskiej (1945) miasto znalazło się w granicach ZSRR i 4 czerwca 1946 jego nazwę zmieniono na „Kaliningrad” (na cześć zmarłego wówczas Michaiła Kalinina). Niemiecką ludność wykorzystywano do pracy, a w 1948 wysiedlono ją w nowe granice Niemiec. Jeszcze w czasie wojny do Królewca zostało przywiezionych ok. 15 tys. Polaków do pracy w stoczniach. Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną Polacy ci utworzyli Radę Miejską i „Straż obywatelską”, które miały być zalążkiem przyszłej polskiej administracji na tych terenach. W tym samym czasie w Bydgoszczy sformowano specjalny pułk 14 Dywizji, który miał objąć garnizony na tamtych ziemiach. Polska jednostka została skierowana docelowo do Królewca jako garnizonu macierzystego, jednak zatrzymano ją jeszcze na przedmieściach miasta, a po dwóch dniach oczekiwania wycofano. Wydarzenia późniejsze przekreśliły mgliste plany państwowości polskiej na tym obszarze, który ostatecznie stał się częścią ZSRR.

Po wojnie nie doszło do odbudowy miasta, wręcz przeciwnie – w okresie ZSRR dochodziło do celowej degradacji substancji zabytkowej miasta (w dużej mierze z powodów ideologicznych – chęci zerwania z niemiecką przeszłością). Wskutek tego miasto posiada, pomimo swojej długiej i bogatej historii, bardzo niewiele zabytków. W krajobrazie Kaliningradu dominują teraz blokowiska, a miasto nie przypomina już dawnego Królewca.

Sobór Chrystusa Zbawiciela, wzniesiony w latach 1995–1996

W 1991 podjęto decyzję o likwidacji zamkniętej strefy jaką od 1945 był obwód kaliningradzki. Tym samym region, jak i jego stolica stały się otwarte na współpracę międzynarodową. W Kaliningradzie urodziła się była żona prezydenta Rosji Władimira Putina, Ludmiła.

W 2011 roku, po dwustronnych rozmowach polsko-rosyjskich, na skutek wystąpienia strony polskiej do Komisji Europejskiej z wnioskiem o specjalne warunki dla umowy o małym ruchu granicznym z obwodem kaliningradzkim, uzgodniono obustronny obszar strefy na cały obszar obwodu kaliningradzkiego, część województwa warmińsko-mazurskiego i część województwa pomorskiego wraz z miastem Gdańsk. Z powodu ułatwień dotyczących wjazdu, oraz różnego poziomu cen w obu krajach zakupy po polskiej stronie granicy dla obywateli rosyjskich z Kaliningradu stały się bardzo atrakcyjne. W pierwszym półroczu 2013 roku obywatele rosyjscy z Kaliningradu wydali w Polsce równowartość 62 milionów złotych.

Historyczny podział miasta

Rynek Starego Miasta

Stare Miasto Amalienau Contienen Devau Haberberg Hufen Judyty Kalthof

Knipawa Kohlhof Kosse Lawsken Lieb Lipnik Lomse Maraunenhof

Mittelhufen Mühlenhof Nasser Garten Palwehof Ponarth Pregelwiesen Ratshof Rosenau

Roßgarten Sackheim Steindamm Vorderhufen Vordere Vorstadt Tannenwalde Tragheim

Polacy w Królewcu

Ośrodek uniwersytecki

Uniwersytet Albertyna w Królewcu

Po fundacji w 1560 roku przez króla Polski Zygmunta Augusta Uniwersytetu w Królewcu, uczelnia ta zapisała się chlubnie w około 100-letniej służbie Rzeczypospolitej. Polakami było wielu założycieli, wykładowców i studentów Uniwersytetu.

Celestyn Myślenta był rektorem Albertyny przez 24 lata

Polskie podwaliny, polska kultura i polskie dziedzictwo leży u podstaw uniwersytetu w Królewcu, uczelni, rozsławionej przez Emanuela Kanta, a swą nazwę Alberita wywodzi od księcia Albrechta, polskiego wiernego lennika

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Współzałożycielem Uniwersytetu w Królewcu był Abraham Kulwiec (później wykładowca greki i hebrajskiego), innymi wykładowcami byli: Stanisław Rafajłowicz i Hieronim Malecki (teologia), Maciej Menius (astronomia) czy Jan Mikulicz-Radecki (medycyna). Wśród pierwszych studiujących tu znanych Polaków byli: Bieniasz Budny, Erazm Gliczner, Marcin Kwiatkowski, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski, Andrzej Kochanowski, Jan Niemojewski, Jakub Niemojewski, Stanisław Sarnicki, Melchior Giedroyć i Samuel Dambrowski. W latach późniejszych polscy studenci na uniwersytecie to m.in.: Florian Ceynowa, Szczepan Józef Gółkowski, Wojciech Kętrzyński, Julian Klaczko, Edward Szymański, Dionizy Skarżyński, Ignacy Żegota Onacewicz, Franciszek Kręcki. Przez 24 lata rektorem tej uczelni był Celestyn Myślenta, z kolei Maciej Menius pełnił trzykrotną kadencję rektorską.

Od 1728 roku istniało na uniwersytecie ewangelickie „Seminarium Polskie”, które działało aż do lat 30. XX i wykształciło wielu pastorów, zasłużonych dla krzewienia oświaty i kultury polskiej na Mazurach, m.in. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza i Augusta Grzybowskiego.

W uniwersyteckiej bibliotece znajdują się bogate zbiory, które czynią ją jedną ze znaczących w Europie; znajdują się tutaj cenne zbiory z zakresu historii Polski, Litwy i Prus.

Ośrodek polskiego drukarstwa

Nauka krótka ku czytaniu pisma polskiego z 1570 – królewiecki przedruk jednego z najstarszych polskich elementarzy, wydanego przez Hieronima Wietora w 1539 w Krakowie

Królewiec był obok Wrocławia i Krakowa jednym z pionierskich ośrodków drukarstwa polskiego.

Od XVI do XX wieku miasto było ośrodkiem wydawniczym polskojęzycznej literatury religijnej. W 1545 w Królewcu wydano drukiem pierwszy polski katechizm autorstwa Jana Seklucjana. W 1551 ukazał się tutaj pierwszy przekład Nowego Testamentu na język polski dokonany przez Stanisława Murzynowskiego – tzw. Biblia Królewiecka. Swoje zbiory kazań wydał Eustachy Trepka i w 1574 Hieronim Malecki. Swoje prace w Królewcu wydawali także: Stanisław Murzynowski, Marcin Kwiatkowski, Jan Dymitr Solikowski, Jan Maczkowski (słownik łacińsko-polski). W Królewcu drukował Mikołaj Rej (np. Kupiec, to jest Kstałt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego), a Maciej Stryjkowski ogłosił tutaj swoją Kronikę Polską, Litewską, Żmudzką i wszystkiej Rusi.

Królewiec stał się kolebką kodyfikacji pierwszych zasad polskiej pisowni języka literackiego, który w połowie XVI w. znajdował się dopiero w początkowym stadium rozwoju. Tę kodyfikację zapoczątkowało wydanie razem z polskim tekstem „Nowego Testamentu” (1551-52) „Ortografii polskiej to jest nauki czytania i pisania” opracowanej przez jego tłumacza Stanisława Murzynowskiego. „Ortografia polska...” wywołała dyskusję w sprawie reguł ortograficznych, z której zwycięsko wyszedł ośrodek królewiecki (Murzynowski, Seklucjan), który stworzył pierwszy konsekwentny i jednolity nowoczesny polski system ortograficzny, poparty konkretnymi przykładami (Franciszek Pepłowski).

Mimo że formalnie związek tych ziem z Polską ustąpił już w końcu XVII wieku, to w praktyce element polski w Królewcu odgrywał znaczącą rolę przez kolejne stulecia, aż do wybuchu II wojny światowej. Jedną z pierwszych gazet w języku polskim była wydawana w Królewcu w latach 1718–1720 Poczta Królewiecka. W 1751 w Królewcu ukazała się Gnomonica facilitata Józefa Tuławskiego, uważana za jeden z najlepszych w Polsce podręczników teoretycznej i praktycznej gnomoniki. Na przełomie XVIII i XIX w. ukazało się tu wiele dzieł i przekładów Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza. W I poł. XIX wieku, język polski wciąż był równorzędny z językiem niemieckim. W tym okresie wiele instytucji miejskich (np. sądy, magistraty) zatrudniało polskich tłumaczy, na samym uniwersytecie był lektorat języka polskiego, wydawano polskie książki i czasopisma (ostatnim tytułem był Kalendarz Staropruski Ewangelicki wydawany do 1931 roku (od 1866)).

• Wybrane polskie starodruki wydane w Królewcu
• 
  Ewangelia Mateusza w polskim tłumaczeniu Stanisława Murzynowskiego, wydana przez Jana Seklucjana w 1551
• 
  Postylla domowa w polskim tłumaczeniu Hieronima Maleckiego, wydana w 1574
• 
  Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi Macieja Stryjkowskiego, wydana w 1582
• 
  Katechizm w polskim tłumaczeniu Hieronima Maleckiego, ponowne wydanie z 1615
• 
  Pierwszy numer Poczty Królewieckiej z 1718
• 
  Kalendarz Pruski Polski w przekładzie polskim Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza, wydany w 1793
• 
  Zabawki pożyteczne... Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza wydane w 1794

Kościoły

Kościół polski w Steindamm w 1908 roku

Epitafium Radziwiłłów w katedrze królewieckiej na przedwojennym zdjęciu

Najstarszym kościołem w Królewcu była polska świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja, która została założona wraz z samym miastem w 1255 roku w najstarszej dzielnicy miasta Steindamm (przed 1574 roku służyła ewangelikom polskim, od 1603 stała się wyłącznie polskim kościołem, w 1880 została przekształcona na kościół niemiecki, ale do 1901 roku co czwartą niedzielę odbywały się tu jeszcze nabożeństwa w języku polskim). Świątynia została zbombardowana w 1944, kolejne zniszczenia przyniósł rok następny, pozostałe ruiny rozebrano po wojnie w latach '50. Proboszczami parafii byli m.in. pochodzący z Mazur Krzysztof Liebruder, Wawrzyniec Rast, Jerzy Skrodzki, Jan Jakub Gräber, Marcin Zygmunt Zieleński, Michał Pilchowski, Jerzy Olech, Herman Pełka i August Grzybowski.

Plik:Radziwil.jpg

Ekslibris Bogusława Radziwiłła wykonany dla oznaczenia książek, jakie wpłynęły do Biblioteki Zamkowej w Królewcu na mocy jego testamentu

Do XVIII w. nabożeństwa w języku polskim odbywały się także w katedrze królewieckiej. Zostały zapoczątkowane przez Jana Wnorowskiego po przyjęciu przez miasta reformacji. W katedrze zostali pochowani Anna Maria Radziwiłłowa i Bogusław Radziwiłł.

XIX-XXI wiek

W Królewcu po upadku powstania listopadowego i internowaniu przebywał Wincenty Pol. Podjął tutaj pracę nad pierwszymi swoimi wierszami w hołdzie bohaterstwu powstańców, wydanymi później w zbiorze „Pieśni Janusza”.

Po objęciu posady profesora królewieckiej Akademii Sztuk Pięknych, od 1849 do śmierci w 1875 w Królewcu mieszkał i tworzył malarz Maksymilian Piotrowski.

Podczas powstania styczniowego powstało tu powstańcze biuro korespondencyjne.

W latach 1909–1918 zamieszkiwał w Królewcu kompozytor Łucjan Kamieński.

W latach 1919–1939 w Królewcu się mieścił Konsulat RP, reaktywowany w 1992.

W kwietniu 1945 roku w Królewcu przebywało, obok pozostałych tu jeszcze 65 tys. Niemców, do 15 tys. polskich robotników przymusowych, którzy długo byli przekonani, że Królewiec znajdzie się w granicach Polski, dlatego też Polacy utworzyli radę miejską i zorganizowali Polską Straż Obywatelską. W czerwcu 1945 roku stacjonujący w Bydgoszczy batalion 14. Dywizji Piechoty pomaszerował przez Braniewo do Królewca, w celu wsparcia polskiej administracji, jednak na rogatkach miasta został zatrzymany przez wojska rosyjskie, po czym po dwóch dniach wycofał się do Polski. Po zakończeniu II wojny światowej i przejęciu administracji na tych terenach przez Sowietów, dalszy rozwój elementu polskiego na tych ziemiach został skutecznie powstrzymany. Zmiany nadeszły wraz z rozpadem ZSRR, wówczas dzięki głównie działalności duszpasterskiej zaczęła postępować repolonizacja tutejszej ludności pochodzenia polskiego. Pierwsze kroki ku temu są zasługą polskiego księdza z Grodna Jerzego Steckiewicza.

Obecnie w Kaliningradzie działa organizacja polonijna „Wspólnota Kultury Polskiej w Kaliningradzie”, która jest organizatorem corocznego finału konkursu poezji „Kresy”, konkursu poetycko-plastycznego „Jestem Polakiem”, ogólnomiejskiego dyktanda języka polskiego oraz wydawcą gazety „Głos znad Pregoły”, poza tym w całym obwodzie kaliningradzkim widoczna jest wzmożona działalność Polaków w celu odbudowania swojej dawnej pozycji społecznej na tym obszarze. Działa tu także Stowarzyszenie Inicjatyw Polonijnych oraz organizacje polonijne w Baltijsku, Czerniachowsku, Gurjewsku, Gusiewie i Oziersku. Język polski wykładany jest jako język obcy w szkołach średnich nr 23 i 40, a jesienią 2000 na uniwersytecie otwarto kierunek studiów: język polski i literatura (od 1992 istniała specjalizacja o takiej nazwie).

Polacy urodzeni w Królewcu

W epoce nowożytnej w Królewcu urodzili się m.in.:

• ok. 1563 – Anton Möller, malarz gdański
• 1587 – Fryderyk Adersbach, podpułkownik polski
• 1667 – Ludwika Karolina Radziwiłł, przedstawicielka linii kalwińskiej Radziwiłłów
• 1671 – Michał Kowalski, podróżnik i kolonista
• 1711 – Michał Antoni Sapieha, tłumacz, poeta, urzędnik dworski i wojewoda podlaski
• 1733 – Michał Kossakowski, urzędnik dworski, wojewoda witebski i brasławski
• 1745 – Fryderyk Cabrit, warszawski bankier
• 1749 – Tadeusz Brzozowski, generał zakonu jezuitów

Architektura i urbanistyka

Knipawa w XIX wieku

• zamek krzyżacki w Królewcu
• kościół farny (staromiejski)
• kościół polski na Steindamm
• kościół św. Jakuba w Quednau

Na zespół miejski Królewca składały się w dawnych wiekach trzy osobne miasta z własnymi przedmieściami. Jako pierwsze powstało, na południe od zamku, Stare Miasto (lokacja na prawie chełmińskim 1286), następnie na wschód od Starego Miasta – Lipnik (1300) i jako ostatnia Knipawa (1327), położona na wyspie rzecznej na południe od Starego Miasta. Dopiero w 1724 r. dokonano połączenia trzech miast pod wspólnym zarządem, co w krótkim czasie spowodowało szybki rozwój Królewca pod względem demograficznym, przestrzennym i gospodarczym.

Ulica Tiulenina

Widok z początku XX wieku

Stan z 2013 r.

W układzie urbanistycznym miasta do 1945 r. doskonale były czytelne poszczególne etapy jego rozwoju przestrzennego; nawet obecnie, mimo zniszczeń wojennych i przebudowy układu komunikacyjnego przez Rosjan, bardzo wyraźnie uwidacznia się zasięg historycznego miasta w fazie z początku XIX w. – od górnego stawu na północ do dworca kolejowego (d. Hauptbahnhof) na południe. Nie istnieje zabudowa historycznego Starego Miasta, Knipawy i Lipnika. Na przełomie l. 60. i 70. ostatecznie zburzono pozostałości zamku, zaraz po 1970 – kościół parafialny Lipnika, a w 1976 r. – kościół Lutra na Haberbergu. Dobrze natomiast, pod względem urbanistyczno-architektonicznym, zachowały się dawne osiedla Marauenhof (na wschód od obecnej ul. Gorkiego), Amalienau (okolice ul. Kutuzowa i Prospektu Pobiedy) i Ponarth (dzielnica na południe od dworca głównego, z centralną ul. Kijowską).

Oprócz muzeów kaliningradzkich, zbiory dokumentujące historię i kulturę miasta gromadzone są szczególnie przez Muzeum Miasta Królewca (Museum Stadt Königsberg) w Duisburgu.

Miejsca odwiedzane przez turystów

Katedra św. Wojciecha i Najświętszej Marii Panny

Brama Królewska

Budynek filharmonii, dawniej kościół katolicki św. Rodziny z 1907

Muzeum Bursztynu

Kościół w Judytach

Z okresu II wojny światowej Królewiec wyszedł na tyle okaleczony, że obecny Kaliningrad niewiele przypomina miasto z 1944. Jednakże magia miasta sprawia, że cieszy się popularnością turystów, głównie z Niemiec. Turyści najczęściej odwiedzają:

• katedrę na wyspie Knipawie (Остров Канта – Wyspa Kanta), z muzeum i mauzoleum Immanuela Kanta (Мавзолей Иммануила Канта), na którą wiedzie oryginalny Most Miodowy (Honigbrücke)
• miejskie fortyfikacje – baszty Wrangel (Врангеля) i Der Dohna (Дер Дона) wraz z Muzeum Bursztynu (Музей янтаря), bramę Królewską (Королевские ворота, Królewskie Wrota), Ausfaldzką (ob. kaplica prawosławna), Friedrichsburską, Rossgarten, Sackheimską, Frydlandzką (Frydlandzkie Wrota, z Muzeum Historii Miasta, ozdobionym wizerunkami wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego), Kolejową i Brandenburską (Бранденбургские ворота), twierdzę Kronprinz (Кронпринц) z bastionem Grolman (Грольман), 12 fortów nr I – XII
• XVIII-wieczne koszary przy Wale Litewskim – ob. filia Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu Technologii i Zarządzania (MGUTU) i szkoła morska, w pobliżu akademicka cerkiew męczennicy Tatiany i niewielki cmentarz żydowski
• najładniejszym i ocalałym z wojny willowym osiedlem miasta jest Amalienau (Амалинау), obecnie leżące w dzielnicy centralnej (Центральный район),
• Kościół Królowej Luizy z 1901 roku (ob. Teatr Lalek),
• dawny kościół w dzielnicy Ponarth (ob. cerkiew)
• dawny kościół w dzielnicy Rosenau (ob. cerkiew)
• dawny kościół ewangelicki św. Krzyża na Lomse z lat 1930–1935 (architekt Arthur Kickton) w stylu modernistycznym (ob. cerkiew)
• kościół Chrystusa w Ratshof z 1937 roku w stylu modernistycznym (dom kultury);
• kościół katolicki św. Rodziny z 1907 roku w dzielnicy Haberberg (filharmonia),
• Kościół św. Wojciecha z 1904 rok u(biura)
• Kościół św. Antoniego (przebudowany na cele świeckie)
• Kościół gotycki w Judytach (niem. Judittenkirche; obecnie prawosławna cerkiew św. Mikołaja)
• konsekrowany w 2006 sobór prawosławny Chrystusa Zbawiciela w stylu bizantyjsko-ruskim, katedrę eparchii kaliningradzkiej, na centralnym pl. Zwycięstwa (площадь Победы, płoszczad’ Pobiedy) w miejscu pomnika Lenina. Na placu fontanna, wokół zachowało się sporo monumentalnej urzędowej zabudowy sprzed 1939,
• Rynek Centralny (spełniający rolę bazaru i pchlego targu),
• położoną nad brzegiem rzeki byłą siedzibę Giełdy (Биржа), obecnie Dom Kultury Marynarzy (Дом культуры моряков),
• Bunkier dowódcy obrony Królewca – generała Otto Lascha (Музей «Блиндаж», Бункер Ляша),
• Muzeum Historii i Sztuki (Obwodowe Muzeum Historyczno-Artystyczne, Областной историко-художественный музей) w dawnej 3-piętrowej Stadthalle, najstarsza placówka muzealna w mieście, m.in. wystawa minerałów i ekspozycja przyrodnicza
• Muzeum Historyczno-Archeologiczne Prussia,
• Muzeum Bałtyckiego Federalnego Uniwersytetu im. Immanuela Kanta wraz z pozostałością kolekcji unikalnej Biblioteki Wallenrodskiej (Die Wallenrodtsche Bibliothek, Валленродтская библиотека),
• Oceanarium (Музей Мирового океана, Muzeum Światowego Oceanu), otwarte w 1990, ze zrekonstruowanym fragmentem dawnego XVI-wiecznego portu i 30-metrową latarnią morską; na 2017 planowano oddanie nowej siedziby
  • Wystawa Morski Königsberg – Kaliningrad, ze szkieletem statku z XIX w., odkopanym w Jantarnyj podczas poszukiwań bursztynu i fragmentem dawnego mostu kolejowego, nieopodal ekspozycja prawie 17-metrowego szkieletu ponad 60-tonowego kaszalota, złowionego w 1975
  • okręt podwodny B-413 z 1968, typ Foxtrot
  • statek naukowo-poszukiwawczy Witiaź (Витязь), zbudowany w 1939 w Bremerhaven jako Mars, w 1945 ewakuował z Królewca do Pilawy 20 tys. uchodźców, po 1945 przejęty przez ZSRR, od 1949 jednostka naukowo-badawcza (650 ekspedycji, w tym pomiar w 1957 Rowu Mariańskiego z wynikiem 11 034 m, ponad 800 tys. przebytych Mm, 1176 gatunków odkrytych w czasie ekspedycji, 943 odwiedzone stacje badawcze, na pokładzie obecni Thor Heyerdahl i Jacques-Yves Cousteau); brał udział w zdjęciach do filmu Titanic Jamesa Camerona; po zakończeniu służby planowany do eksponowania w Moskwie, co nie zostało zrealizowane ze względu na zbyt duże zanurzenie
  • Statek naukowo-badawczy o napędzie atomowym Kosmonauta Pacajew, własność Rosyjskiej Agencji Kosmicznej,
  • Trawler rybacki
  • Granitowa ławeczka z kapeluszem, laseczką i listem upamiętniającymi Kanta, który lubił przechadzki w rejonie portu
• barokowy pałac Gross Holstein (przebudowany) – osiedle Pregolskij.
• ogród zoologiczny, założony 1896 z inicjatywy Hermanna Klaasa, który namówił miasto do przekazania drewnianych pawilonów po Północno-Wschodniej Wystawie Gospodarczej na cele ZOO, w którym znalazło się ponad 900 zwierząt reprezentujących 262 gatunków. Początkowo komercyjne (samofinansujące się), dopiero od 1938 uzyskało status miejskiego. II wojnę światową przeżyły tylko 4 zwierzęta: łania, osioł, borsuk i siedmiokrotnie raniony hipopotam Hans (obecnie w logo placówki). Obecnie ZOO – najstarsze w obecnych granicach Rosji – mieści ponad 2 tys. zwierząt reprezentujących 305 gatunków; zlokalizowane jest w dawnej dzielnicy Hufen, w której zachowało się też sporo dawnej zabudowy,
• pomniki: Fryderyka Schillera, Włodzimierza Wysockiego, Albrechta Hohenzollerna
• Hotel Moskwa, dawny biurowiec z lat 30. XX.
• Wierchni Prud – fontanny, skatepark, tereny spacerowe.
• Park Kultury Junost (Młodość) z memoriałem zespołu The Beatles (4 drzewa poświęcone członkom zespołu, posadzone 9.10.2010) oraz przedstawiający przytulonych do siebie matkę i syna pomnik poległych żołnierzy pochodzących z obwodu kaliningradzkiego (Węgry 1956, Czechosłowacja 1968, Angola 1975-1979, Chiny 1924-1953, Korea Północna 1950-1953, Mozambik 1967-1979, Czeczenia 1994, 1996, 1997).

Szokującym pomnikiem, który de facto stał się symbolem minionej epoki miasta, jest budowany w latach 1973–1988 w miejscu najpierw uszkodzonego w 1945, a następnie burzonego sukcesywnie w latach 1967–1969 Zamku Królewskiego, niedokończony 16-piętrowy tzw. Dom Rad (Дом советов). Powodem wstrzymania prac były problemy z jego statyką (niezinwentaryzowane piwnice itd). Inwestorem były władze obwodowe i miejskie. W latach dziewięćdziesiątych szkielet ten został sprywatyzowany.

W 2006 roku podjęto prace nad częściową rekonstrukcją historycznego centrum miasta.

W II dekadzie XXI wieku na wyspie Oktiabrskij (Wyspa Październikowa), popularnie zwanej przedwojenną nazwą Lomse, dla potrzeb mundialu zbudowano Stadion Kaliningrad na 35 tys. miejsc.

8 listopada 2018, w 80 rocznicę Noc kryształowa\Nocy kryształowej, dokonano otwarcia przybliżonej rekonstrukcji gmachu Nowej Synagogi.

Kaliningrad jest portem macierzystym żaglowca STS Kruzensztern.

Okolice miasta

W bezpośrednim sąsiedztwie Kaliningradu zachowały się w różnym stanie interesujące zabytki, m.in.

• kościół gotycki z XIII wieku i zamek kapituły sambijskiej w Gurjewsku (Neuhausen)
• gotycki kościół św. Katarzyny z 1320 roku w Marjino (Arnau)
• dwór klasycystyczny w Rodnikach
• ruiny kościoła św. Barbary w Chrabrowie (Powunden)
• zamek krzyżacki z XIV wieku, przebudowany w XIX wieku na pałac w Nizowjem (Waldau)
• ruiny kościoła i zamku krzyżackiego w Uszakowie (niem. Brandenburg, pol. Pokarmin)
• obszary krajobrazowe: Zalew Wiślany i dolina Pregoły

Militaria

Siedziba dowództwa Floty Bałtyckiej

W mieście swoją siedzibę ma dowództwo Floty Bałtyckiej (Балтфлот), przy ul. Grekowa 2 (Грекова). Jej dowódca pełni również funkcję zwierzchnika wszystkich jednostek wojskowych w obwodzie, dowodząc jednocześnie chroniącym ją Kaliningradzkim Rejonem Obronnym. Wśród kilkunastu jednostek wojskowych w Kaliningradzie mieści się też Bałtycki Instytut Wojskowo-Morski (Балтийский военно-морской институт).

• 5,3 km od centrum na płd.-zach. mieści się pierwsze lotnisko wojskowe w Kaliningradzie – Małe Isakowo (ros.: Малое Исаково, niem.: Devau), siedziba miejscowego aeroklubu.
• 7 km od centrum, w miejscowości Czkałowsk (ros.: Чкаловск, niem.: Tannenwalde), Niemcy zlokalizowali w 1935 największą bazę lotniczą w obecnym obwodzie, aktualnie już w granicach administracyjnych rozrastającego się miasta.
• 15 km od centrum, w pow. Bagrationowsk, znajduje się lotnisko Niwienskoje (ros.: Нивенское, niem.: Wittenberg (bei Tharau)), nieczynne.
• 24 km od centrum, w pow. Gurjewsk zlokalizowano lotnisko wojskowe Chrabrowo (ros.: Храброво, niem.: Powunden), obecnie pełniące głównie rolę cywilnego portu lotniczego.

Gospodarka

Obecnie największe zakłady to:

• Nadbałtycka Stocznia Jantar (Прибалтийский судостроительный завод Янтарь), (b. stocznia Schichau),
• Kaliningradzki Zakład Budowy Wagonów (Калининградский вагоностроительный завод) (powstały jako firma Steinfurt w 1830),
• Zakłady Produkcji Samochodów Awtotor (автомобилестроительное предприятие Автотор), produkujące samochody na licencji BMW, Kia i General Motors.

Transport

Port Kaliningrad

• Tramwaje w Kaliningradzie

Transport morski

Obszar portowy Kaliningradu dzieli się na trzy części:

• Port morski
• Port rybacki
• Terminal naftowy

Transport kolejowy

Kaliningrad Południowy – główna stacja kolejowa

W mieście znajdują się stacje kolejowe:

• Kaliningrad Passażyrskij (Południowy)
• Kaliningrad Północny

W Kaliningradzie swoją siedzibę ma dyrekcja okręgowa Kolei Rosyjskich – RŻD (Калининградская железная дорога – KЖД), eksploatująca sieć linii o łącznej długości 617,7 km i zatrudniająca 4540 pracowników (2009). Funkcjonują bezpośrednie połączenia kolejowe Kaliningradu z: Adlerem, Brześciem nad Bugiem, Charkowem, Czelabińskiem, Homlem, Kijowem, Moskwą, Murmańskiem, Sankt Petersburgiem, większość przez Wilno i Mińsk.

Transport lotniczy

• Kaliningrad dysponuje położonym 24 km na północ portem lotniczym.
• Baza lotnicza Kaliningrad Czkałowsk.
• KD Avia – była linia lotnicza.

W 1919 w Królewcu uruchomiono pierwszy w Niemczech cywilny port lotniczy Devau. W 1921 otwarto połączenie lotnicze Berlin-Gdańsk-Królewiec-Kłajpeda-Ryga, w 1923 przedłużono je do Tallinna, a w 1924 do Helsinek; inny przewoźnik w 1922 rozpoczął loty na trasie Królewiec-Ryga-Moskwa. 27 stycznia 1945 z tego miejsca odleciał z Królewca ostatni niemiecki samolot Ju-52 z 40 pasażerami na pokładzie. Obecnie lotnisko, nazwa oficjalna: Małe Isakowo (Малое Исаково), popularna: Devau (Девау), jest siedzibą miejscowego Aeroklubu.

Uczelnie

Uniwersytet

Obecnie w mieście funkcjonuje 21 szkół wyższych. Najważniejsze z nich to:

• Bałtycki Federalny Uniwersytet im. Immanuela Kanta w Kaliningradzie (Балтийский федеральный университет имени Иммануила Канта), dawniej Rosyjski Uniwersytet Państwowy im. Immanuela Kanta,
• Bałtycka Akademia Państwowa (Балтийская государственная академия),
• Kaliningradzki Państwowy Uniwersytet Techniczny (Калининградский государственный технический университет), wcześniej Kaliningradzki Techniczny Instytut Przemysłu Rybnego i Gospodarki (Калининградский технический институт рыбной промышленности и хозяйства),
• Bałtycki Instytut Wojskowo-Morski (Балтийский военно-морской институт),
• Kaliningradzki Wojskowy Instytut Federalnej Służby Pogranicza Federacji Rosyjskiej (Калининградский военный институт федеральной пограничной службы РФ).

Sport

Stadion piłkarski

• Dinamo-Jantar Kaliningrad – klub piłki siatkowej mężczyzn i kobiet
• Bałtika Kaliningrad – klub piłkarski
• Kaliningrad Amber Hawks – klub futbolu amerykańskiego występujący gościnnie w polskiej lidze

Miasta partnerskie

Kilonia, Niemcy Groningen, Holandia Gdańsk, Polska Gdynia, Polska Toruń, Polska Białystok, Polska

Elbląg, Polska Zabrze, Polska Olsztyn, Polska Starogard Gdański, Polska Łódź, Polska

Racibórz, Polska Malmö, Szwecja Norfolk, Stany Zjednoczone Meksyk, Meksyk Kłajpeda, Litwa

Zobacz też

• Konsulat Generalny RP w Kaliningradzie

Bibliografia

• Caspar Stein: Das Alte Königsberg. Eine ausführliche Beschreibung der drei Städte Königsberg... anno 1644, Hamburg, Verein für Familienforschung in Ost- und Westpreußen, 1998, ISBN 3-931577-14-7 (reprint wyd. Königsberg 1911)
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. pod red. Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego, t. 4, Warszawa, nakł. Władysława Walewskiego, 1883 (reprint Warszawa, WAiF, 1976)
• Adolf Boetticher: Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, H. 7, Königsberg, Königsberg, Teichert, 1897
• Alfred Rohde: Königsberg Pr., Leipzig, Klinkhardt und Biermann, 1929
• Georg Dehio: Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler, neu bearb. von Ernst Gall Deutschordensland Preußen, unter Mitw. von Bernhard Schmid und Grete Tiemann, München; Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1952
• Handbuch der historischen Stätten. Ost- und Westpreußen, hrsg. von Erich Weise, Stuttgart, Kröner, 1981, ISBN 3-520-31701-X (unveränd. Nachdr. d. 1. Aufl. 1966)
• Königsberg in alten Ansichtskarten, hrsg. von Ruth Maria Wagner, Frankfurt am Main, Flechsig Verlag, 2. Aufl., 1981, ISBN 3-88189-051-3.
• Carl von Lorck, Dome, Kirchen und Klöster in Ost- und Westpreußen. Nach alten Vorlagen, 2. unver. Aufl., Frankfurt am Main, Weidlich, 1982, ISBN 3-8035-1163-1.
• AndrzejA. Rzempołuch AndrzejA., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn: Remix, 1992, ISBN 83-900155-1-X, OCLC 833969011 .brak strony (książka)
• Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreußens. Die ehemaligen Provinzen West- und Ostpreußen (Deutschordensland Preußen) mit Bütower und Lauenburger Land, bearb. von Michael Antoni, München; Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1993, ISBN 3-422-03025-5.
• Królewiec a Polska, red. Marian Biskup, Wojciech Wrzesiński, Olsztyn, OBN, 1993
• Juri Iwanow: Königsberg und Umgebung, Dülmen, Laumann-Verlag, 1994, ISBN 3-87466-185-7.
• JanuszJ. Jasiński JanuszJ., Historia Królewca. Szkice z XIII-XX stulecia, Olsztyn: Książnica Polska, 1994, ISBN 83-85702-03-2, OCLC 170006061 .brak strony (książka)
• Anatolij Bachtin; Gerhard Doliesen: Vergessene Kultur. Kirchen in Nord-Ostpreußen. Eine Dokumentation, 2. Aufl., Husum, Husum, 1998, ISBN 3-88042-849-2.
• Walter Daugsch; Lorenz Grimoni (Hg.): Museum Stadt Königsberg in Duisburg. Dokumentation zur Geschichte und Kultur einer europäischer Stadt, Leer/Ostfriesland, Rautenberg, 1998, ISBN 3-7921-0472-5.
• Baldur Köster: Königsberg. Architektur aus deutscher Zeit, Husum, Husum, 2000, ISBN 3-88042-923-5.
• SławomirS. Augusiewicz SławomirS., JanuszJ. Jasiński JanuszJ., TadeuszT. Oracki TadeuszT., Wybitni Polacy w Królewcu. XV-XX wiek, Olsztyn: Littera, 2005, ISBN 83-89775-03-4, OCLC 69292074 .brak strony (książka)
• Kaliningrad. Putevoditel (Калининград. Путеводитель), avt. teksta T. Ermakova, Kaliningrad, Jantarnyj skaz (Янтарный сказ), 2005, ISBN 5-7406-0870-1 (błędny)
• Prusy Wschodnie – dokumentacja historycznej prowincji. Zbiory fotograficzne dawnego Urzędu Konserwatora Zabytków w Królewcu (=Ostpreußen – Dokumentation einer historischen Provinz. Die photographische Sammlung des Provinzialdenkmalamtes in Königsberg), oprac. i red. bazy danych Jan Przypkowski, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, [2006], ISBN 83-89101-44-0.
• Vadim Jur’evič Kurpakov: Kaliningradskaja oblast. Putevoditel (Калининградская область. Путеводитель), Kaliningrad, Terra Baltika (Терpа Балтика), 2007, ISBN 978-5-98777-012-2.

Linki zewnętrzne

• 750 lat Kaliningradu/Królewca
• Administracja obwodu kaliningradzkiego
• Kaliningrad – relacja i zdjęcia z podróży
• Historia, stare pocztówki, przedwojenny plan miasta
• Polacy w Królewcu
• Pismo Wspólnoty Polskiej w Kaliningradzie, ukazuje się od 1995
• Zdjęcia z Kaliningradu
• Królewiec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 683 .