Ptolemeusz II Filadelfos

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ptolemeusz II Filadelfos
Ilustracja
Ptolemeusz II i Arsinoe II na oktadrachmie
władca starożytnego Egiptu
Okres

od 283 p.n.e.
do 246 p.n.e.

Poprzednik

Ptolemeusz I Soter

Następca

Ptolemeusz III Euergetes

Dane biograficzne
Dynastia

Ptolemeusze

Data i miejsce urodzenia

308 p.n.e.
Kos

Data śmierci

246 p.n.e.

Ojciec

Ptolemeusz I Soter

Matka

Berenika I

Żona

1. Arsinoe I,
2. Arsinoe II

Dzieci

Ptolemeusz III Euergetes,
Lizymach,
Berenika

Multimedia w Wikimedia Commons
Popiersie Ptolemeusza II (z Muzeum Archeologicznego w Neapolu)
Przedstawienie ubóstwionych Ptolemeusza i Arsinoe ze świątyni ich imienia w Tanis (z British Museum)

Ptolemeusz II Filadelfos, Ptolemaios II Filadelfos – gr. basileus Ptolemaios II Theos Philadelphos II – król Ptolemeusz II Bóg miłujący siostrę[1] (lub brata[2]) egip. Ptulmis Userkare Meriamon (urodzony w 308 p.n.e. na wyspie Kos[2], zmarł w 246 p.n.e.[2] w Egipcie) – drugi władca Egiptu z dynastii Ptolemeuszy, panował w latach 283–246 p.n.e. Syn Ptolemeusza I Sotera i Bereniki I[3], mąż Arsinoe I i Arsinoe II, ojciec Ptolemeusza III Euergetesa, Lizymacha i Bereniki[4]. Panował od 285 roku p.n.e., początkowo wspólnie z ojcem, a od 283 p.n.e. samodzielnie[2]. W latach 277–270 p.n.e. wspólnie z Arsinoe II[5]. Władzę po śmierci Ptolemeusza II przejął jego syn Ptolemeusz III Euergetes[6]

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Wychowanek wybitnych uczonych swoich czasów: filozofa Stratona z Lampsakos, poety i gramatyka Filetasa z Kos i pierwszego kustosza (zarządcy) Biblioteki Aleksandryjskiej, filologa Zenodota z Efezu[3].

Pierwsze lata rządów Ptolemeusza II nacechowane były walką o utrwalenie swojej władzy z przyrodnimi braćmi: nieznanym z imienia synem Eurydyki – który wzniecił bunt na Cyprze i został zgładzony[7], Argaiosem – który został posądzony o spisek przeciwko władcy i stracony[7], Ptolemeuszem Keraunosem – który znalazł schronienie na dworze króla Macedonii i Tracji Lizymacha[7], i Magasem – pełniącym funkcję namiestnika Cyrenajki, który ok. 278 p.n.e. ogłosił się królem tej prowincji[7]. Magas poprosił o pomoc wroga Ptolemeusza, króla seleucydzkiego Antiocha, który był jego teściem[8][9]. Prawdopodobnie celem władcy Cyrenajki było przejęcie władzy nad całym Egiptem[8]. Ze względu na wewnętrzne problemy Antioch nie mógł ostatecznie wesprzeć rewolty Magasa, a Ptolemeusz nie miał możliwości pacyfikacji Cyrenajki z uwagi na bunt najemników w armii[8]. Wojna Ptolemeusza z Magasem tliła się do lat 60. lub 50. III w. p.n.e., kiedy obydwaj zawarli ugodę[8][10]. Oprócz wymienionych starć Ptolemeusz toczył bliżej nieopisaną wojnę z Antiochem I w latach 280-279, w wyniku której miał przejąć kontrolę nad niektórymi fragmentami wybrzeża Azji Mniejszej[11][8].

Arsinoe[edytuj | edytuj kod]

Niedługo po zostaniu królem Ptolemeusz pojął za żonę Arsinoe I, córkę Lizymacha[9]. W 279 p.n.e. powróciła do Egiptu po ucieczce z Macedonii siostra Ptolemeusza II – Arsinoe II, która w krótkim czasie doprowadziła do wypędzenia pierwszej żony króla i sama zajęła jej miejsce w 277 p.n.e.[12] Data ta jest dyskusyjna; Ewa Wipszycka sugeruje dowolny moment między 279 a 274 p.n.e.[13] Małżeństwo brata i siostry odbiło się głośnym echem w całym świecie greckim, wywołując wiele niepochlebnych opinii i komentarzy, w tym poety Sotadesa, który krytykę władcy przypłacił życiem[14]. Arsinoe II zmarła ok. 270 p.n.e.[15] Po jej śmierci Ptolemeusz kazał oddawać jej boską cześć, nadawszy jej przydomek filadelfos (miłująca brata)[16]. Przydomek ten przyjęto w historiografii jako określający Ptolemeusza II, choć ten według niektórych badaczy tak naprawdę nigdy za życia go nie nosił[16]. Inni autorzy utrzymują, że władca miał jednak używać przydomku filadelfos po ślubie z siostrą[17]. Zdaniem Ewy Wipszyckiej określenie filadelfos towarzyszy Ptolemeuszowi dopiero w źródłach z II w. p.n.e.[18]

I wojna syryjska[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: I wojna syryjska.

W latach 70. Ptolemeusz zorganizował sieć sojuszy i wywołał pierwszą wojnę syryjską przeciwko Antiochowi Soterowi, która jest słabo poświadczona źródłowo[19]. Wojna rozgorzała ok. 274 p.n.e.; największym sukcesem Antiocha było zdobycie Damaszku[20]. Ptolemeusz doprowadził jednak do względnie korzystnego dlań układu pokojowego ok. 271 p.n.e., na mocy którego utrzymał spore terytoria na Bliskim Wschodzie[19].

W latach następnych Ptolemeusz II prowadził kampanię w Azji Mniejszej, w wyniku której zyskał kontrolę nad siecią greckich miast i zachodnim wybrzeżem Anatolii[19]. Ponadto zdobył Fenicję i liczne wyspy Morza Śródziemnego[21]. Prawdopodobnie wysłał około 270 p.n.e. ekspedycję na Morze Czarne, która miała wspomóc miasto Bizancjum w walce z Galatami[22]. Flota Ptolemeusza zajmowała się również tępieniem piratów na Morzu Śródziemnym[23].

Wojna chremonidejska[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Wojna chremonidejska.

Około 267 p.n.e. Ptolemeusz zawarł sojusz ze Spartą oraz Atenami skierowany przeciwko rosnącemu w siłę państwu macedońskiemu[21]. Zapoczątkowało to trwającą kilka lat wojnę chremonidejską, Datacja i przebieg wojny są niepewne[24]. Bezpośrednia przyczyna wybuchu wojny nie jest znana; niewykluczone, że Ptolemeusz chciał osadzić na tronie macedońskim swojego syna bądź syna Arsinoe z poprzedniego związku[25][23]. Niewykluczone, że w przygotowania do wojny była zaangażowana sama Arsinoe, która zmarła tuż przed jej wybuchem[26]. Nazwa wojny pochodzi od imienia przywódcy ateńskiego Chremonidesa, który był jednym z architektów przymierza antymacedońskiego[21]. Po stronie spartańskiej głównym stronnikiem Ptolemeusza był Areusz[27].

Zmagania wojenne toczyły się przede wszystkim na terenie kontynentalnej Grecji[28]. Dowódcą ekspedycji wysłanej przez Ptolemeusza był Patroklos[29]. Wojska Ptolemeusza nie angażowały się w bezpośrednie starcia lądowe z wrogiem[29]. Ostatecznie siły spartańsko-ateńskie mimo wsparcia Ptolemeusza zostały pokonane[30]. Dodatkowo w 262 p.n.e. bądź 261 p.n.e. Antygon Gonatas pokonał być może[31] Ptolemeusza w bitwie morskiej pod wyspą Kos[30]. Uznanym faktem historycznym jest, że bitwa miała miejsce i że Ptolemeusz ją przegrał, jednak umiejscowienie jej w czasie napotyka trudności; za najbardziej prawdopodobne daty bitwy uznaje się 261 bądź 255 p.n.e.[31]

W 261 p.n.e. doszło do zawarcia nietrwałego pokoju, który nie przyniósł Ptolemeuszowi żadnych większych nabytków[30]. W trakcie tej wojny Patroklos prawdopodobnie umocnił wpływy Ptolemeuszy na Krecie i Keos[32]. Pomimo przegrania wojny na lądzie Lagida zdołał utwierdzić swoje wpływy w basenie Morza Egejskiego[33]..

II wojna syryjska[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: II wojna syryjska.
Portretowa rzeźba grecko-rzymska przedstawiająca Ptolemeusza II jako faraona (ze zbiorów Walters Art Museum, Baltimore)
Pentadrachma z wizerunkiem Ptolemeusza II

Król Antioch II Theos, zaraz po objęciu tronu syryjskiego skonstruował wraz z Antygonem Gonatasem sojusz skierowany przeciwko Ptolemeuszowi, i ok. 260 p.n.e. rozpętał trwającą kilka lat II wojnę syryjską[30]. Działania wojenne prowadzono równocześnie na froncie greckim i syryjskim[34], przy czym ten drugi był o wiele mniej intensywny[35]. Sytuację Ptolemeusza komplikowała rewolta przeciw jego władzy w Jonii (rozpętana przez bliżej niezidentyfikowanego Lagidę określanego jako Ptolemeusz Syn[36]), dodatkowo stanięcie po stronie koalicji antyptolemejskiej miasta Rodos[31]. Rodyjczycy ok. 258 p.n.e. pokonali flotę ptolemejską, dowodzoną przez nauarchę Chremonidesa[37], nieopodal Efezu[38]. W toku tej wojny doszło także być może[31] do bitwy morskiej pod wyspą Kos, którą Ptolemeusz przegrał[34]. W 255 p.n.e. doszło do zawarcia niekorzystnego dla Ptolemeusza pokoju: władca tracił Cyklady, Cylicję i Pamfilię, co przekreślało dominację Lagidów w basenie Morza Egejskiego[34]. W rejonie Bliskiego Wschodu Ptolemeusz zatrzymał Celesyrię, czyniąc jednak inne znaczne terytorialne ustępstwa; tam pokój z Antiochem podpisał dopiero w 253 p.n.e.[39][34]. Ptolemeusz w ramach traktatu pokojowego wydał swoją córkę Berenike II za Antiocha[39].

Wyprawa do Persji[edytuj | edytuj kod]

Inskrypcja na tzw. Steli z Pithom zawiera informację komemoratywną nt. rzekomej wyprawy wojennej Ptolemeusza II do "dalekiego lądu", z której przywieźć miał licznych "nowych bogów"[40]. Relacja to interpretowana była w różny sposób: niektórzy historycy widzieli w niej dowód wyprawy wojennej do Persji lub Arabii, inni zaliczali ją jako nieznany epizod którejś z wojen syryjskich[40]. Nowsze badania wykluczyły hipotezę wyprawy perskiej i uznały za bardziej prawdopodobne, że Stela z Pithom zawiera opis kampanii syropalestyńskiej Ptolemeusza z ok. 276 p.n.e.[41]

Zasięg terytorialny imperium Ptolemeusza II[edytuj | edytuj kod]

Ptolemeusz II, poza Egiptem, rozciągał swoje panowanie na Cypr oraz Celesyrię oraz przez znaczną część rządów sprawował mniej lub bardziej bezpośrednią kontrolę nad Wyspami Jońskimi, terenami od Pamfilii do Hellespontu i innymi wyspami Morza Egejskiego, Cyrenajką, Syrią i Fenicją[42]. Celesyria, Syria, Fenicja, Cyrenajka i Cypr stanowiły tereny silniej związane z Egiptem, ze względu na zbliżony sposób administracji i system podatkowy[43]. Cypr stanowił dla państwa Ptolemeusza kluczową bazę morską i punkt ważny dla utrzymania talasokracji Morza Śródziemnego[44]. Szczyt zasięgu terytorialnego państwa Ptolemeusza przypadł na lata 70. i 60. III w. p.n.e.[45] Z początkiem lat 70. Ptolemeusz rozszerzył czasowo swoje posiadanie na wybrzeże Fenickie oraz znaczną część wybrzeża Azji Mniejszej[46]. Zdobycze te ukróciła znacznie pierwsza wojna syryjska[46]. W okresie wojny chremonidejskiej i bezpośrednio po niej Ptolemeusz sprawował kontrolę nad wyspą Keos, Terą, Metaną na Peloponezie i Itanos na Krecie[47]. Trzy ostatnie spośród wymienionych lokacji Ptolemeusz utrzymał na stałe[47]. Druga wojna syryjska przyniosła utratę Jonii, Pamfilii, Cylicji i Samos, pozostawiając pod panowaniem Ptolemeusza niektóre wyspy Morza Egejskiego i prawdopodobnie bazy w Licji[48]. Po kilku latach od zakończenia drugiej wojny syryjskiej najprawdopodobniej odzyskał kontrolę nad grupującym archipelag Cyklad Związkiem Wyspiarzy[34][49]. Niezależnie od walk o wpływy w basenie Morza Śródziemnego Ptolemeusz rozszerzał swoje panowanie nad Czarną Etiopią, kierując tam liczne ekspedycje m.in. ze względu na cenną kość słoniową i inne towary luksusowe[50]. Arabia ani Etiopia nie stanowiły jednak nigdy bezpośrednio części państwa Ptolemeusza[51].

Charakter rządów[edytuj | edytuj kod]

Kamea z wizerunkiem Ptolemeusza II i Arsinoe (w kolekcji Ermitażu, Petersburg)
Głowa Ptolemeusza II, II/I w. p.n.e. (z muzeum Luwru)

Ptolemeusz był władcą czynnym na arenie międzynarodowej; utrzymywał przyjacielskie stosunki z Rzymem[2] i Kartaginą, a w pierwszej wojnie punickiej zachował neutralność, występując nawet z postulatem mediacji[52]. Prowadził wielokierunkową politykę zagraniczną. Wysyłał poselstwa m.in. do Indii[53].

Historycy podkreślają jego brak zdolności wojskowych[3]. Mimo to utrzymywał stosunkowo silną i dobrze zorganizowaną kilkudziesięciotysięczną armię[52]. Jego flota operowała nie tylko na Morzu Śródziemnym, ale także na Nilu i Morzu Czerwonym[54]. Za czasów Ptolemeusza ustanowiono w Egipcie system podatkowy, który w ogólnym zarysie nie zmienił się do końca epoki hellenistycznej[8].

Kult boski[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kult władców hellenistycznych.

Ptolemeusz II był pierwszym od czasów Aleksandra Macedońskiego władcą greckim, który zorganizował kult siebie jako boga za życia[16]. Zrobił to około 272 p.n.e., deifikując także swoją żonę[17]. Stworzył wówczas nowy byt boski, propagując kult siebie i Arsinoe jako rodzeństwo bogów, Theoi Adelphoi[55]. W niektórych lokalnych przypadkach kult Arsinoe próbowano połączyć z kultem Ateny i Afrodyty[56]. Poświadczone są przypadki boskiego kultu Arsinoe nie tylko w Egipcie, ale także w innych rejonach zależnych od Ptolemeuszy, m.in. na wyspie Kos i Cyprze[57].

Swoje posągi Ptolemeusz kazał umieścić w świątyni Aleksandra Wielkiego w Aleksandrii[55]. Ponadto w 261 p.n.e. ustanowił kult boski swoich rodziców Ptolemeusza I oraz Bereniki[16]. Zdaniem Tomasza Grabowskiego ustanowił on kult swoich rodziców, uznanych za bogów Theoi Soteres, w 283 p.n.e.[58] Według innych opracowań miał on nakazać kult swojego ojca w 279 p.n.e.[17]

Nie kłóciło się to z wielowiekową tradycją deifikacji władców w Egipcie[1].To, czy kult ptolemejskich władców faktycznie przyjął się w egipskim społeczeństwie, czy też był jedynie elementem politycznej agendy, nie jest możliwe do ustalenia w świetle zachowanych źródeł, choć pewne dowody mogą wskazywać na faktyczne postrzeganie ich przez niektórych mieszkańców Egiptu jako istoty boskie[59]. Niezależnie od tej kwestii Ptolemeusz II uznawany jest za władcę kluczowego w procesie wykształcenia się ptolemejskiej ideologii dynastycznej[60].

Ptolemeusz utrzymywał ii propagował kult swój i swojej rodziny poprzez organizację wystawnych świąt i pochodów[61]. Festiwal na cześć jego ojca nosił nazwę Ptolemaia, zaś na cześć jego zmarłej siostry Arsinoeia[62]. Festiwal ku czci Theoi Adelphoi nazywano Theadelpheia[63]. Spośród tych festiwali najpopularniejsze były Ptolemaia, które kontynuowane były długo po śmierci Ptolemeusza II i przez pewien czas w świecie helleńskim cieszyły się reputacją bliską igrzyskom olimpijskim[63].

Wizerunki swoje oraz swoich bliskich w boskiej formie umieszczał na bitych przez siebie monetach; później tę tradycję kontynuowali jego następcy[64]. Ponadto silnie rozpowszechniał lokalny kult Aleksandra Wielkiego, aby wzmocnić swoją pozycję jako jego następcy[55].

Innym źródłem postrzegania władcy jako obiektu kultu boskiego była częsta w tamtym okresie deifikacja go przez poszczególne greckie poleis w ramach wdzięczności za okazaną pomoc; było to jedno z narzędzi prowadzenia polityki przez Greków, z którego również Ptolemeusz II korzystał[55]. Propagował on boskość swojego ojca nadaną mu przez Rodyjczyków, a niektórzy historycy uważają, że przydomek Soter został ukuty nie w czasach Ptolemeusza I, a dopiero za rządów jego syna[65]. Z kolei samemu Ptolemeuszowi II boskość przyznało miasto Bizancjum w uznaniu za pomoc militarną okazaną temu polis przez władcę[66].

Koregencja[edytuj | edytuj kod]

Wiadomo, że za życia Ptolemeusz II ustanowił około 270 p.n.e. swoim koregentem tzw. Ptolemeusza Syna, postać, której identyfikacja napotkała trudności historyków[60]. Koregencja trwała około dekady[67]. Był to prawdopodobnie element polityki dynastycznej Ptolemeusza II, który próbował jasno ustalić kolejność dziedziczenia władzy po jego śmierci[67]. Niewykluczone, że po zorganizowaniu przez Syna rebelii w Jonii w 259 p.n.e.[68] skazano go na damnatio memoriae, z czego wynika ubogość źródeł na jego temat[69]. W historiografii podnosi się też tezę, że Ptolemeusza Syna należy identyfikować z młodym Ptolemeuszem III Euergetesem bądź z Ptolemeuszem Lizymachem, synem Arsinoe II i Lizymacha, przy czym tę drugą opcję uznaje się za najbardziej prawdopodobną[70]. Najważniejszym źródłem do dziejów koregencji Ptolemeusza II i Ptolemeusza Syna jest tzw. Wielka Stela z Mendes[71]. Dowody ikonograficzne wskazują na to, że koregencja Ptolemeusza Syna nosiła wyraźne cechy zależności od Ptolemeusza II i nie byli oni władcami równymi sobie[72].

Ptolemeusz Filadelfos w Bibliotece Aleksandryjskiej (mal. Vincenzo Camuccini, 1813)

Mecenat[edytuj | edytuj kod]

Ptolemeusz był zręcznym administratorem oraz organizatorem życia gospodarczego i kulturalnego kraju, mecenasem nauki i sztuki[52]. Dla przekształcenia dawnego państwa faraonów w nowoczesną monarchię hellenistyczną energicznie wprowadzał gospodarkę pieniężną w ostatnim kraju śródziemnomorskim, który dotąd jej jeszcze w pełni nie posiadał. Usilnie rozwijał też przy pomocy fachowców rolnictwo, podejmując prace nawadniające i podnosząc wydajność ziemi oraz aklimatyzując nowe gatunki roślin i zwierząt[73].

Za jego czasów Aleksandria zaczęła odgrywać wielką rolę jako ośrodek kulturalny Egiptu i świata helleńskiego[74]. Do jego dworu należeli tacy poeci jak Teokryt i Kallimach z Cyreny[75], a także wspomniany Sotades. Również za jego panowania w Aleksandrii dokonano na grecki przekładu Starego Testamentu określanego jako Septuaginta[53]. Ponadto na jego dworze przebywali Teofrast, Demetriusz z Faleronu, Euklides czy Archimedes[75]. Swoje badania dzięki pomocy władcy prowadził Arystarch z Samos[75]. Ptolemeusz był mecenasem Biblioteki Aleksandryjskiej, której zbiory liczyły za jego panowania kilkaset tysięcy zwojów[74]. Na prośbę Stratona Ptolemeusz zorganizował wyprawę do Arabii i Indii, której celem miało być pozyskanie do badań egzotycznych okazów zwierząt[75].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Roubekas 2015 ↓, s. 8.
  2. ↑ a b c d e Britannica ↓.
  3. ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 967.
  4. ↑ Walbank 1984 ↓, s. 482, 488.
  5. ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 973-975.
  6. ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 173.
  7. ↑ a b c d Kwiatkowski 2021 ↓, s. 968.
  8. ↑ a b c d e f Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 153.
  9. ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 969.
  10. ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 982.
  11. ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 164-167.
  12. ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 973.
  13. ↑ Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 154.
  14. ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 974.
  15. ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 976.
  16. ↑ a b c d Kwiatkowski 2021 ↓, s. 977.
  17. ↑ a b c Roubekas 2015 ↓, s. 9.
  18. ↑ Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 155.
  19. ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 978-979.
  20. ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 168.
  21. ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 979.
  22. ↑ Grabowski 2015 ↓, s. 73-74.
  23. ↑ a b Grabowski 2015 ↓, s. 74.
  24. ↑ O'Neil 2008 ↓, s. 65.
  25. ↑ O'Neil 2008 ↓, s. 66.
  26. ↑ O'Neil 2008 ↓, s. 71.
  27. ↑ O'Neil 2008 ↓, s. 67.
  28. ↑ Grabowski 2015 ↓, s. 75.
  29. ↑ a b Grabowski 2015 ↓, s. 76.
  30. ↑ a b c d Kwiatkowski 2021 ↓, s. 980.
  31. ↑ a b c d Grabowski 2015 ↓, s. 85.
  32. ↑ Grabowski 2015 ↓, s. 81-83.
  33. ↑ Grabowski 2015 ↓, s. 84-85.
  34. ↑ a b c d e Kwiatkowski 2021 ↓, s. 981.
  35. ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 171.
  36. ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 169-170.
  37. ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 170.
  38. ↑ Grabowski 2015 ↓, s. 86.
  39. ↑ a b Grabowski 2010 ↓, s. 172.
  40. ↑ a b Lorton 1971 ↓, s. 160.
  41. ↑ Lorton 1971 ↓, s. 164.
  42. ↑ Marquaille 2008 ↓, s. 40, 42.
  43. ↑ Marquaille 2008 ↓, s. 43.
  44. ↑ Marquaille 2008 ↓, s. 45.
  45. ↑ Marquaille 2008 ↓, s. 49.
  46. ↑ a b Marquaille 2008 ↓, s. 46.
  47. ↑ a b Marquaille 2008 ↓, s. 47.
  48. ↑ Marquaille 2008 ↓, s. 48.
  49. ↑ Grabowski 2015 ↓, s. 87.
  50. ↑ Marquaille 2008 ↓, s. 50.
  51. ↑ Marquaille 2008 ↓, s. 52.
  52. ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 983.
  53. ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 984.
  54. ↑ Grabowski 2015 ↓, s. 72.
  55. ↑ a b c d Grabowski 2014 ↓, s. 22.
  56. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 29-30.
  57. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 31.
  58. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 24.
  59. ↑ Roubekas 2015 ↓, s. 22-23.
  60. ↑ a b Skuse 2017 ↓, s. 89.
  61. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 21-22.
  62. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 25, 27.
  63. ↑ a b Grabowski 2014 ↓, s. 28.
  64. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 27.
  65. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 23.
  66. ↑ Grabowski 2014 ↓, s. 33.
  67. ↑ a b Skuse 2017 ↓, s. 99.
  68. ↑ Skuse 2017 ↓, s. 100.
  69. ↑ Skuse 2017 ↓, s. 90.
  70. ↑ Skuse 2017 ↓, s. 91, 93.
  71. ↑ Skuse 2017 ↓, s. 93-95.
  72. ↑ Skuse 2017 ↓, s. 98.
  73. ↑ A. Świderkówna: Hellenika – wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta. Warszawa: PIW, 1973, s. 120.
  74. ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 985.
  75. ↑ a b c d Kwiatkowski 2021 ↓, s. 986.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Władcy Starożytnego Egiptu
Od okresu predynastycznego do Pierwszego Przejściowego (przed ok. 3150–2133)
Okres
Dynastia
  • Faraonowie
Predynastyczny
(przed ok. 3150)
0
Wczesnodynastyczny
(ok. 3150–2686)
I
II
Stare Państwo
(ok. 2686–2181)
III
IV
V
VI
1. Przejściowy
(ok. 2181–2133)
VII
  • Neferkare (młodszy)
  • Neferkare Nebi
  • Dżedkare Szemai
  • Neferkare Chendu
  • Merienhor Neferkamin
  • Nikare
  • Neferkare Tereru
  • Neferkahor
VIII
  • Uadżkare Pepisonbe
  • Neferkamin Anu
  • Kakare Ibi
  • Neferkare
  • Neferkauhor Kapuibi
  • Neferirkare
IX
  • Meribre Cheti I
  • Neferkare Nebkaure
  • Cheti II
  • Setut
X
  • Merihathor
  • Neferkare
  • Uachare Cheti III
  • Merikare
  • Nebkaure Cheti IV
Średnie Państwo i Drugi Okres Przejściowy (ok. 2133–1567)
Okres
Dynastia
  • Faraonowie
Średnie Państwo
(ok. 2133–1786)
XI
XII
2. Przejściowy
(ok. 1786–1567)
XIII
  • Wegaf
  • Amenemhat V
  • Sekhemre Khutawi
  • Amenemhat VI
  • Sehetepibre
  • Iufeni
  • Amenemhat VII
  • Nebnun Semenkare
  • Hornedjheriotef
  • Sobekhotep I
  • Nedjemibre
  • Sebekhotep I
  • Reniseneb
  • Hor I
  • Amenemhat VIII
  • Amenemhat IX Sebekhotep II
  • Chendżer
  • Imiramesha (albo Mermesha)
  • Antef IV (albo Intef IV)
  • Set I
  • Panteni
  • Ameni Kemau
  • Ibi
  • Aakeni
  • Sobekhotep III
  • Neferhotep I
  • Sahathor
  • Sobekhotep IV
  • Sobekhotep V
  • Iaib
  • Ai I
  • Sobekhotep VI
  • Ini
  • Sankhenre Suadjetu
  • Ined
  • Neferhotep II
  • Hori (albo Hor II)
  • Sobekhotep VII
  • Didumes
  • Ibi
  • Se(?)kare
  • Senebmiu
  • Sekhaenre
  • Merkheperre
  • Merikare
  • Senweseret IV (albo Sesostris IV)
  • Montuemsaf
  • Neferhotep III
  • Mentuhotep V
  • Nerkare
  • Wesermontu
  • Sobekhotep VIII
  • Ini
  • Mentuhotep VI
  • Senaib
  • Sobekhotep IX
  • Wepwawetemsaf
  • Hor Meritaui
  • Sebekai
  • Khuiiker
XIV
  • Nehesi
  • Khatire
  • Nebfawre
  • Sehebre
  • Meridjefare
  • Sewadjkare II
  • Nebdjefare
  • Wbenre
  • (?)djefare
  • (?)wbenre
  • Awtibre
  • Herwibre
  • Nebsenre
  • Sekheperenre
  • Djedkherure
  • Sankhibre
  • Kanefertumre
  • Sekhem(?)re
  • Kakemetre
  • Neferibre
  • A(?)
  • Kha(?)re
  • Ankhkare
  • Semen(?)re
  • Djed(?)re
  • Senefer(?)re
  • Menibre
  • Djed(?)re
  • Inek(?)
  • I(?)
  • Ip(?)
  • Hebi
  • Aped
  • Hepw
  • Shemsu
  • Meni(?)
  • Wrkai
  • (?)kare
  • (?)kare
  • Hepu(?) (albo (?)nre)
  • (?)annati (albo (?)kare)
  • Bebnem
  • Iuf(?)
  • Seth II
  • Sinu
  • Hor III
  • Nibef
  • Penestensepti
  • Kherhemwetshepsut
  • Khuihemwet
XV
XVI
XVII
Nowe Państwo i Trzeci Okres Przejściowy (ok. 1567–730)
Okres
Dynastia
  • Faraonowie
Nowe Państwo
(ok. 1567–1085)
XVIII
XIX
XX
3. Przejściowy
(1085–730)
XXI
XXII
XXIII
Od Epoki Późnej do panowania rzymskiego (od 730)
Okres
Dynastia
  • Faraonowie
Epoka Późna
(730–305)
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
XXIX
XXX
XXXI
Hellenistyczny
(305–30)
Argeadzi
Lagidzi
Rzymski (od 30)

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ptolemeusz_II_Filadelfos&oldid=73191311”