Sztuka karolińska

Ewangeliarz z Lorsch (778-820); szkoła karolińska.

Chrystus z Ewangeliarza Godeskalka, wykonanym przez mnicha o tym imieniu dla żony Karola, Hildegardy. Ok. 781-783

Sztukę karolińską (VI – X wiek) można nazwać preromańską, która to nazwa jest może ściślejsza, lecz mniej wymowna. Sztuka z epoki karolińskiej łączy się częściowo ze stylem zabytków sztuki starochrześcijańskiej, dalej z anglosaskimi zabytkami i z czasu panowania Ottonów w Niemczech.

Sztuki karolińskiej nie powinno się rozważać wyłącznie na tle artystycznych osiągnięć, bo kierowały nią względy religijne i polityczne. W budzącej się do życia Europie, żył mit cesarstwa rzymskiego, istniały budowle, drogi, prawa z owych czasów. Mimo, że siedzibą Karola Wielkiego był Akwizgran, dwór cesarza i jego następców ustawicznie podróżował, i to z kolei wpływało na zmienność architektury i sztuki, jakby na poszukiwanie ustalonej wspólnoty form.

W ściślejszym znaczeniu nazwa sztuki karolińskiej odnosi się do wielkiego obszaru Europy zachodniej i obejmuje zachodnie Niemcy wraz z Austrią, całą Francję i środkowe Włochy z Rzymem, tj. ziemie na których Karol Wielki rozciągnął swoje imperium. Do państwa Karola Wielkiego nie należały wyspy brytyjskie, Skandynawia, Hiszpania i Europa środkowo-wschodnia. Ale cały obszar Europy uległ wpływowi architektury i sztuki karolińskiej. Nie była to sztuka jednolita, wyrastała z lokalnych tradycji i możliwości, ma jednak jeden wspólny styl.

Na początku sztuka wędrownych plemion germańskich była ograniczona. Ludy te nie miały potrzeby architektury, natomiast wytworzyły własny przemysł artystyczny, przeważnie metalowy i złotniczy. Były to ornamenty abstrakcyjne, bardzo przetworzone. Ozdoby celtyckie i germańskie odznaczały się barwnością, używaniem emalii, szkła, kryształów, kamieni grubo i cienko osadzonych. Płynne krzywizny i linie zacierały tło, zamieniały nawet postacie ludzkie w kształty fantastyczne. Niewątpliwie występowała tu chęć przeciwstawienia się sztuce śródziemnomorskiej.

Sztuka znalazła schronienie na dworach i w kościołach. Miała charakter ekskluzywny, związany z tymi dwiema instytucjami. Kościoły z czasów dynastii Merowingów i wcześniej były niewielkie, jednonawowe, przypominające kaplice nakryte stropami (np. Bertrand-de-Garbagnate w płd.-zach. Francji).

Karol Wielki, zwycięski wódz dbał o wznowienie na swym dworze tradycji starożytnych; na północ od Alp zaczęto się wzorować na antyku i dlatego mówi się nawet o renesansie karolińskim.

Architektura

Katedra z Akwizgranie, fotografia z 1900 roku.

Westwerk kościoła w Corvey, IX w.

Przerys planu Sankt Gallen, ok. 820

Św. Mateusz z Ewangeliarza Ebbona, szkoła z Reims

Malowidło ścienne z Müstair

Architektura karolińska nawiązuje do antycznej i wczesnochrześcijańskiej, co nie było pozbawione znaczenia ideologicznego i politycznego. Miała ona ukazać ciągłość między Imperium Rzymskim a państwem Karola Wielkiego. Sztuka nabiera charakteru państwowego. W okresie karolińskim zauważalna jest bardzo duża aktywność budowlana, obejmująca głównie budownictwo sakralne (kościoły, klasztory), a mniejszym stopniu także świeckie. Popularne typy kościołów to typ bazylikowy i centralny.

Kościół na planie centralnym

Najważniejszą budowlą cantralną i kościołem w ogóle była kaplica pałacowa w Akwizgranie (788-ok. 800), wchodząca w skład kompleksu pałacowego, wzorowana na San Vitale w Rawennie i kościele św. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu. Główną nawę stanowi ośmiobok, utworzony przez osiem filarów, złączonych ze sobą systemem łukowym; podzielony na trzy kondygnacje i pokryty półkolistą kopułą. Dookoła ciągnie się piętrowe obejście o sklepieniu krzyżowym, mające na zewnątrz formę szesnastoboku. Mury zewnętrzne są proste bez ozdób architektonicznych, za to wnętrze jest pełne mozaika i fresków.

Inną zachowaną do dziś budowlą centralną, choć częściwo przebudowaną, jest oratorium w Germigny-des-Prés z ok. 806 roku z zachowaną do dziś mozaiką w absydzie.

Kościół bazylikowy

Karolińskie kościoły bazylikowe nawiązywały do wczesnochrześcijańskich bazylik, które z kolei swój plan zaczerpnęły z bazylik rzymskich. Dziś znane są są głównie z odkopanych fundamentów i rekonstrukcji.

Zazwyczaj kościoły budowane były na planie trójnawowej bazyliki, z dwoma transeptami: od wschodu i zachodu. Nawa poprzeczna przy zachodniej stronie kościoła tworzyła wraz z zachodnią fasadą wieńczoną wieżami oryginalny, frankoński wynalazek: westwerk. Wewnątrz tej części kościoła, między wieżami, mieścił się balkon czy empora dla monarchy. Loża monarsza, mimo że zjawiła się w czasach Karolingów, wywodzi się z Rzymu, gdzie absydy były miejscem zasiadania cezara. Chór od strony wschodniej był zamykany apsydą, z czasem zaczęto analogicznie zamykać chór zachodni.

Do najważniejszych założeń bazylikowych należą:

• kościół w Centuli (obecnie Saint-Riquier, niezachowany) z lat 790-799, gdzie po raz pierwszy zastosowano westwerk,
• kościół w opactwie Corvey z najstarszym zachowanym karolińskim westwerkiem, IX wiek.

Dla architektury karolińskiej niezwykłą wagę ma plan klasztoru w Sankt Gallen w Szwajcarii. Do opactwa Sankt Gallen przesłano rysunkowy plan, mający być wzorem. Jednak najprawdopodobniej nigdy nie został zrealizowany. Wokół kościoła wzniesionego w formie bazyliki rozlokowano szereg zabudować pełniących różne funkcje. Przylegał do niego wirydarz - czworoboczny dziedziniec zamknięty ocienionymi krużgankami. Można było z nich bezpośrednio przejść do refektarza, w którym zakonnicy zbierali się na posiłki, dormitorium, gdzie spali oraz spiżarni. Dalej znajdowały się wolno stojące zabudowania gospodarcze. W samym kościele, po obu stronach prezbiterium, znalazły miejsce skarbiec oraz biblioteka ze skryptorium. Otoczona murem całość była wydzieloną, uporządkowaną i samowystarczalną cząstką świata.

Malarstwo

Oryginalnie przedstawia się karolińskie malarstwo miniaturowe, które rozwinęło się głównie w klasztorach benedyktyńskich (Trewir, Fulda, Reims). Te pracownie pisarskie dostarczały bogato iluminowanych biblii, ksiąg liturgicznych. Szczególnie istotne są: ewangeliarz Godescala, Ewangeliarz Ady, Psałterz z Amiens, Ewangeliarz Ebbona, Ewangeliarz z Lorsch. Malarstwo miniaturowe karolińskie wpłynęło na rozwój sztuki europejskiej w późniejszym okresie stylu romańskiego.

W VIII i IX wieku zastosowano przy pisaniu ksiąg pismo zwane minuskułą (karolińską). Pismo odtąd stało się z powrotem wyrazem artystycznego, twórczego stosunku do życia: posiadało swe prawa rytmu i formy, żyjąc równomiernie z rozwojem sztuki.

Malarstwo ścienne zachowało się w nielicznych przykładach, m.in. w krypcie kościoła Saint-Germain w Auxerre, kolegiacie św. Jana w Müstair.

Rzeźba i rzemiosło

W okresie tym rzeźba odgrywała mniejszą rolę. Rzeźbę kamienną cechował niski poziom, bardzo dobrze rozwinęły się natomiast rzeźby z kości słoniowej i sztuka złotnicza.

Z kości słoniowej wykonywano plakietki, zdobiące oprawy cennych rękopisów i nawiązujące do dzieł ze sztuki późnoantycznej (dyptyków konsularnych i cesarskich). Tematyka przedstawień związana była z treścią danego manuskryptu - na ewangeliarzach umieszczano wizerunki tronującego Chrystusa lub jego matki, na psałterzach Dawida, na sakramentarzach Grzegorza lub sceny liturgiczne. Wśród twórców tych opraw wyróżniono umownie kilka grup: tzw. grupę Ady (koniec VIII-początek IX), grupę Liutharda (ok. 870), grupę z Metzu (połowa IX-koniec X).

Na wysokim poziomie stały różnież wyroby złotnicze: oprawy ksiąg, przedmioty liturgiczne, insygnia władzy, antependia ołtarzowe. Do zachowanych zabytków należą: oprawa ewangeliarza Codex Aureus (Staatsbibliothek, Monachium), ołtarzyk przenośny z Ratyzbony (Schatzkammer der Residenz, Monachium), oprawa ewangeliarza z Lindau (Pierpont Morgan Lubrary, Nowy Jork), okładzina ołtarza w bazylice św. Ambrożego w Mediolanie. Ta ostatnia ma na sobie inskrypcję: Vuolvinius magister phaber (Wuolwiniusz mistrz kowal).

Zobacz też:

• Architektura przedromańska

Bibliografia

• Białostocki Jan, Sztuka cenniejsza niz złoto, Warszawa 2004.
• Estreicher Karol, Historia sztuki w zarysie, PWN, Kraków 1986.
• Koch Wilfried, Style w architekturze, Warszawa 1996.
• Sauerländer Willibald, Rzeźba średniowieczna, Warszawa 1978.