Podczaszy: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
m skip redir
m Ujednoznacznienie linku z Korona na Korona Królestwa Polskiego przy pomocy Popups, WP:SK
Linia 1: Linia 1:
'''Podczaszy''' ([[łac.]] ''subpincerna'' później'' pocillator'') – [[urzędy dworskie|urząd dworski]] i [[urzędy ziemskie|ziemski]] w dawnej [[Historia Polski|Polsce]].
'''Podczaszy''' ([[łacina|łac.]] ''subpincerna'' później'' pocillator'') – [[urzędy dworskie|urząd dworski]] i [[urzędy ziemskie|ziemski]] w dawnej [[Historia Polski|Polsce]].


Urząd wzmiankowany po raz pierwszy w [[XIII wiek|XIII]] wieku. Z dokumentów wystawianych przez [[Kazimierz I opolski|Kazimierza I]] [[Książęta opolsko-raciborscy|księcia opolsko – raciborskiego]] w latach dwudziestych tego wieku wynika, że podczaszy na jego dworze nie był urzędem nowym, a więc zapewne znany był dużo wcześniej i powszechnie na dworach [[Piastowie|piastowskich]]. Został utworzony jako pomocniczy dla [[cześnik]]a. Podczaszy zajmował się w czasie uczt rozlewaniem napoi do kielichów oraz dbał aby trunków nie zabrakło. Cześnik podawał kielich władcy. Funkcja cześnika była prestiżowa, ale podczaszego bardziej odpowiedzialna i ważniejsza. Stąd nastąpiła ciekawa ewolucja tych godności. Znaczenie podczaszego rosło. Objął zarząd piwnic królewskich oraz nadzorował służbę królewską zatrudnioną przy podawaniu napojów. Poza napojami zaczął również opiekować się deserami. Jemu też powierzono klucz do pomieszczenia, w którym przechowywane były, bardzo wówczas cenne, korzenne przyprawy. W hierarchii godności podczaszy wyprzedził cześnika, któremu pozostała tylko pierwotna funkcja. Pod koniec [[XV wiek|XV]] wieku cześnik nie miał już nawet wyłączności na bezpośrednie usługiwanie królowi. Robił to również podczaszy. W tym też czasie zmieniła się nazwa urzędu w nomenklaturze łacińskiej. Aby nie sugerować jakiejś zależności podczaszego od cześnika, zaczęto go nazywać zamiast subpincerna mianem pocillator.
Urząd wzmiankowany po raz pierwszy w [[XIII wiek|XIII]] wieku. Z dokumentów wystawianych przez [[Kazimierz I opolski|Kazimierza I]] [[Książęta opolsko-raciborscy|księcia opolsko – raciborskiego]] w latach dwudziestych tego wieku wynika, że podczaszy na jego dworze nie był urzędem nowym, a więc zapewne znany był dużo wcześniej i powszechnie na dworach [[Piastowie|piastowskich]]. Został utworzony jako pomocniczy dla [[cześnik]]a. Podczaszy zajmował się w czasie uczt rozlewaniem napoi do kielichów oraz dbał aby trunków nie zabrakło. Cześnik podawał kielich władcy. Funkcja cześnika była prestiżowa, ale podczaszego bardziej odpowiedzialna i ważniejsza. Stąd nastąpiła ciekawa ewolucja tych godności. Znaczenie podczaszego rosło. Objął zarząd piwnic królewskich oraz nadzorował służbę królewską zatrudnioną przy podawaniu napojów. Poza napojami zaczął również opiekować się deserami. Jemu też powierzono klucz do pomieszczenia, w którym przechowywane były, bardzo wówczas cenne, korzenne przyprawy. W hierarchii godności podczaszy wyprzedził cześnika, któremu pozostała tylko pierwotna funkcja. Pod koniec [[XV wiek|XV]] wieku cześnik nie miał już nawet wyłączności na bezpośrednie usługiwanie królowi. Robił to również podczaszy. W tym też czasie zmieniła się nazwa urzędu w nomenklaturze łacińskiej. Aby nie sugerować jakiejś zależności podczaszego od cześnika, zaczęto go nazywać zamiast subpincerna mianem pocillator.


Z czasem urząd przekształcił się w honorowy a rzeczywiste czynności wykonywali dworzanie. Urząd podczaszego nadwornego, [[Korona|koronnego]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|litewskiego]], oraz podczaszych ziemskich utrzymał się do końca [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]].
Z czasem urząd przekształcił się w honorowy a rzeczywiste czynności wykonywali dworzanie. Urząd podczaszego nadwornego, [[Korona Królestwa Polskiego|koronnego]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|litewskiego]], oraz podczaszych ziemskich utrzymał się do końca [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]].


===Podczaszy nadworny===
=== Podczaszy nadworny ===
[[Image:Podczaszyherb.jpg|frame|right|<center>Herb podczaszego</center>]]
[[Plik:Podczaszyherb.jpg|frame|right|<center>Herb podczaszego</center>]]
W [[XVI wiek|XVI]] wieku i później podczaszostwo nadworne było urzędem honorowym i nie wiązało się z realnymi funkcjami, z wyjątkiem obsługi [[król]]a podczas wielkich uroczystości. Tytuł podczaszego był godnością nadawaną przez króla. Często otrzymywali go młodzi magnaci w początku swojej kariery. Dla niektórych, zwłaszcza przedstawicieli średniej [[szlachta|szlachty]] był jednak nieraz jej zwieńczeniem. Również przedstawiciele magnaterii o niewygórowanych ambicjach lub wobec braku predyspozycji, pozostawali przy tej stosunkowo niewysokiej godności. Jak wszystkie urzędy Rzeczypospolitej podczaszy był tytułem dożywotnim, chyba że piastujący go otrzymał awans. Jednocześnie było dwóch podczaszych: koronny i litewski. Otrzymując tytuł podczaszy ozdabiał swoją tarczę herbową insygniami przynależnymi podczaszemu. <br/>Podczaszym koronnym był na przykład późniejszy [[województwo sandomierskie|wojewoda sandomierski]] [[Jan Sobiepan Zamoyski]], pierwszy mąż [[Maria Kazimiera d'Arquien|Marysieńki Sobieskiej]], który w [[1655]] roku awansował na to stanowisko z krajczego koronnego. Od podczaszostwa koronnego zaczynał swoją karierę [[Stanisław Leszczyński]], a od litewskiego [[hetman wielki koronny]] [[Jan Klemens Branicki (hetman)|Jan Klemens Branicki]].
W [[XVI wiek|XVI]] wieku i później podczaszostwo nadworne było urzędem honorowym i nie wiązało się z realnymi funkcjami, z wyjątkiem obsługi [[król]]a podczas wielkich uroczystości. Tytuł podczaszego był godnością nadawaną przez króla. Często otrzymywali go młodzi magnaci w początku swojej kariery. Dla niektórych, zwłaszcza przedstawicieli średniej [[szlachta|szlachty]] był jednak nieraz jej zwieńczeniem. Również przedstawiciele magnaterii o niewygórowanych ambicjach lub wobec braku predyspozycji, pozostawali przy tej stosunkowo niewysokiej godności. Jak wszystkie urzędy Rzeczypospolitej podczaszy był tytułem dożywotnim, chyba że piastujący go otrzymał awans. Jednocześnie było dwóch podczaszych: koronny i litewski. Otrzymując tytuł podczaszy ozdabiał swoją tarczę herbową insygniami przynależnymi podczaszemu.<br />Podczaszym koronnym był na przykład późniejszy [[województwo sandomierskie|wojewoda sandomierski]] [[Jan Sobiepan Zamoyski]], pierwszy mąż [[Maria Kazimiera d'Arquien|Marysieńki Sobieskiej]], który w [[1655]] roku awansował na to stanowisko z krajczego koronnego. Od podczaszostwa koronnego zaczynał swoją karierę [[Stanisław Leszczyński]], a od litewskiego [[hetman wielki koronny]] [[Jan Klemens Branicki (hetman)|Jan Klemens Branicki]].


===Podczaszy ziemski===
=== Podczaszy ziemski ===
[[Urzędy ziemskie]] wykształciły się w znacznej części z urzędów nadwornych księstw z okresu [[Polska w okresie rozbicia dzielnicowego|rozbicia dzielnicowego]]. Po zjednoczeniu Polski pozostały jako urzędy ziemskie, w większości czysto honorowe. Stopniowo rozciągnięto je na ziemie nie będące wcześniej księstwami a potem utworzono w litewskich powiatach. Podczaszy ziemski miał więc taki sam rodowód jak koronny i litewski. W hierarchii urzędów ziemskich w Koronie podczaszy brał szóste miejsce (pomijając kilka lokalnych odrębności) i zawsze występował przed cześnikiem, który był dopiero dziewiąty. Powiaty litewskie miały dłuższą i nieco odmienną hierarchię (ale wszędzie jednolitą) urzędników ziemskich. Podczaszy był tu czternasty (na 23 urzędy) i bezpośrednio wyprzedzał cześnika. Podczaszego ziemskiego mianował król spośród szlachty posesjonatów ziemi lub powiatu, oczywiście dożywotnio, chyba że szlachcic dostąpił wyższej godności. Podczaszy nie pełnił żadnych realnych funkcji. Tytuł otrzymywali zasadniczo, tak jak wszystkie urzędy ziemskie, przedstawiciele średniej szlachty. Był on wyznacznikiem pozycji w lokalnej społeczności. <br/>Na przykład w wywodzie [[Genealogia|genealogicznym]] [[Generał (wojsko)|generała]] [[Wojciech Jaruzelski|Wojciecha Jaruzelskiego]], pochodzącego ze szlachty podlaskiej, znajduje się podczaszy dobrzyński Stefan Jaruzelski (pocz. [[XVIII wiek|XVIII]] wieku) oraz podczaszy bielski Franciszek Jaruzelski (zmarły w [[1744]] roku).
[[Urzędy ziemskie]] wykształciły się w znacznej części z urzędów nadwornych księstw z okresu [[Polska w okresie rozbicia dzielnicowego|rozbicia dzielnicowego]]. Po zjednoczeniu Polski pozostały jako urzędy ziemskie, w większości czysto honorowe. Stopniowo rozciągnięto je na ziemie nie będące wcześniej księstwami a potem utworzono w litewskich powiatach. Podczaszy ziemski miał więc taki sam rodowód jak koronny i litewski. W hierarchii urzędów ziemskich w Koronie podczaszy brał szóste miejsce (pomijając kilka lokalnych odrębności) i zawsze występował przed cześnikiem, który był dopiero dziewiąty. Powiaty litewskie miały dłuższą i nieco odmienną hierarchię (ale wszędzie jednolitą) urzędników ziemskich. Podczaszy był tu czternasty (na 23 urzędy) i bezpośrednio wyprzedzał cześnika. Podczaszego ziemskiego mianował król spośród szlachty posesjonatów ziemi lub powiatu, oczywiście dożywotnio, chyba że szlachcic dostąpił wyższej godności. Podczaszy nie pełnił żadnych realnych funkcji. Tytuł otrzymywali zasadniczo, tak jak wszystkie urzędy ziemskie, przedstawiciele średniej szlachty. Był on wyznacznikiem pozycji w lokalnej społeczności.<br />Na przykład w wywodzie [[Genealogia|genealogicznym]] [[Generał (wojsko)|generała]] [[Wojciech Jaruzelski|Wojciecha Jaruzelskiego]], pochodzącego ze szlachty podlaskiej, znajduje się podczaszy dobrzyński Stefan Jaruzelski (pocz. [[XVIII wiek|XVIII]] wieku) oraz podczaszy bielski Franciszek Jaruzelski (zmarły w [[1744]] roku).


Urząd polskiego podczaszego miał zasadniczo swoich odpowiedników na wszystkich dworach królewskich i książęcych. Różna oczywiście była ich ważność i historia.
Urząd polskiego podczaszego miał zasadniczo swoich odpowiedników na wszystkich dworach królewskich i książęcych. Różna oczywiście była ich ważność i historia.


===Zobacz też===
=== Zobacz też ===

* [[podczaszy wielki koronny]]
* [[podczaszy wielki koronny]]
* [[podczaszy wielki litewski]]
* [[podczaszy wielki litewski]]
Linia 21: Linia 20:


[[Kategoria:Urzędy staropolskie]]
[[Kategoria:Urzędy staropolskie]]
[[Kategoria:urzędy ziemskie]]
[[Kategoria:Urzędy ziemskie]]

[[de:Mundschenk]]
[[de:Mundschenk]]
[[en:Podczaszy]]
[[en:Podczaszy]]

Wersja z 10:08, 16 sty 2009

Podczaszy (łac. subpincerna później pocillator) – urząd dworski i ziemski w dawnej Polsce.

Urząd wzmiankowany po raz pierwszy w XIII wieku. Z dokumentów wystawianych przez Kazimierza I księcia opolsko – raciborskiego w latach dwudziestych tego wieku wynika, że podczaszy na jego dworze nie był urzędem nowym, a więc zapewne znany był dużo wcześniej i powszechnie na dworach piastowskich. Został utworzony jako pomocniczy dla cześnika. Podczaszy zajmował się w czasie uczt rozlewaniem napoi do kielichów oraz dbał aby trunków nie zabrakło. Cześnik podawał kielich władcy. Funkcja cześnika była prestiżowa, ale podczaszego bardziej odpowiedzialna i ważniejsza. Stąd nastąpiła ciekawa ewolucja tych godności. Znaczenie podczaszego rosło. Objął zarząd piwnic królewskich oraz nadzorował służbę królewską zatrudnioną przy podawaniu napojów. Poza napojami zaczął również opiekować się deserami. Jemu też powierzono klucz do pomieszczenia, w którym przechowywane były, bardzo wówczas cenne, korzenne przyprawy. W hierarchii godności podczaszy wyprzedził cześnika, któremu pozostała tylko pierwotna funkcja. Pod koniec XV wieku cześnik nie miał już nawet wyłączności na bezpośrednie usługiwanie królowi. Robił to również podczaszy. W tym też czasie zmieniła się nazwa urzędu w nomenklaturze łacińskiej. Aby nie sugerować jakiejś zależności podczaszego od cześnika, zaczęto go nazywać zamiast subpincerna mianem pocillator.

Z czasem urząd przekształcił się w honorowy a rzeczywiste czynności wykonywali dworzanie. Urząd podczaszego nadwornego, koronnego i litewskiego, oraz podczaszych ziemskich utrzymał się do końca I Rzeczypospolitej.

Podczaszy nadworny

Herb podczaszego

W XVI wieku i później podczaszostwo nadworne było urzędem honorowym i nie wiązało się z realnymi funkcjami, z wyjątkiem obsługi króla podczas wielkich uroczystości. Tytuł podczaszego był godnością nadawaną przez króla. Często otrzymywali go młodzi magnaci w początku swojej kariery. Dla niektórych, zwłaszcza przedstawicieli średniej szlachty był jednak nieraz jej zwieńczeniem. Również przedstawiciele magnaterii o niewygórowanych ambicjach lub wobec braku predyspozycji, pozostawali przy tej stosunkowo niewysokiej godności. Jak wszystkie urzędy Rzeczypospolitej podczaszy był tytułem dożywotnim, chyba że piastujący go otrzymał awans. Jednocześnie było dwóch podczaszych: koronny i litewski. Otrzymując tytuł podczaszy ozdabiał swoją tarczę herbową insygniami przynależnymi podczaszemu.
Podczaszym koronnym był na przykład późniejszy wojewoda sandomierski Jan Sobiepan Zamoyski, pierwszy mąż Marysieńki Sobieskiej, który w 1655 roku awansował na to stanowisko z krajczego koronnego. Od podczaszostwa koronnego zaczynał swoją karierę Stanisław Leszczyński, a od litewskiego hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki.

Podczaszy ziemski

Urzędy ziemskie wykształciły się w znacznej części z urzędów nadwornych księstw z okresu rozbicia dzielnicowego. Po zjednoczeniu Polski pozostały jako urzędy ziemskie, w większości czysto honorowe. Stopniowo rozciągnięto je na ziemie nie będące wcześniej księstwami a potem utworzono w litewskich powiatach. Podczaszy ziemski miał więc taki sam rodowód jak koronny i litewski. W hierarchii urzędów ziemskich w Koronie podczaszy brał szóste miejsce (pomijając kilka lokalnych odrębności) i zawsze występował przed cześnikiem, który był dopiero dziewiąty. Powiaty litewskie miały dłuższą i nieco odmienną hierarchię (ale wszędzie jednolitą) urzędników ziemskich. Podczaszy był tu czternasty (na 23 urzędy) i bezpośrednio wyprzedzał cześnika. Podczaszego ziemskiego mianował król spośród szlachty posesjonatów ziemi lub powiatu, oczywiście dożywotnio, chyba że szlachcic dostąpił wyższej godności. Podczaszy nie pełnił żadnych realnych funkcji. Tytuł otrzymywali zasadniczo, tak jak wszystkie urzędy ziemskie, przedstawiciele średniej szlachty. Był on wyznacznikiem pozycji w lokalnej społeczności.
Na przykład w wywodzie genealogicznym generała Wojciecha Jaruzelskiego, pochodzącego ze szlachty podlaskiej, znajduje się podczaszy dobrzyński Stefan Jaruzelski (pocz. XVIII wieku) oraz podczaszy bielski Franciszek Jaruzelski (zmarły w 1744 roku).

Urząd polskiego podczaszego miał zasadniczo swoich odpowiedników na wszystkich dworach królewskich i książęcych. Różna oczywiście była ich ważność i historia.

Zobacz też