Wojskowe sądy rejonowe (PRL)

Wojskowe Sądy Rejonowe (WSR) - sądy utworzone na podstawie Dekretu PKWN z 23 września 1944 r. oraz rozkazu organizacyjnego nr 023/org Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego i Ministra Obrony Narodowej marsz. Michała Żymierskiego z 20 stycznia 1946 r. (podpisali go też zastępca naczelnego dowódcy gen. Marian Spychalski oraz szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Władysław Korczyc).

Powołano 14 rejonowych prokuratur i sądów wojskowych w: Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Katowicach, Kielcach (początkowo z siedzibą w Radomiu), Krakowie, Koszalinie (z siedzibą w Szczecinie; przekształcony w maju 1946 r. w WSR w Szczecinie, w Koszalinie utworzono zaś wydział zamiejscowy tego sądu), Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Poznaniu, Rzeszowie, Warszawie i Wrocławiu. W 1950 r., ze względu na zmiany w administracyjnym podziele kraju utworzono trzy dodatkowe WSR: w Opolu, Zielonej Górze i ponownie Koszalinie.

Część historyków prawa uważa, że Wojskowe Sądy Rejonowe powołane zostały de facto w sposób bezprawny, gdyż dekret „Prawo o ustroju sądów wojskowych” z 29 września 1936 r., na które powołano się tworząc WSR, przewidywał co prawda istnienie organów sądowniczych o takiej nazwie, lecz miały one zupełnie inny charakter i inne kompetencje.

Pierwsi szefowie Wojskowych Sądów Rejonowych

• WSR w Białymstoku - kpt. Włodzimierz Ostapowicz
• WSR w Bydgoszczy - kpt. Stanisław Stasica
• WSR w Gdańsku - płk Piotr Parzeniecki
• WSR w Katowicach - mjr Stanisław Baraniuk
• WSR w Kielcach - mjr Michał Kowalski
• WSR w Krakowie - mjr Zbigniew Zawistowski
• WSR w Lublinie - mjr Wacław Trzepiński
• WSR w Łodzi - kpt. Mikołaj Nippe
• WSR w Olsztynie - mjr Jan Krzechowiec
• WSR w Poznaniu - mjr Władysław Garnowski
• WSR w Rzeszowie - mjr Stanisław Mercik
• WSR w Szczecinie - mjr Filip Feld
• WSR w Warszawie - ppłk Beniamin Karpiński
• WSR we Wrocławiu - mjr Bronisław Ochnio

Z dniem 5 sierpnia 1954 zostały rozwiązane sądy w Kielcach, Koszalinie i Rzeszowie, natomiast reszta z dniem 31 sierpnia 1955.

WSR w Koszalinie przekształcono w Wydział Zamiejscowy WSR w Szczecinie.

Skazani

WSR upoważnione zostały do rozpatrywania spraw karnych nie tylko przeciwko żołnierzom Wojska Polskiego, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojsk Ochrony Pogranicza (od 1949) i funkcjonariuszom Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego czy Milicji Obywatelskiej, ale także osobom cywilnym oskarżonym o tzw. "zbrodnie stanu". Najczęściej byli to prawdziwi lub wyimaginowani przeciwnicy systemu komunistycznego, żołnierze różnych formacji polskiego podziemia niepodległościowego i partyzanci Ukraińskiej Powstańczej Armii. WSR uważane są z jeden z najbardziej represyjnych organów sądowniczych w stalinowskiej Polsce. Oskarżonym wymierzano niejednokrotnie na kary wieloletniego więzienia lub karę śmierci. Z dotychczasowych badań wynika, że WSR wydały ok. 3500 wyroków śmierci (ponad 1300 wykonano). Większość z nich zapadła z powodów politycznych.

Skazani na karę śmierci

• WSR w Białymstoku 273 orzeczonych, 146 wykonanych (53,48%),
• WSR w Bydgoszczy 127 orzeczonych, 38 wykonanych (29,92%),
• WSR w Gdańsku 59 orzeczonych, 17 wykonanych (28,81%),
• WSR w Katowicach 264 orzeczone, 154 wykonanych (58,33),
• WSR w Kielcach 163 orzeczone, 47 wykonanych (28,83%)116,
• WSR w Krakowie 392 orzeczone, 172 wykonanych (43,88%),
• WSR w Koszalinie 7 orzeczonych, 2 wykonane (28,57%),
• WSR w Lublinie 313 orzeczonych, 112 wykonanych (35,78%),
• WSR w Łodzi 201 orzeczonych, 65 wykonanych (32,34%),
• WSR w Olsztynie 66 orzeczonych, 10 wykonanych (15,5%),
• WSR w Opolu 9 orzeczonych, 5 wykonanych (55,55%),
• WSR w Poznaniu 189 orzeczonych, 76 wykonanych (40,21%),
• WSR w Rzeszowie 122 orzeczonych, 20 wykonanych (16,39%),
• WSR w Szczecinie 96 orzeczonych, 43 wykonanych (44,79%) 117,
• WSR w Warszawie 878 orzeczonych, 328 wykonanych (37,36%),
• WSR we Wrocławiu 309 orzeczonych, 136 wykonanych (44,01 %),
• WSR w Zielonej Górze 15 orzeczonych, 5 wykonanych (33,33%).

Od kilku lat Instytut Pamięci Narodowej publikuje wykazy osób skazanych przez WSR na karę śmierci z powodów politycznych:

• T. Bereza, P. Chmielowiec, Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie w latach 1946–1954, Rzeszów 2004.
• T. Kurpierz, Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach 1946–1955, Katowice 2004.
• F. Musiał, Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie 1946-1955, Kraków 2005.
• K. Szwagrzyk, Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu 1946–1955, Wrocław 2002.
• J. Żelazko, „Ludowa” sprawiedliwość. Skazani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi (1946–1955), Łódź 2007

Zobacz też

Lista skazanych przez WSR w latach 1946-1955 na oficjalnej stronie IPN

Literatura

• B. Łukaszewicz, Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946–1955. Szkice do monografii, Olsztyn 2000.
• F. Musiał, Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946–1955), Kraków 2005.
• K. Szwagrzyk, Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944-1956, Kraków–Wrocław 2005.
• M. Zaborski, Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944–1955, Lublin 2005.