Aleatoryzm

Aleatoryzm (z łac. alea, kostka do gry) – kierunek w muzyce współczesnej polegający na wprowadzeniu przypadkowości zarówno w pracy kompozytorskiej, jak i wykonawczej.

Najwcześniejszym przykładem aleatoryzmu jest utwór Wolfganga Amadeusza Mozarta Musikalisches Würfelspiel, gdzie "komponowanie" utworu polegało na składaniu go z części, których kolejność ustalana była losowo w wyniku rzucania kostką do gry. Elementy aleatoryzmu występują już u J.S. Bacha, np. w Kunst der Fuge.

Rozwój aleatoryzmu następuje w drugiej połowie XX wieku. Na etapie komponowania twórca może używać algorytmu losowego, czysto przypadkowego tworzenia struktury utworu (zobacz dadaizm). Kompozytor może pozostawić pewną dowolność wykonawcy. Inną metodą jest budowanie kompozycji z krótkich elementów składowych, których sekwencja wybierana jest losowo w czasie wykonywania utworu, tak jak w utworze Klavierstück Stockhausena, gdzie kompozycja zapisana jest na 11 arkuszach, przypadkowo ułożonych.

Wreszcie obok zdeterminowanego, ściśle skomponowanego dzieła, dopuszcza się inne dźwięki, pochodzenia czysto przypadkowego, tak jak na przykład w utworze Johna Cage, w którym użyto 12 odbiorników radiowych przypadkowo przestrajanych w czasie wykonywania muzyki. Do innych metod stosowanych w muzyce aleatorycznej należy komponowanie na zespół instrumentalny o dowolnym składzie, organizowany ad hoc, w czysto przypadkowy sposób (zobacz kompozycja otwarta).

Aleatoryzmu nie można mylić z improwizacją typową dla muzyki jazzowej, gdyż przypadkowość czy też dowolność realizowana jest tu w inny sposób.

Z akustycznego punktu widzenia każde wykonanie utworu jest zjawiskiem aleatorycznym, gdyż notacja muzyczna nie definiuje precyzji odtwórczej w sposób absolutny.

Do współczesnych kompozytorów sięgających do technik aleatorycznych należeli m.in:

• John Cage
• Frank Zappa
• Karlheinz Stockhausen – charakterystyczna jest dla niego zwłaszcza forma otwarta
• Pierre Boulez
• Witold Lutosławski - wprowadził pojęcie aleatoryzmu kontrolowanego
• Sylvano Bussotti
• The Dillinger Escape Plan
• John Zorn