Architektura barokowa we Francji

Sorbona – kościół zbudowany przez Jacques'a Lemerciera

Kościół Val-de-Grâce – projekt Françoisa Mansarta

Pałacyk Vaux-le-Vicomte – projekt Louisa Le Vau, ogród André Le Nôtre

Wersal

Ogród wersalski

Pałac Grand Trianon w Wersalu, projekt Hardouin-Mansarta

Do Francji barok zawitał w pierwszej połowie XVII wieku. Największy jego rozkwit przypada na drugą połowę XVII wieku, a na początku XVIII wieku przechodzi w specyficzną odmianę stylu nazywaną rokoko. W 1624 r. Ludwik XIII mianował kardynała Richelieu na pierwszego ministra. Ich wspólne działania doprowadziły do umocnienia władzy monarszej oraz dominacji politycznej i ekonomicznej Francji w Europie. Wzrost dobrobytu społeczeństwa i poczucie własnej wartości owocuje rozkwitem nauki i sztuki. Głównym ośrodkiem był dwór królewski, który otoczył mecenatem wielu artystów. Monarchia absolutna dla podkreślenia własnej wspaniałości potrzebowała wielu dzieł sztuki jako oprawy. Bogactwo i splendor dworu królewskiego stał się wzorcem dla szerokich kręgów szlachecko-mieszczańskich w kraju i innych monarchii w Europie.

Francuscy historycy stosują zwyczaj określania poszczególnych stylów od imienia panującego we danym okresie władcy. Stąd warto przypomnieć, kto panował w okresie poszczególnych faz baroku:

• pierwsza faza – wczesny barok, styl Ludwika XIII, od ok. 1625-1643
• druga faza – rozkwit baroku – styl Ludwika XIV, 1643 – 1715
• rokoko – styl Ludwika XV, 1715 – 1750.

Przejście renesansu w barok we Francji przybrało łagodną formę. W pierwszym okresie widoczne są wpływy włoskie i niderlandzkie. Jednak nowe trendy nie zdominowały francuskiej formy renesansu dekoracyjnego. Właściwie do końca panowania Ludwika XIV przewijały się dwa nurty:

• włosko-barokowy, bardzo powściągliwy, ograniczony do ryzalitowania fasad, stosowania bogatych w formie bębnów i kopuł oraz lunet; tylko wystrój wnętrz cechuje drobiazgowa, rzeźbiarska dekoracyjność,
• francusko-renesansowy, nazywany także "barokiem klasycznym" lub "klasycyzującym", popierany przez rząd i propagowany w otwartej w Paryżu Akademii Architektury (30 grudnia 1671 r.).

Barok w formie wypracowanej we Włoszech nigdy nie zaistniał we Francji, stąd w opinii niektórych historyków francuskich, we Francji baroku nigdy nie było.

Barok wczesny i dojrzały

Do pierwszych przedstawicieli baroku klasycznego we Francji należą:

• Jacques Lemercier – wykształcony we Włoszech nadworny architekt Ludwika XIII. Jego dzieła cechują się, w porównaniu z architekturą Włoch, znacznym uproszczeniem bryły. Szczególną uwagę kieruje na wygodne rozwiązanie wnętrz i ich bogaty wystrój. Zbudował Richelieu zamek w Poitou (ok. 1627 r.) oraz pałac Cardinal (później Royal) w Paryżu (ok. 1629). Pracował także przy rozbudowie Luwru. Do dzieł sakralnych Lemerciera należą:
  • zbudowany w latach 1635-1656 kościół Uniwersytecki Sorbony. Jest to budynek zaprojektowany na planie krzyża greckiego z dużą kopułą opartą na bębnie i zwieńczoną wysmukłą latarnią. Wnętrze jest połączone z czterema dużymi kaplicami umieszczonymi pomiędzy ramionami krzyża.
  • kościół Sant-Roch w Paryżu.
• François Mansart – architekt królewski, który w swoich pracach starał się propagować rodzime tradycje, a dekoracyjne detale traktować tylko jako uzupełnienie budowli. Do pierwszych jego prac należy przebudowa zamku Blois (1635-1638 skrzydło Gastona Orleańskiego). Znaczącym dziełem dla architektury jest budowa pałacyku Maison-sur-Seine (Maison Laffitte) pod Paryżem (1642-1650), gdzie zastosował rzut poziomy w kształcie podkowy a ogród umieścił za budynkiem. Rozwiązanie to umożliwiło znacznie lepsze oświetlenie wnętrz i z czasem upowszechniło się w całej Europie. Inne projekty Mansarta to pałac De-la-Vrillerie, elewacje pałacu Carnavalet w Paryżu. Do dzieł sakralnych należą: paryskie kościoły NPMarii i Val-de-Grâce (ok. 1645, ukończony przez Lemerciera) – zbudowane na planach centralnych i zwieńczone kopułami.
• Louis Le Vau – rozbudował schemat wiejskiej rezydencji zapoczątkowany przez Mansarta wprowadzając dużą, eliptyczną lub okrągłą salę w centralnej części planu z zejściem do ogrodu. Sala poprzedzona jest od frontu dużym hallem, do którego przylegają dwie klatki schodowe. Rozwiązanie takie zastosował m.in. w pałacyku Vaux-le-Vicomte na zamówienie Nicolasa Fouqueta (1656-1661). Inne dzieła Le Vau to: Hôtel Lambert (1640-1648), Hôtel Lauzun, Collège Mazarin; pracował przy rozbudowie Luwru (od 1655), północnego skrzydła pałacu Tuilerie i Wersalu (1661-1670).

Kierunek włosko-barokowy reprezentuje Charles Lebrun, architekt, rzeźbiarz i malarz. Pracował na zlecenie Ludwika XIV zdobiąc wnętrza pałaców Vax-le-Vicomte (1658-1661), Hôtelu Lambert (1650-1658), Luwru (Galeria Apollina ok. 1680) i Wersalu (Galeria Zwierciadlana, Salony Wojny i Pokoju, architektura ogrodowa oraz nieistniejące Schody Ambasadorów 1678-1690). Jego twórczość to przede wszystkim doskonale skomponowane z wnętrzem dekoracje. Wprowadza gęsty podział płaszczyzn ścian, sufitów i posadzek. Obramowania stolarskie, cokoły, belkowania zdobi precyzyjnymi ornamentami złożonymi z drobnych elementów. Pomiędzy nimi umieszcza obrazy, gobeliny, obicia.

Na zlecenie Ludwika XIV pracował także przedstawiciel baroku klasycznego, lekarz i architekt Claude Perrault. Jego największym dziełem był projekt wschodniej fasady Luwru (1667-1670) utrzymanej w stylu nawiązującym do palladianizmu. Powyżej poziomu parteru, który optycznie stanowi cokół bryły, umieścił kolumnadę w wielkim porządku zwieńczoną ażurową attyką. Płaszczyznę akcentują trzy ryzality umieszczone na narożach i w osi fasady.

Do czołowych przedstawicieli francuskiego baroku należał Jules Hardouin-Mansart. W 1677 r. Ludwik XIV jemu powierzył kierowanie pracami przy rozbudowie Wersalu. Współpracując z Lebrunem w latach 1678-1689, kontynuował dzieło Le Vau nad powiększeniem pałacu. W skrzydle północnym zaprojektował teatr dworski i dwupoziomową kaplicę pałacową (1698-1710). Kaplicę w latach 1708-1710 wyposażył jego uczeń Robert de Cotte. Dziełem Mansarta były także inne, mniejsze budowle, wchodzące w skład zespołu pałacowego:

• Wielkie Stajnie – zbudowane w latach 1679-1689
• Oranżeria 1681-1689
• pałacyk Grand Trianon, zbudowany dla markizy de Maintenon w latach 1687-1688 i ukończony przez de Cotte'a.

Inne, znane dzieła Mansarta to:

• kościół św. Ludwika w Paryżu, zbudowany na terenie obiektu mieszczącego dom i szpital dla inwalidów zaprojektowanego przez Libéral Bruant'a. Kościół nazywany jest powszechnie Tumem Inwalidów (1679-1706)
• rozbudowa pałacu w Saint-Germain-en-Laye (1674-1682)
• przebudowa pałacu w Chantily (1684-1686)
• kościół Notre Dame w Wersalu (1684-1686)
• prace przy modernizacji urbanistyki Paryża – Place des Victoires (1686-1687) i Place Vendôme (1698-1701).

Zespół pałacowo-ogrodowy Wersalu powszechnie jest uznawany za najlepsze dzieło francuskiego renesansu. Ogród został zaprojektowany przez André Le Nôtre, twórcę barokowego ogrodu francuskiego.

Rokoko

Pod koniec baroku wyodrębnił się nowy kierunek nazwany rokoko (j. franc. rocaille – muszla). We Francji jego pierwsza faza określana jest jako styl regencji (regence) a późniejsza, dojrzalsza forma stylem Ludwika XV. Nowe tendencje, które pojawiły się zwłaszcza w architekturze wnętrz, wiązane są ze swobodną i beztroską atmosferą dworów Filipa Orleańskiego i Ludwika XV oraz fascynacją sztuką chińską, której dzieła w tym czasie masowo sprowadzano do Europy.

Architektura rokoko znacznie odbiega od surowszego nurtu klasycyzującego baroku, nie przypomina także rzeźbiarskich form ukształtowanych we Włoszech. Charakterystyczne cechy rokoka to przede wszystkim lekkość i swoboda kompozycji. Architekci rozwiązują płaszczyzny ścian i sufitów jako całość. Powierzchnia ścian dzielona jest na poszczególne, pola (panneau) w postaci prostokątów, których naroża są często zaokrąglone. Pola otrzymują obramowania z delikatnie rzeźbionych ornamentów w postaci linearnych, często asymetrycznie skomponowanych plecionek, wici, arabeski o motywach inspirowanych światem roślinnym, kształtem muszli i falującej wody (rocaille). Pomiędzy poszczególnymi polami wkomponowane są płaszczyzny drzwi z supraportami, okien i luster, które także otrzymują ozdobne ramy. Dolną część ścian pokrywa się boazerią a pola podziału wypełniają malowidła lub ozdobne tkaniny. Dominuje pastelowa paleta barw o kolorach jasnoróżowych, kości słoniowej, jasnoliliowej, błękitnej, jasnozielonej, białej, złotej i srebrnej. Lekkie meble o dekoracyjnych profilach i porcelanowe drobiazgi dopełniają wnętrze tworząc pogodny nastrój. Najbogatszymi elementami elewacji stają się ślusarskie detale balustrad, krat i ogrodzeń.

Na dworze Filipa Orleańskiego działał niderlandzki architekt i dekorator wnętrz Gilles Marie Oppenordt. Jego prace są związane ze zmianami wystroju wnętrz pałacu w Villers-Cotterêts oraz kilku kościołów w Paryżu. W swoich projektach w miejscu pilastrów i belkowań wprowadził ozdobne, zawiłe elementy sztukatorskie w postaci dekoracyjnych pasów, girland, festonów. W podobnym kierunku podąża także Robert de Cotte.

Czołowym przedstawicielem rokoko był Juste-Aurèle Meissonnier. Projektant funkcjonalnych rozwiązań domów mieszkalnych i bogato dekorowanych wnętrz. W jego pracach występują sale o zaokrąglonych narożach i balkony o falujących liniach. Ozdobą płaszczyzn są asymetryczne ornamenty przechodzące z wici roślinnych w linie o niesprecyzowanym kształcie układające się w skomplikowane kratki, koronki, muszelki. Zaprojektował także fasadę kościoła St-Suplice w Paryżu. Ta praca, jako zbyt odbiegająca od zrównoważonych fasad francuskich budowli, nie została zrealizowana.

Literatura

• Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
• Sztuka baroku, red. Rolf Toman, Kōln: Kōnemann 2000
• Sztuka Świata, t. 7, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1994 r.
• David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 r. ISBN 83-213-4178-0