Zeuksis z Heraklei

Zeuksis z Heraklei – malarz grecki, działający około 430-390 p.n.e., czołowy przedstawiciel iluzjonizmu w starożytnym malarstwie greckim.

Życie

Pochodził z Heraklei w Lukanii (południowa Italia). Jego prawdziwe imię brzmiało Zeuksippos. Był uczniem Demofilosa z Himery lub Neseusa z Tazos, a być może terminował u obu. Pracował głównie w Atenach, Efezie i Pelli (na dworze macedońskiego króla Archelaosa). Zyskał tak wielką sławę i ogromny majątek, tak że spacerował po Olimpii w płaszczu ze swoim imieniem wyszytym złotymi literami, a pod koniec kariery nie sprzedawał swoich dzieł, lecz je ofiarowywał, uważając, że nie ma na nie ceny. Był rywalem Parrasjosa. Sławny stał się ich „pojedynek”, w którym Zeuksis musiał uznać wyższość przeciwnika. Sokrates, pomimo że znany był ze swojej pychy, nazwał Zeuksisa kalos kagathos.

Według przekazów umarł ze śmiechu podczas malowania obrazu przedstawiającego Afrodytę. Staruszka, która zamówiła u niego dzieło, zażądała bowiem od malarza, żeby posłużył się nią jako modelką przy tworzeniu wizerunku pięknej bogini. Artyście pomysł ów wydał się tak absurdalny, że dostał ataku śmiechu, który doprowadził do jego śmierci.

Działalność artystyczna

Zeuksis był czołowym przedstawicielem iluzjonizmu malarskiego, nowego kierunku ostro krytykowanego przez Platona za tworzenie złudnej iluzji rzeczywistości, szkodliwej społecznie. Zeuksis, rozwijając osiągnięcia Apollodorosa z Aten, po mistrzowsku operował światłocieniem, a kształty modelował nie tyle linią co kolorem o różnym natężeniu. W tonacji kolorystycznej używał czasami efektu monochromatycznego w brązach i szarościach, co dawało wrażenie prostoty i celowej archaizacji. Opracował też własny kanon proporcji, podobno o "zbyt dużych głowach i wiązaniach kości". Jako pierwszy stworzył ideał piękna kobiecego ciała w słynnym obrazie Heleny (wykonanym na podstawie 5 modelek wyłonionych w konkursie) dla Herajonu w Krotonie. Namalował również pierwszą scenę rodzajową (Rodzina Centaurów dla Aten; oryginał zrabowany przez Sullę w 86 p.n.e. zatonął podczas transportu). Zeuksis humanizował naturę mitologicznych hybryd, przydając im ludzkie cechy psychofizyczne (np. sławny Pan o ludzkich nogach w Pelli, Tryton i Boreasz w Atenach, Związany Marsjasz). Wczesne obrazy artysty cechował etos (np. Penelopa), późniejsze niekiedy – patos i zestawianie kontrastów (m.in. Herakles jako dziecko duszący węże w obecności Alkmeny i Amfitriona dla świątyni Zeusa w Agrigentum). Niezwykły iluzjonizm jego dzieł podkreśla anegdota o obrazie Chłopiec z winogronami (namalowanym na konkurs z Parrasjosem), które miały wabić ptaki. Repliki jego dzieł można zobaczyć w malowidłach pompejańskich i herkulańskich.

Bibliografia

• Piszczek Z. (red.), Mała encyklopedia kultury antycznej, PWN, Warszawa 1983, s. 183,802, ISBN 83-01-03529-3.
• Praca zbiorowa, Encyklopedia sztuki starożytnej, WaiF i Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 615, ISBN 83-01-12466-0 (PWN), ISBN 83-221-0684-X (WaiF)
• Rachet G., Słownik cywilizacji greckiej, Wydawnictwo „Książnica”, Katowice 2006, s. 416, ISBN 83-7132-919-9