Znak wodny

Znak wodny z: Jacek Liberiusz, "Gospodyni Nieba y Ziemie Naswietsza Panna Marya Matka Boża", Kraków, Drukarnia Łukasza Kupisza, 1650

Znak wodny (zwany też filigranem) - to charakterystyczny obraz widzialny w świetle przechodzącym, uzyskiwany w trakcie formowania papieru. Jest on widoczny jedynie dzięki zróżnicowanej grubości warstwy papieru lub zagęszczeniu włókien. Obecnie zazwyczaj stosowany jest jako zabezpieczenie druku.

Historia i geneza

Pierwotnie znaki wodne powstawały w trakcie ręcznego czerpania papieru, dzięki przymocowanym do sita prostym, linearnym wizerunkom wykonanym z cienkiego drutu. Warstwa papieru w tym miejscu była cieńsza, co pozwalało zobaczyć filigran przy spoglądaniu pod światło. Pierwszy znak wodny został użyty w Cremonie (Włochy) w 1271 roku, nieznacznie późniejsze znaki wodne pochodzą z włoskiej czerpalni w Fabriano z 1282 r. W Polsce najdawniejszym znakiem jest podwójny krzyż z papierni w Prądniku Czerwonym pod Krakowem z końca XV wieku.

Początkowo stanowiły prosty znak firmowy wytwórcy lub majstra, przedstawiały zwykle uproszczone, niewielkie wizerunki heraldyczne, inicjały, symbole religijne, umieszczane pośrodku jednego półarkusza papieru. Od XVI w. zaczęły oznaczać także gatunek i format papieru, znaki stawały się bogatsze, większe i umieszczane bywały w kilku miejscach sita. Zaczęto także doceniać rolę znaku wodnego jako jednego z dowodów autentyczności dokumentu. W miarę rozwoju technologii papiernictwa, zaczęto stosować znaki tonowe, tworzące niekiedy skomplikowane i piękne przedstawienia plastyczne.

Maszynowa produkcja papieru zmieniła technologię wykonywania znaków wodnych, które zaczęły być tłoczone maszynowo na wstędze wilgotnego papieru przez blaszane ornamenty przymocowane do egutera. Technika pozwala na uzyskanie skomplikowanych wzorów różnego typu:

• Znak wodny jednotonowy jasny (zwany pozytywowym): znak wodny jaśniejszy niż papier. Uzyskuje się go przez wypukłe tłoczenie wstęgi papieru (w tym miejscu papier jest cieńszy).
• Znak wodny jednotonowy ciemny (zwany negatywowym): znak wodny ciemniejszy niż papier. Uzyskuje się go przez wklęsłe tłoczenie wstęgi papieru (w tym miejscu papier jest grubszy).
• Znak wodny dwutonowy: znak wodny z elementami ciemniejszymi i jaśniejszymi niż papier. Tworzy go znak wodny negatywowy i pozytywowy.
• Znak wodny wielotonowy: znak wodny z łagodnymi przejściami od tonów jasnych do ciemnych.

Znaki wodne maszynowe stosowane są głównie jako zabezpieczenia papierów wartościowych, banknotów, dokumentów, biletów itp.

Wciąż produkowane są także papiery ręcznie czerpane, z reguły ozdobione filigranami, znajdujące zastosowanie w twórczości plastycznej, w drukach bibliofilskich i artystycznych, i luksusowej galanterii papierniczej.

Znaki wodne na papierach czerpanych nie występują na papierach dalekowschodnich produkowanych na tzw.miękkim sicie.

W maszynowej produkcji stosowana bywa także metoda tworzenia znaków wodnych przez naniesienie na powierzchnię gotowego papieru kwasu siarkowego przy pomocy gumowego stempla. Kwas jest szybko spłukiwany, a w miejscu jego działania włókna celulozy, częściowo rozpuszczone, stają się bardziej przezroczyste. Metoda ta bywa także stosowana przez fałszerzy. Kolejną, dość prostą metodą podrabiania znaku wodnego jest dokładne sklejenie dwóch cienkich arkuszy papieru stronami z podrobionym znakiem wodnym (jest ona jednak rzadko stosowana ze względu na łatwość rozpoznawania).

Po raz pierwszy znaku wodnego jako zabezpieczenia banknotu użyto w Szwecji w 1661 r. w postaci napisu Stokhols Banco Pappier i Banco. W Polsce zastosowano go po raz pierwszy na banknotach Księstwa Warszawskiego. Znak wodny jest również cyfrową techniką ukrywania danych w obrazach (np. informujących o autorze, czy prawach autorskich).

Badaniem historii znaków wodnych zajmuje się filigranistyka, jedna z nauk pomocniczych historii.

Zdjęcia

Znak wodny z Jacek Liberiusz - "Gospodyni Nieba y Ziemie Naswietsza Panna Marya Matka Boża", Kraków, Drukarnia Łukasza Kupisza, 1650

Tonalny znak wodny na japońskim banknocie

Zobacz też

• Banknot
• Cyfrowy znak wodny
• Druk wypukły
• Efekt kątowy
• Filatelistyka
• Hologram
• Mikrodruk
• Nitka zabezpieczająca
• efekt recto-verso
• UV
• Znaczek pocztowy
• Zygmunt Nieciecki (polski modelarz znaków wodnych)

Linki zewnętrzne

Bazy danych znaków wodnych, głównie z okresu średniowiecza:

• Piccard-Online (dostęp: 20.12.2011)
• Znaki wodne w średniowieczu ("Wasserzeichen des Mittelalters", WZMA) (dostęp: 20.12.2011)
• WILC “Watermarks in Incunabula in the Low Countries” (dostęp: 20.12.2011)
• WIES – Watermarks in Incunabula printed in Espada (dostęp: 20.12.2011)