Ghetto Litzmannstadt: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
(Pokaż wszystkie zmiany oczekujące na przejrzenie)
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
redakcyjne, fragment o pieniądzach getta przeniesiony do osbnego hasła
→‎Organizacja getta: drobne redakcyjne
Linia 51: Linia 51:
== Organizacja getta ==
== Organizacja getta ==


{{Main|Ghetto Litzmannstadt (pieniądze getta)}}
{{Main|Pieniądze getta łódzkiego}}
Władzę w porozumieniu z żydowską radą Judenrat sprawował jej przewodniczący [[Chaim Rumkowski]]. Zorganizował administracyjnie i roboczo getto. Wprowadził 12. godzinny dzień pracy. Pracowało ok. 95% dorosłych. Wyznaczał z Judenratem do wywózki (eksterminacji) poszczególne osoby, grupy wiekowe lub całe rodziny z dziećmi.
Władzę w porozumieniu z żydowską radą Judenrat sprawował jej przewodniczący [[Chaim Rumkowski]]. Zorganizował administracyjnie i roboczo getto. Wprowadził 12 godzinny dzień pracy. Pracowało ok. 95% dorosłych. Wyznaczał z Judenratem do wywózki (eksterminacji) poszczególne osoby, grupy wiekowe lub całe rodziny z dziećmi.


W getcie funkcjonowała żydowska administracja: policja i sądownictwo, szkolnictwo, poczta (Judenpost Litzmannstadt-Getto), opieka zdrowotna i socjalna. Działał dom kultury, gdzie odbywały się przedstawienia teatralne i występy muzyczne (m.in. słynnego chóru Hazomir).
W getcie funkcjonowała żydowska administracja: policja i sądownictwo, szkolnictwo, poczta (Judenpost Litzmannstadt-Getto), opieka zdrowotna i socjalna. Działał dom kultury, gdzie odbywały się przedstawienia teatralne i występy muzyczne (m.in. słynnego chóru Hazomir).


W ramach getta funkcjonował - od końca czerwca 1940<ref>M. Miller, op. cit., s. 109</ref> - system pieniężny w postaci [[Ghetto Litzmannstadt (pieniądze getta)|pokwitowań]] na marki. Pokwitowania, te - w formie banknotów oraz bilon - były w getcie popularnie nazywane "rumkami" lub "chaimkami" od nazwiska Ch. Rumkowskiego. Były zasadniczym instrumentem grabieży waluty więźniów getta przez Niemców. Ponadto dodatkow skutecznie izolowały getto od śwaita zewnętrznego, ponieważ poza nim nie miały żadnej wartości.
W ramach getta funkcjonował - od końca czerwca 1940<ref>M. Miller, op. cit., s. 109</ref> - system pieniężny w postaci pokwitowań na marki. Pokwitowania w formie banknotów oraz bilon były w getcie popularnie nazywane "rumkami" lub "chaimkami" od nazwiska Rumkowskiego. Były zasadniczym instrumentem grabieży waluty więźniów getta przez Niemców. Ponadto skutecznie izolowały getto od świata zewnętrznego, ponieważ poza nim nie miały żadnej wartości.


== Znane osoby łódzkiego getta ==
== Znane osoby łódzkiego getta ==

Wersja z 18:48, 28 wrz 2012

Obwieszczenie o zamknięciu getta, 22 kwietnia 1940.

Ghetto Litzmannstadt, również Litzmannstadt-Getto, (jidysz לאדזשער געטא; Lodżer geto; ליצמאנשטאטער געטא; Licmansztoter geto) – getto żydowskie istniejące w okupowanej przez nazistów Łodzi (od kwietnia 1940 – Litzmannstadt).

Formalnie zostało utworzone 8 lutego 1940, odgrodzone od reszty miasta i ostatecznie zamknięte 30 kwietnia 1940 roku. W pierwszej kolejności zamknięto w nim pozostających w tym czasie na obszarze miasta Żydów – około 140 tys. osób. W późniejszym okresie, w latach 1941–1942, przesiedlano tu ludność żydowską, najpierw głównie z terenu województwa łódzkiego, z likwidowanych tu sukcesywnie gett w innych miastach. Następnie, w końcu 1941 roku, około 5 tys. Sinti i Romów (popularnie nazywanych Cyganami) z pogranicza austriacko-węgierskiego (tzw. Burgenland; listopad 1941) i na końcu, w II połowie 1942 roku, prawie 20 tys. Żydów z Europy Zachodniej (m.in. Niemcy, kraje Beneluxu) oraz praskich Żydów. W sumie przez łódzkie getto przeszło około 200 000 osób (więźniów).

Pierwsze w pełni odizolowane od reszty miasta na obszarze okupowanej Polski[a], największe, po warszawskim i jedyne, które przetrwało prawie do końca okupacji niemieckiej na ziemiach Polski (zlikwidowane w sierpniu 1944)[b].

Plan getta

Plan Litzmannstadt Ghetto wpisany w aktualną siatkę łódzkich ulic
  1. Kładka
  2. Stary cmentarz żydowski (obecnie nieistniejący)
  3. Straż pożarna
  4. Gestapo
  5. Siedziba żydowskich władz getta
  6. Policja żydowska podlegająca judenratowi
  7. Rynek
  8. Policja kryminalna
  9. Aufräumkommando – miejsce zakwaterowania grupy żydów (około 600 osób) mających uporządkować teren getta po jego ewakuacji (Rembrandtstraße 16, Jakubastraße 16, obecnie ul. Jakuba)
  10. Szpital nr 1 (obecnie ul. Łagiewnicka 36)
  11. Jeden z obozów dla osób deportowanych z getta (były szpital dziecięcy)
  12. Dom kultury (Schneidergasse 3, obecnie ul. Krawiecka)
  13. Więzienie
  14. Obóz cygański
  15. Obóz koncentracyjny dla dzieci polskich (niem. Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt) (upamiętniony Pomnikiem Martyrologii Dzieci)
  16. Nowy cmentarz żydowski
  17. Przystanek Radogoszcz (aktualnie również Pomnik Radegast)

Historia getta

1940 r.
Marzec 1940 ul. Piłsudskiego – (w tle synagoga przy Wolborskiej).
Brama przy Altmarkt (Stary Rynek). Ruch uliczny na przejściu w poprzek "aryjskiej" Hohensteiner Straße (ul. Zgierska) pomiędzy wschodnią i zachodnią częścią getta.
Kładka nad ulicą Zgierską.

Przygotowania do utworzenia getta rozpoczęły się na początku października 1939 roku. W tajnym okólniku z 10 grudnia 1939 r. Friedrich Übelhör (prezydent rejencji łódzkiej w okresie od 10 kwietnia 1940 do 15 grudnia 1942) zapowiedział "konieczność ustanowienia zamkniętej i ściśle izolowanej dzielnicy żydowskiej". Na bazie tych wytycznych dzielnica powstała 8 lutego 1940 r. zarządzeniem prezydenta policji w Łodzi – Johanna Schäfera. Szefem biura ekonomiczno-żywnościowego, które w październiku 1940 przekształcono w "Zarząd Getta" (Ghettoverwaltung), został Hans Biebow[1], a szefem administracji żydowskiej Przełożony Starszeństwa Żydów w Litzmannstadt (Łodzi) (Judenratu, choć nazwa ta w tym getcie nie była używana) – Chaim Rumkowski.

Zlokalizowano je w najbardziej zaniedbanej części Łodzi (Bałuty i Stare Miasto), na obszarze 4,13 km², zmniejszonym po 30 czerwca 1942 roku do 3,82 km², zamieszkanym od 40% do 70% przez Żydów, głównie biedotę i proletariat. Ten wydzielony obszar zabudowany był 2332 domami, z około 28 400 izbami mieszkalnymi. Znaczącą większość z nich stanowiła stara zabudowa, w dużej części drewniana. Zagęszczenie skupionej ludności było ogromne. w 1942 r. na 1 km² przypadało 42 587 osób, a na jedną izbę 6 do 7 mieszkańców.

W wyniku pierwszej fazy przesiedleń w łódzkim getcie znalazło się ponad 160 tys. Żydów. Od 16 października do 4 listopada 1941 roku do getta przybyły jeszcze transporty Żydów przesiedlonych z Austrii (ok. 5 tys.), Czech (ok. 5 tys.), Luksemburga (ok. 600) i Rzeszy (ok. 10 tys. osób)[2], a od 7 grudnia 1941 do 28 sierpnia 1942 – również z innych likwidowanych gett Kraju Warty (ok. 18 tys. osób).

Obóz cygański w getcie – zdjęcie wykonane po deportacji ludności cygańskiej.
Chaim Rumkowski w trakcie przemówienia do mieszkańców na tzw. "placu strażackim" przy Lustige Gasse 14 (obszar pomiędzy posesjami 12 i 14 przy ul. Zachodniej). W tle widoczny dawny budynek straży pożarnej i Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łodzi.

5 listopada 1941 r. do getta przybył pierwszy transport Cyganów, liczący ok 1200 osób (Romowie oraz Sinti). Dla tej oraz kolejnych grup Cyganów została wydzielona część getta przy ulicy Brzezińskiej (dziś – ulica Wojska Polskiego). Obóz cygański (Zigeunerlager Litzmannstadt) od miasta oraz pozostałej części getta oddzielały podwójne zasieki z drutu kolczastego. Zmarli oraz zamordowani mieszkańcy obozu cygańskiego grzebani byli na terenie cmentarza żydowskiego. Likwidację obozu cygańskiego rozpoczęto w pierwszych dniach stycznia 1942 roku. Główną przyczyną tak szybkiej deportacji ludności cygańskiej oraz jej eksterminacji była szerząca się wśród mieszkańców obozu epidemia tyfusu plamistego, która rozprzestrzeniała się na pozostałe tereny getta (sytuację tę potęgowały bardzo złe warunki sanitarne w getcie łódzkim), zagrażała również mieszkańcom miasta. W dniach 4-12 stycznia 1942 r. 4,3 tys. Cyganów zostało zamordowanych w obozie zagłady Kulmhof we wsi Chełmno nad Nerem. Kilka dni później, 16 stycznia 1942 r., rozpoczęły się pierwsze deportacje Żydów z łódzkiego getta[3].

W 1942 Niemcy zaczęli żądać od Judenratu ludzi do deportacji. Od września 1942 wiadomym było, że deportacja oznacza śmierć. Rumkowski jedyną szansę na przeżycie dostrzegł w byciu produktywnym dla Rzeszy. 4 września 1942 r. na Placu Strażackim przy ul. Lutomierskiej 13 wygłosił przemówienie do mieszkańców wzywające do oddania swoich dzieci (do dziesiątego roku życia), starców oraz chorych. Przemówienie to poprzedziło wydarzenie nazywane "wielką szperą". W dniach 5-12 września 1942 r. z łódzkiego getta wysiedlono 15 681 "osób nienadających się do pracy" (dzieci do 10. roku życia, starców, osoby chore)[4]. Po wywózce deportacje ustały, a getto z 70 tys. mieszkańców stało się wielkim obozem pracy. Zamknięto szkoły i szpitale. Od 7 marca do 21 września 1941 r. wydawany był tygodnik dla Żydów - "Getto Zeitung" (Getto-Cajtung). Gazetę tę redagował kierownik Prasowego Referatu przy Przełożonym Starszeństwa Żydów, Szmul Rozensztajn[5]. Tygodnik ten stanowił de facto tubę propagandową prezesa getta, Chaima Rumkowskiego[6].

Likwidacja łódzkiego getta rozpoczęła się 23 czerwca 1944 roku. Do 14 lipca hitlerowcy wywieźli do Kulmhof ponad 7 tys. osób. Od 9 do 29 sierpnia około 70 tys. Żydów wywieziono do Auschwitz-Birkenau. Ostatni transport, i zarazem likwidacja getta, nastąpiły 29 sierpnia 1944 roku. Z głodu i chorób zmarło ok. 44 tys. ze 160 tys, mieszkańców getta. Zmarli pochowani są na nieuczęszczanych kwaterach w południowo-zachodniej części cmentarza przy ul. Brackiej.

W przeciwieństwie do wielu innych gett w Polsce Niemcy nie zdążyli gruntownie zniszczyć zabudowy tego getta, choć mieli to w planie, który realizowali systematycznie już podczas wojny (w ten sposób powstał po wojnie obecny park Staromiejski). W latach 50. ekshumowany został cmentarz przy ul. Wesołej (Zachodnia), a na jego miejscu wytyczono ulicę i postawiono bloki. W tym też czasie w trakcie poszerzania ul. Zagajnikowej przesunięto fragment zachodniej granicy (po kwatery harcerskie) cmentarza przy ul. Brackiej. Niedawno pomieszczenia dawnego gettowego Domu Kultury zostały przebudowane i zamienione na sklepy. Ruiną staje się szpital przy ul. Łagiewnickiej – jedno po drugim gettowe miejsca znikają.

Organizacja getta

 Osobny artykuł: Pieniądze getta łódzkiego.

Władzę w porozumieniu z żydowską radą Judenrat sprawował jej przewodniczący Chaim Rumkowski. Zorganizował administracyjnie i roboczo getto. Wprowadził 12 godzinny dzień pracy. Pracowało ok. 95% dorosłych. Wyznaczał z Judenratem do wywózki (eksterminacji) poszczególne osoby, grupy wiekowe lub całe rodziny z dziećmi.

W getcie funkcjonowała żydowska administracja: policja i sądownictwo, szkolnictwo, poczta (Judenpost Litzmannstadt-Getto), opieka zdrowotna i socjalna. Działał dom kultury, gdzie odbywały się przedstawienia teatralne i występy muzyczne (m.in. słynnego chóru Hazomir).

W ramach getta funkcjonował - od końca czerwca 1940[7] - system pieniężny w postaci pokwitowań na marki. Pokwitowania w formie banknotów oraz bilon były w getcie popularnie nazywane "rumkami" lub "chaimkami" od nazwiska Rumkowskiego. Były zasadniczym instrumentem grabieży waluty więźniów getta przez Niemców. Ponadto skutecznie izolowały getto od świata zewnętrznego, ponieważ poza nim nie miały żadnej wartości.

Znane osoby łódzkiego getta

Zobacz też

  1. ↑ Pierwsze powstało 8 października 1939 w Piotrkowie
  2. ↑ W ogóle jedynym gettem, które przetrwało do samego końca wojny ma terenach okupowanej przez Niemców całej Europy, był czeski Theresienstadt, oswobodzony 8 maja 1945. W tym czasie znajdowało się w nim jeszcze 19 000 więźniów
  1. ↑ holocaustresearchproject.org
  2. ↑ M. Miller, op. cit., s. 157
  3. ↑ M. Miller, Europa wg Auschwitz. Litzmannstadt Ghetto (2009), s. 242.
  4. ↑ M. Miller, op. cit., s. 293
  5. ↑ M. Miller, op. cit., s. 132
  6. ↑ Joanna Szczęsna: Skrzydła rozpostarł szeroko nad nami. Gazeta Wyborcza, 2004-08-27. [dostęp 2011-10-15]. (pol.).
  7. ↑ M. Miller, op. cit., s. 109

Bibliografia

  • Kamienica ...połączyła nas historia, 1894–2008, Łódź 2008, Stow. Artystyczne "Vene Aertis" O kamienicy prxzy pl. Kościelnym 4, gdzie m.in. znajdowała się redakcja "Kroniki getta łódzkiego", która byłą jednym z ważniejszych adresów łódzkiego getta.
  • Kronika getta łódzkiego. T. 1–5, Łódź 2010.
  • Monika Polit, "Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu". Mordechaj Chaim Rumkowski; Prawda i zmyślenie, Warszawa 2012, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, ISBN 978-83-63444-17-4, ebook: ISBN 978-83-63444-21-1.
  • Proces Hansa Biebowa [w kwietniu 1947 r.]. Zagłada getta łódzkiego (akta i stenogramy sądowe). Oprac. Jerzy Lewiński. Wyd. 1: Warszawa 1987, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (GK BZHwP, informacja wewnętrzna nr 91), Wyd. 2: Warszawqa 1999, Wyd. PRS.
  • Shimon Redlich, Na rozdrożu. Żydzi w powojennej Łodzi, 1945–1950. Łódź 2012, IPN-Łódź.
  • Andrzej Strzelecki, Deportacja Żydów z getta łódzkiego do KL Auschwitz i ich zagłada. Opracowanie i wybór źródeł., Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2004, ISBN 8388526804
  • Janusz Kozłowski, Mity wciąż zaciemniają prawdę o łódzkim getcie. Rozmowa z mgr. Julianem Baranowskim; [w:] "Wędrownik", 2004, nr 1, ss. 6-7.

Linki zewnętrzne

Artykuł zawiera udostępnione na licencji GNU FDL treści pochodzące z serwisu http://www.lodzjews.org

Szablon:Link FA

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ghetto_Litzmannstadt&oldid=32963830”