Jan Jonston

Jan Jonston

Pomnik Jana Jonstona w Lesznie

Jan Jonston (ur. 3 września 1603 w Szamotułach, zm. 8 czerwca 1675 w Składowicach) – przyrodoznawca, historyk, filozof, pedagog, lekarz, pisarz medyczny i przyrodniczy.

Rodzina

Był synem szkockiego imigranta Simona Johnstona (zm. 1618); który uciekając przed prześladowaniami religijnymi schronił się w Polsce oraz Niemki Anny Becker (zm. 1617).

Życiorys

Od 1611 uczył się przez trzy lata w szkole braci czeskich w Ostrorogu, skąd przeniósł się do gimnazjum ewangelickiego w Bytomiu Odrzańskim, gdzie uczył się w latach 1616–1617. Kontynuował naukę w gimnazjum Toruniu (1619–1623), skąd wyniósł doskonałą znajomość języka hebrajskiego. W latach 1623–1625 studiował w Szkocji na akademii (St. Marry'College) w Saint Andrews język hebrajski, filozofię i teologię.

Po powrocie do Polski osiadł w Lesznie, gdzie pracował jako nauczyciel prywatny oraz gimnazjalny. Wiele podróżował po Europie (Włochy, Francja) i doskonalił swoje wykształcenie we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Wittenbergii, Berlinie, Groningen, Franeker (od 1629 studia medyczne) Lejdzie (1630, 1632-1533), Londynie (1631) i Cambridge (1631, 1634). W roku 1632 uzyskał doktorat z medycyny na uniwersytecie w Lejdzie i potwierdził w tym samym roku w Cambridge. Powrócił do Leszna w 1632, wkrótce został lekarzem nadwornym wojewodzica Bogusława Leszczyńskiego oraz lekarzem miejskim miasta Leszna. W 1637 roku poślubił Krystynę, córkę Samuela Hortensiusa, aptekarza ze Wschowy, a po jej śmierci (zm. 12 lipca 1637), w roku 1638 poślubił Annę Rozynę, córkę lekarza królewskiego Mateusza Vechnera (1587–1630) także ze Wschowy. Z tego małżeństwa urodziła się czwórka dzieci (Mateusz, Jan, Anna Maria, Anna Regina), ale tylko Anna Regina przeżyła rodziców. Była żoną wrocławskiego patrycjusza Samuela von Schaff.

Jonston stworzył również wybitne dzieła typu encyklopedycznego. Zgłębiał filozofię, teologię oraz nauki przyrodnicze - szczególne zasługi ma w dziedzinie entomologii, botaniki i ornitologii. Przyjaźnił się z Janem Amosem Komenskim, przebywającym w tym czasie również w Lesznie. Pisał po łacinie, ale pomimo obcego pochodzenia uważał się zawsze za Polaka. Pisał o sobie "Polonus" lub "Scoto-Polonus". W czasie najazdu szwedzkiego w 1656 przeniósł się do swojego majątku w Składowicach koło Lubina. Tam też zmarł 8 czerwca 1675, jego zwłoki kilka miesięcy później przewieziono do Leszna.

Jego osiągnięcia badawcze znalazły uznanie i otrzymał propozycje objęcia katedr na uniwersytetach (w Deventer w 1631, we Frankfurcie nad Odrą w 1642, w Heidelbergu w 1642, w Lipsku w 1663), ale żadnej nie przyjął.

W Lesznie znajduje się jedyny w Europie pomnik Jana Jonstona.

Ważniejsze dzieła naukowe

Strona tytułowa Historiae naturalis".

• Enchiridion historiae naturalis, powst. 1625-1628, wyd. pt. Thautomatographia naturalis, in decem classes distincta, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: edycja poszerzona, Amsterdam 1633, Amsterdam 1641, Amsterdam 1661, Amsterdam 1665, przekł. angielski (prawdopodobnie J. Rowlanda) pt. An History of the Wonderfull Things of Nature, Londyn 1657
• Naturae constantia, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: Amsterdam 1634, przekł. polski M. Stokowska pt. "O stałości natury", Warszawa 1960, PAN Biblioteka Klasyków Filozofii; przekł. angielski J. Rowlanda pt. An History of the Constancy of Nature..., 1657
• Sceleton historiae universalis civilis et ecclesiasticae, Lejda 1633, drukarnia J. Marcus, wyd. następne: 2 edycje (brak miejsca, roku wydania); przekł. niemiecki: F. Kleinkirche pt. Sceleton das ist eine kurze Entwerffung aller weltlichen und Kirchengeschichte, Hamburg 1636
• Idea universae medicinae practicae, Amsterdam 1644, drukarnia L. Elzevirius, wyd. następne: Wenecja 1647, Amsterdam 1648, Amsterdam 1652, Lejda 1655, Frankfurt 1664, Amsterdam 1664; pt. Syntagma universae medicinae pracicae libri XIV, Jena 1673, Jena 1674, Frankfurt (?), Lipsk 1722; przekł. angielski: Londyn 1652(?), wyd. następne: tamże 1665, 1684
• Sintagma dendrologi specimen, Leszno, 1645
• Theatrum universale historiae naturalis (wydane częściami):
  • Historiae naturalis de avibus libri VI, Frankfurt n/Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1657, Heilbrunn 1756; przekł. francuski pt. Histoire naturelle et raisonnée des différents oiseaux qui habitent le globe, Paryż 1773
  • Historiae naturalis de exanguibus aquaticis libri IV, Frankfurt n/Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1655, Heilbrunn 1677
  • Historiae naturalis de piscibus et cetis libri V, Frankfurt n/Menem 1650, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Frankfurt n/Menem 1651, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1677
  • Theatrum universale omnium animalium quadripedum libri IV, Frankfurt n/Menem 1652; wyd. następne: Heilbrunn 1755
  • Historiae naturalis de insectis libri III, Frankfurt n/Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: (łącznie z:) ... De serpentibus et draconibus libri II, Frankfurt n/Menem 1657, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1757
  • Historiae naturalis de serpentibus libri II, Frankfurt n/Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Amsterdam 1657, Amsterdam 1665, Heilbrunn 1757
• Theatrum universale historiae naturalis (wydane jako całość), Amsterdam 1718, t. 1-4; Frankfurt 1755-1757; Rouen 1768, t. 1-6
• Idea hygieines recensita. Libri II, Jena 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Frankfurt n/Menem 1664, Jena 1674
• Polyhistor, seu rerum ab exortu universi ad nostra usque tempora... series, (dzieło encyklopedyczne), Jena 1660, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Amsterdam 1665
• Notitia regni mineralis, Lipsk 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia "Collerianorum"
• Notitia regni vegetabilis, 1661
• Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati, Frankfurt n/Menem 1662, nakł. dziedziców M. Meriana, drukarnia H. Potihius
• Polymathiae filologicae, seu totius rerum universitatis ad sous ordines revocatae adumbratio horis subsecivis... concinnata, Frankfurt n/Menem 1666, nakł. E. Fellgibelus, wyd. następne: Frankfurt n/Menem 1667
• Historiae naturalis de herbis et plantis (dzieło ukończone w 1666, zaginęło oddane do druku we Frankfurcie n/Menem)
• Polyhistor continuatus, seu rerum toto orbe a Carolo M. ad Albertum II Austriacum... gestarum... series, Jena 1667, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius; ... pars quinta seu rerum a Rudolpho Habsburgico ad Albertum II Austriacum gestarum series (brak miejsca, roku wydania), dedykacja dat. 1668

Listy

• Do W. Schicharda, 5 kwietnia 1634, ogł. J. Kvačala Korespondenze J. A. Komenského, t. 2, Praga 1902, s. 7-8
• Do Andrzeja Senftlebena, Leszno: 19 listopada 1641; 24 kwietnia 1642, ogł. T. Bilikiewicz Jan Jonston (1603-1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931, s. 59 przyp., 98-99 przyp.

Bibliografia

• Bilikiewicz Tadeusz, Jan Jonston (1603-1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931
• "Studia i materiały z dziejów nauki polskiej. Seria B Historia Nauk biologicznych i medycznych, zeszyt 28 - Jan Jonston.
• Lekarz i uczony XVII wieku. Materiały Sympozjum Naukowego, Leszno-Lubin, 6-8 czerwca 1975 r., Warszawa
• Kaczmarek Hieronim, Jan Jonston z Szamotuł. U początków polskich zainteresowań starożytnym Egiptem, Poznań 2002
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 293-295

Linki zewnętrzne

• Biografia w serwisie The Galileo Project (ang.)