Stanisław Szczęsny Potocki

Stanisław Szczęsny Potocki

Rodzina	Potoccy
Data i miejsce urodzenia	1753 Tartaków albo (obwód lwowski) Krystynopol
Data i miejsce śmierci	14 marca 1805 Tulczyn
Ojciec	Franciszek Salezy Potocki
Matka	Anna Elżbieta Potocka
Dzieci	z Józefiną Amalią Mniszech: Szczęsny Jerzy Pelagia Ludwika Wiktoria Róża Konstancja Stanisław Oktawia Jarosław Włodzimierz Idalia z Zofią Celine-Clavone (Glavani) Witt: Konstanty Mikołaj Helena Aleksander Mieczysław Zofia Olga Bolesław
Odznaczenia

{{Szlachcic infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | opis herbu = | grafika = | dynastia = | commons = | żona = | imię oryginalne = | faksymile = | herb = | mąż = | opis grafiki = | rodzeństwo = | wszystkie imiona = | tytuł = | opis faksymile = Nieznane pola: "zdjęcie herbu", "zdjęcie", "opis zdjęcia", "malzonka" oraz "nazwa herbu".

Stanisław Szczęsny Potocki z synami Stanisławem i Szczęsnym Jerzym, obraz pędzla Jana Chrzciciela Lampiego (starszego)

Stanisław Szczęsny Potocki herbu Pilawa (ur. 1753 w Tartakówie albo Krystynopolu, zm. 14 marca 1805 w Tulczynie) – polityk polski o orientacji prorosyjskiej, wojewoda ruski w latach 1782-1788, generał-lejtnant wojsk koronnych 1784-1792, generał lejtnant komenderujący Dywizją Ukraińską i Podolską (Podolską i Bracławską, później Bracławską i Kijowską), generał artylerii koronnej w latach 1788-1792, marszałek konfederacji targowickiej 1792 w Koronie, rosyjski general-en-chef od 1797, chorąży wielki koronny w latach 1774-1780, starosta bełski, dyplomata.

Szczęsny Potocki był synem wojewody kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego, potężnym i majętnym magnatem z setkami tysięcy poddanych, głównie w województwie bracławskim. Wykształcony w domu. Jako dziecko umysłowo rozwijał się powoli, w wieku dorosłym był wręcz tępy. Słabego charakteru, nie umiał podejmować samodzielnych decyzji. Po ojcu odziedziczył bodaj największą fortunę magnacką w Koronie. W wieku szesnastu lat, dzięki protekcji posła rosyjskiego Nikołaja Repnina otrzymał pierwszą funkcję publiczną – starostwo bełskie.

Stanisław Szczęsny Potocki używał tytułu hrabiowskiego, który nigdy nie był mu przyznany. Współtwórca konfederacji targowickiej. Uznany za zdrajcę i w czasie insurekcji kościuszkowskiej skazany zaocznie na karę śmierci.

Pierwsze małżeństwo

Ożenił się potajemnie w wieku lat 18 z Gertrudą z Komorowskich, która wkrótce po ujawnieniu małżeństwa, jak należy sądzić na polecenie ojca Szczęsnego, została porwana przez jego nadwornych kozaków i zamordowana, a zwłoki wrzucone do przerębli. Załamany moralnie u progu życia z powodu tragicznego zgonu ciężarnej żony próbował popełnić (raczej udawane) histeryczne samobójstwo, jednocześnie przepraszał ojca i prosił o wybaczenie mezaliansu, przyznając w listach i przed sądami jak niegodziwie postępowali wobec niego Gertruda i jej rodzice.

Drugie małżeństwo z Józefiną Amalią

1 grudnia 1774 Stanisław Szczęsny poślubił Józefinę Amalię z Mniszchów, osobę różną od niego pod względem temperamentu i inteligencji, utalentowaną artystycznie, lubiącą pisać i malować. Jest ogólnie znane, że miała wiele romansów, stąd uważa się, że spośród jedenaściorga urodzonych przez nią dzieci, jedynie trojga ojcem był Stanisław. Małżonkowie bardzo krótko mieszkali razem.

Trzecie małżeństwo

Przebywając w 1793 roku w Sankt Petersburgu, Szczęsny spotkał małżonkę, Józefinę Amalię, z którą nie żył od pewnego czasu. Porozumiał się z nią w sprawach majątkowych i w zamian za przekazanie jej w zarząd wszystkich majątków otrzymywał rentę w wysokości 900 tysięcy złotych polskich.

W latach 1793-1795 Szczęsny przebywał w Hamburgu z Zofią Wittową. W 1795 we Lwowie małżeństwo Józefa i Zofii Wittów zostało rozwiązane, a w 1796 za sumę kilkuset tysięcy złotych Witt uznał rozwód.

Na początku 1798 r. w Kamieńcu Podolskim sąd konsystorski ogłosił rozwód Stanisława z Józefiną, która zmarła w październiku. 28 kwietnia Zofia Wittowa poślubiła Stanisława Szczęsnego Potockiego, w tym samym roku urodził się ich najstarszy syn Aleksander. W 1799 Potoccy udali się w podróż poślubną, m.in. do Włoch, gdzie, jak podawała później Zofia, w wyniku gwałtu poczęty został Mieczysław. Pod koniec życia Szczęsnego małżeństwo przeżywało trudności z powodu romansu Zofii z pasierbem – Szczęsnym Jerzym, domniemanym ojcem Bolesława.

Życie i kariera

W latach 1782-1788 był wojewodą ruskim i początkowo współpracownikiem Stanisława Augusta Poniatowskiego, ale od 1784 skłaniał się do opozycji magnackiej. Na sejmie 1782 roku został konsyliarzem Rady Nieustającej. W tymże roku ufundował dar patriotyczny dla Rzeczypospolitej, na który składały się 24 armatki trzyfuntowe i czterystu żołnierzy piechoty, warte 100 tysięcy złotych polskich, podczas gdy roczny dochód Szczęsnego wynosił 3 miliony złotych.

Związany z koterią faworyta Katarzyny II, Grigorija Potiomkina. W latach 1785-1789 był wielkim mistrzem loży Wielkiego Wschodu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego

W 1788 zrzekł się urzędu wojewody ruskiego i odkupił od Alojzego Fryderyka von Brühla patent generała artylerii koronnej za sumę 20 tysięcy dukatów. Został wybrany do Izby Poselskiej, jego antyreformatorski program polityczny nie zyskał poparcia. Na Sejmie Czteroletnim był posłem z województwa bracławskiego i działał jako przywódca stronnictwa prorosyjskiego, usiłując blokować wszelkie próby reform, a nawet dążąc do zniesienia w ogóle centralnego rządu w Polsce.

Zniechęcony obradami sejmowymi, wybrał się w podroż w (1789) najpierw do Wiednia, skąd wysyłał do kraju literaturę propagandową.

W grudniu 1790 przybył do Paryża, gdzie 24 grudnia 1790 został przyjęty do klubu jakobinów (!) jako członek zagraniczny. Utożsamiał jakobinizm z republikańskimi tendencjami magnackiej opozycji antykrólewskiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

W 1791, na wieść o uchwaleniu Konstytucji 3 Maja, wraz z Sewerynem Rzewuskim z Wiednia dążył do organizacji interwencji rosyjskiej w Polsce (patrz: linki zewnętrzne). W tym samym roku przybył do Jass, gdzie znajdowała się główna kwatera Potiomkina, spotkał tam przyszłą żonę – Zofię, która była metresą Potiomkina. W tym samym roku udał się do Sankt Petersburga, gdzie w zmowie z carycą Katarzyną, negocjując wraz z Franciszkiem Ksawerym Branickim i Sewerynem Rzewuskim z politykami rosyjskimi, ogłosili uniwersał wzywający do konfederacji, później zwaną konfederacją targowicką, której celem było utrzymanie tradycyjnych instytucji i swobód szlacheckich, takich jak liberum veto, oraz przekształcenie Rzeczypospolitej w zdecentralizowaną federację magnacką. Konfederacją zarządzał jako jej marszałek z siedziby rodowej w Tulczynie. 30 sierpnia 1792 w dniu jego imienin ksiądz Michał Sierakowski odprawił nabożeństwo w Lubomli i wygłosił przemówienie, w którym wysławiał jego gorliwość w dźwiganiu upadłej wolności, zapewniając o wdzięczności przyszłych pokoleń, stawiał go za wzór cnoty i patriotyzmu i ogłosił zbawcą Rzeczypospolitej.

Był szefem targowickiej formacji Pułku Humańskiego Lekkiej Jazdy.

Rządy targowicy zostały wkrótce wymuszone za pomocą armii rosyjskiej (wojna polsko-rosyjska) i z udziałem króla, który przystąpiwszy do konfederacji w lipcu 1792 praktycznie skapitulował.

Został desygnowany przez konfederację targowicką do zasiadania w Komisji Edukacji Narodowej i Komisji Sądowej Spraw Edukacyjnych. Urażony złą prasą w Rzeczypospolitej Stanisław Szczęsny zdecydował się na „wieczystą ekspatriację” – opuścił Polskę w 1793 r. i udał się do Hamburga, gdzie dotarły go wieści o skazaniu na karę śmierci, wieczysta infamię, pozbawienie godności, konfiskatę majątku i utratę wszystkich urzędów przez Sąd Najwyższy Kryminalny w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Wobec nieobecności skazanego, wyrok wykonano in effigie 29 września 1794.

Sam Szczęsny ponoć w rozbiorowe zamiary Rosji nie wierzył i myślał, że swoimi akcjami umożliwi zachowanie polskiej tożsamości politycznej i terytorium, ale po drugim rozbiorze wyjechał do Rosji i zadeklarował swoją lojalność dla tego państwa, wstąpił do armii rosyjskiej na swoją prośbę, zawartą w liście do carycy z 1794 r., w którym prosił również o uznanie go Rosjaninem, a w 1797 został odznaczony najwyższą rangą – generalską general-en-chef. W maju 1795 Stanisław Szczęsny powrócił do majątku.

Ciekawostką jest, że kiedy w 1792 ks. Józef Poniatowski wyzywał Szczęsnego Potockiego na pojedynek z Wiednia, gdzie przebywał, Szczęsny nie odmówił wprost, lecz wyznaczył nierealne miejsce – Sankt Petersburg, gdzie ks. Józef byłby zapewne aresztowany przez władze rosyjskie, gdyby się tam pojawił.

Schyłek życia i śmierć

W wyniku romansu syna z żoną u Stanisława Potockiego rozwijała się mania prześladowcza, podejrzewał, że jest systematycznie truty.

Zmarł 28 marca 1805 r. w wieku 53 lat. Pogrzeb zakłóciło ograbienie zwłok z rosyjskiego munduru, orderów i klejnotów, a nagie zwłoki zostały porzucone pod ścianą.

W 1775 odznaczony Orderem Orła Białego i Orderem Świętego Stanisława. Kawaler rosyjskiego Orderu św. Andrzeja Powołańca od 1782, kawaler maltański. W 1782 roku odznaczony rosyjskim Orderem św. Aleksandra Newskiego.

Ciekawostki

• Antoni Malczewski opisał historię Gertrudy w dziele Maria.
• Maria Pomezańska z Chłędowskich (ur. 1806, zm. 15 lutego 1862) w 1853 r. wydała we Lwowie 3-tomową powieść „Gertruda Komorowska”.

Zobacz też

• Zofiówka

Linki zewnętrzne

• Seweryn Rzewuski, Stanisław Szczęsny Potocki: Protestacya przeciw Sukcesji Tronu w Polszcze 1790