Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej

Nagroda na rzecz Nauki Polskiej – polska nagroda naukowa przyznawana od marca 1992 przez Radę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w następujących dziedzinach:

• nauki humanistyczne i społeczne,
• nauki przyrodnicze i medyczne,
• nauki ścisłe,
• nauki techniczne.

Nazywana polskim Noblem, jest przyznawana polskim uczonym za osiągnięcia i odkrycia naukowe, które stanowią istotny wkład w życie duchowe i postęp cywilizacyjny Polski oraz zapewniają Polsce miejsce w nauce światowej.

Nagrodę w 2007 roku stanowiły: 200 000 zł (równowartość około 75 000 dolarów amerykańskich) i statuetka, zaprojektowana przez R. Kozłowskiego.

1992

• nauki ścisłe
  • Aleksander Wolszczan (Pennsylvania State University, Departament of Astronomy and Astrophysics) za odkrycie pierwszego pozasłonecznego układu planetarnego
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Marian Biskup (Pracownia Zakładu Historii Pomorza Polskiej Akademii Nauk (PAN)) za pracę zatytułowaną Wojna Pruska, czyli walka Polski z zakonem krzyżackim z lat 1519-1521
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Ewa Kamler (Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne) za pracę zatytułowaną Early Life History of Fish wydaną w Londynie przez wydawnictwo Chapman and Hall
• nauki techniczne
  • nagrody nie przyznano

1993

• nauki ścisłe
  • Stanisław Woronowicz (Uniwersytet Warszawski – Katedra Metod Matematycznych Fizyki) za prace dotyczące grup kwantowych i ich związków z C* algebrami
• nauki humanistyczne i społeczne
  • nagrody nie przyznano
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Wiesław Wiktor Jędrzejczak (Centralny Szpital Kliniczny WAM w Warszawie) za cykl prac na temat molekularnych i komórkowych mechanizmów powstawania komórek krwi
• nauki techniczne
  • Kazimierz Sobczyk (Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN) za prace z zakresu dynamiki stochastycznej układów i materiałów konstrukcyjnych

1994

• nauki ścisłe
  • Zbigniew Grabowski (Instytut Chemii Fizycznej PAN) za opracowanie nowych metod generowania cząsteczek w stanach charakteryzujących się silnym przemieszczeniem ładunku elektronowego w cząsteczce
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Roman Aftanazy (Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum) za jedenastotomowe dzieło pod łącznym tytułem Materiały do dziejów rezydencji
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Krzysztof Selmaj (Akademia Medyczna w Łodzi) za badania dotyczące nowych mechanizmów immunologicznych w autoimmunologicznych chorobach układu nerwowego, ze szczególnym uwzględnieniem stwardnienia rozsianego
• nauki techniczne
  • nagrody nie przyznano

1995

• nauki ścisłe
  • Adam Sobiczewski (Instytut Problemów Jądrowych im. Andrzeja Sołtana) za prace, w których zostało przewidziane istnienie nieoczekiwanie bardzo stabilnych jąder atomowych najcięższych pierwiastków, potwierdzone doświadczalnie w połowie 1993 r.
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Teresa Michałowska (Instytut Badań Literackich PAN) za fundamentalne dzieło historyczno-literackie pt. Średniowiecze (1995) ukazujące nowy obraz piśmiennictwa polskojęzycznego i łacińskiego w kulturze polskiej pierwszej połowy naszego tysiąclecia
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Stanisław Konturek (Instytut Fizjologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego) za cykl prac nad rolą lokalnego przepływu krwi w śluzówce żołądka i dwunastnicy w funkcji cytoprotekcyjnej śluzówki tzn. w fizjologicznym mechanizmie ochrony przed owrzodzeniem żołądka i dwunastnicy
• nauki techniczne
  • Maksymilian Pluta (Instytut Optyki Stosowanej) za trzytomowe dzieło pt. Advanced Light Microscopy (Zaawansowana mikroskopia świetlna), zawierające pionierskie koncepcje z zakresu mikroskopii fazowo-kontrastowej, interferencyjnej, polaryzacyjnej mikrointerferometrii, wykorzystywane w konstrukcji przyrządów optycznych

1996

• nauki ścisłe
  • Bohdan Paczyński (Uniwersytet Princeton – USA) za odkrycie nowej metody wykrywania obiektów kosmicznych i wyznaczania ich masy poprzez mikrosoczewkowanie grawitacyjne
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Jerzy Gadomski (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego) za fundamentalne trzytomowe dzieło pt. Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Aleksander Koj (Instytut Biologii Molekularnej Uniwersytetu Jagiellońskiego) za prace dotyczące regulacji syntezy białek ostrej fazy
• nauki techniczne
  • nagrody nie przyznano

1997

• nauki ścisłe
  • Tomasz Łuczak (Uniwersytet im. A. Mickiewicza (UAM) – Wydział Matematyki i Informatyki, Poznań) za prace nad teorią losowych struktur dyskretnych
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Andrzej Paczkowski (Instytut Studiów Politycznych PAN w Warszawie) za książkę Pół wieku dziejów Polski 1939-1989
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Ryszard Gryglewski (Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego) za cykl badań nad regulacją tromborezystencji
• nauki techniczne
  • Antoni Rogalski (Wojskowa Akademia Techniczna – Instytut Fizyki Technicznej w Warszawie) za prace nad detektorami promieniowania podczerwonego z wykorzystaniem potrójnych związków półprzewodnikowych

1998

• nauki humanistyczne i społeczne
  • Janusz Sondel (Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego) za Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków – dzieło pomnażające wiedzę o łacińskich źródłach kultury duchowej Polaków
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Andrzej Szczeklik (II Katedry Chorób Wewnętrznych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego) za wykrycie mechanizmu przeciwzakrzepowego działania aspiryny oraz badania nad patogenezą i metodami leczenia astmy oskrzelowej indukowanej aspiryną
• nauki ścisłe
  • Lechosław Latos-Grażyński (Wydział Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego) za badania nad porfirynami i metaloporfirynami o szczególnej strukturze molekularnej i elektronowej
• nauki techniczne
  • Leszek Stoch (Wydział Inżynierii Materiałowej i Ceramiki Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie) za wyjaśnienie zjawiska wielostadialnej krystalizacji materiałów szklistych i opracowanie na tej podstawie niekonwencjonalnych szkieł do zastosowań proekologicznych

1999

• nauki ścisłe
  • nagrody nie przyznano
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Mieczysław Tomaszewski (Akademia Muzyczna w Krakowie) za dzieło Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans, stanowiące nową, oryginalną syntezę wiedzy o tym kompozytorze
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Maciej Żylicz (Międzyuczelniany Wydział Biotechnologii Uniwersytetu Gdańskiego i Akademii Medycznej w Gdańsku) za badania nad białkami regulatorowymi w systemie obrony komórki przed skutkami zmian środowiska zewnętrznego
• nauki techniczne
  • Zdzisław Kowalczuk (Wydział Elektroniki, Telekomunikacji i Informatyki Politechniki Gdańskiej) za badania w zakresie automatyki, dotyczące projektowania adaptacyjnych układów sterowania procesami czasu ciągłego

2000

• nauki ścisłe
  • Bogumił Jeziorski (Wydział Chemii Uniwersytetu Warszawskiego) za stworzenie nowego formalizmu dokładnych kwantowych obliczeń oddziaływań międzyatomowych i międzymolekularnych
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Jan Strelau (Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego) za stworzenie oryginalnej psychologicznej regulacyjnej teorii temperamentu, a szczególnie za dzieło Temperament. A Psychological Perspective (1998)
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Leszek Kaczmarek (Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN) za prace poświęcone wpływowi różnych bodźców na ekspresję genów w wybranych strukturach mózgu ssaków
• nauki techniczne
  • Jan Węglarz (Instytut Informatyki Politechniki Poznańskiej) za rozwijanie metod projektowania informatycznych systemów zarządzania i sterowania produkcją, wykorzystujących szeregowanie dyskretno – ciągłe

2001

• nauki ścisłe
  • Ludomir Newelski (Instytut Matematyczny Uniwersytetu Wrocławskiego) za prace w dziedzinie logiki matematycznej stanowiące przełom w teorii modeli oraz w algebrze
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Stefan Swieżawski (emerytowany profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego) za dzieło pt. Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, stanowiące doniosły wkład w badania nad przemianami europejskiej myśli filozoficznej antyku i średniowiecza
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Zbigniew Gliwicz (Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego) za wykazanie roli drapieżnictwa w kształtowaniu historii życia i zachowań zwierząt
• nauki techniczne
  • Michał Kleiber (Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN) za opracowanie nowych metod analizy i optymalizacji w nieliniowej termomechanice ciał odkształcalnych

2002

• nauki ścisłe
  • Andrzej Udalski (Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego) za rewizję skali odległości we Wszechświecie i odkrycie wielu ciemnych obiektów towarzyszących gwiazdom
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Lech Leciejewicz (Instytut Archeologii i Etnologii PAN oraz Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego) za dzieło Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej ukazujące nowatorski i oryginalny obraz cywilizacji europejskiej w jej wczesnośredniowiecznej fazie
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Mariusz Jaskólski (Wydział Chemii UAM) za wyjaśnienie sposobu powstawania agregatów amyloidalnego białka ludzkiego – cystatyny C, przyczyniające się do zrozumienia mechanizmu niektórych schorzeń mózgu człowieka
• nauki techniczne
  • Adam Proń (Wydział Chemiczny Politechniki Warszawskiej i Commissariat à l'énergie atomique (CEA) w Grenoble) za wkład w badania nad polimerami przewodzącymi prąd elektryczny oraz otrzymywaniem przetwarzalnych polimerów przewodzących

2003

• nauki ścisłe
  • Marek Pfützner (Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego) za doświadczalne potwierdzenie istnienia nowego rodzaju promieniotwórczości – rozpadu dwuprotonowego
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Jerzy Szacki (emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego) za fundamentalne dzieło Historia myśli socjologicznej, stanowiące całościowy i oryginalny wykład dziejów pojmowania zjawisk życia społecznego
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Roman Kaliszan (Wydział Farmaceutyczny Akademii Medycznej w Gdańsku) za zastosowanie metod modelowania matematycznego oraz chromatografii do określania związku między strukturą chemiczną leków i ich właściwościami farmakologicznymi
• nauki techniczne
  • nagrody nie przyznano

2004

• nauki ścisłe
  • Wojciech Stec (Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN w Łodzi) za otrzymanie nowych biologicznie czynnych związków o dużym potencjale terapeutycznym za pomocą oryginalnej, opracowanej przez siebie metody syntezy tiofosforanowych analogów DNA
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Jadwiga Staniszkis (Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego) za badania będące próbą teorii i interpretacji procesów transformacji współczesnej Polski i świata, przedstawione w książkach Postkomunizm (2001) oraz Władza globalizacji (2003)
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Janusz Limon (Katedra Biologii i Genetyki Akademii Medycznej w Gdańsku) za wybitny wkład w rozwój cytogenetycznych metod diagnozowania nowotworów złośliwych
• nauki techniczne
  • Krzysztof Matyjaszewski (Wydział Chemii Carnegie Mellon University w USA oraz Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN) za odkrycie nowych metod kontrolowanej polimeryzacji rodnikowej i zastosowanie tych metod w przemyśle

2005

• nauki ścisłe
  • nagrody nie przyznano
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Karol Myśliwiec (Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN w Warszawie) za odkrycie grobowca wezyra Merefnebefa w nekropoli w Sakkarze (Egipt) udokumentowane w monografii The Tomb of Merefnebef (2004)
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Zofia Kielan-Jaworowska (emerytowana profesor w Instytucie Paleobiologii PAN w Warszawie) za twórczą syntezę badań nad mezozoiczną ewolucja ssaków przedstawioną w fundamentalnym dziele Mammals from the Age of Dinosaurus (2004)
• nauki techniczne
  • Roman Słowiński (Instytut Informatyki Politechniki Poznańskiej) za opracowanie metodyki komputerowego wspomagania decyzji podejmowanych na podstawie niepełnych danych

2006

• nauki ścisłe
  • Tomasz Dietl (Instytut Fizyki PAN) za opracowanie potwierdzonej w ostatnich latach teorii rozcieńczonych półprzewodników ferromagnetycznych oraz zademonstrowanie nowych metod sterowania magnesowaniem
• nauki techniczne
  • Leon Gradoń (Wydział Inżynierii Chemicznej i Procesowej Politechniki Warszawskiej) za opracowanie teorii procesów powstawania i transportu aerozoli i mikrocząsteczek w gazach i cieczach oraz jej wykorzystanie w urządzeniach technicznych i medycznych
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Piotr Sztompka (Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego) za oryginalne opracowanie idei współczesnej socjologii, pozwalające zrozumieć wyznaczniki oraz dynamikę skomplikowanych zmian społeczeństw nowoczesnych, przedstawione m.in. w książkach Socjologia. Analiza społeczeństwa oraz Socjologia zmian społecznych
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Mariusz Ratajczak (Katedra Immunologii Klinicznej i Transplantologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz amerykańskiego University of Louisville) za odkrycie w szpiku kostnym oraz krwi pępowinowej komórek funkcjonalnie przypominających macierzyste komórki zarodkowe

2007

• nauki ścisłe
  • Andrzej Sobolewski (Instytut Fizyki PAN w Warszawie) za wyjaśnienie fotostabilności materii biologicznej przez odkrycie nowego mechanizmu dezaktywacji bezpromienistej elektronowo wzbudzonych stanów DNA i białek
• nauki techniczne
  • Andrzej Nowicki (Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN w Warszawie) za opracowanie podstaw teoretycznych i wdrożenie do produkcji ultrasonografów z obrazowaniem kolorowym przepływu krwi
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Karol Modzelewski (Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego) za badania nad historią powstawania tożsamości europejskiej, odkrywające znaczenie tradycji przedchrześcijańskiej i wielokulturowej dla współczesnego pojęcia Europy, przedstawione w dziele Barbarzyńska Europa
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Włodzimierz Krzyżosiak (Instytut Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu) za odkrycie mechanizmu selektywnego wyciszania informacji genetycznej, mogącej prowadzić do chorób neurodegeneracyjnych

2008

• nauki ścisłe
  • Ryszard Horodecki (Instytut Fizyki Teoretycznej i Astrofizyki Uniwersytetu Gdańskiego) za wkład w stworzenie podstaw informatyki kwantowej
• nauki techniczne
  • Andrzej Jajszczyk (Katedra Telekomunikacji Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie) za badania w zakresie teorii węzłów szybkich sieci telekomunikacyjnych, stanowiących podstawę budowy Internetu nowej generacji
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Stanisław Mossakowski (Instytut Sztuki PAN w Warszawie) za wszechstronną, interdyscyplinarną monografię dotyczącą Kaplicy Zygmuntowskiej – czołowego zabytku sztuki polskiego i włoskiego Renesansu
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Jacek Oleksyn (Instytut Dendrologii PAN w Kórniku) za wkład w odkrycie uniwersalnych biogeograficznych zależności między cechami roślin, istotnych dla zrozumienia procesów ekologicznych w skali globalnej

2009

• nauki ścisłe
  • Józef Barnaś (Instytut Fizyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Instytut Fizyki Molekularnej PAN w Poznaniu) za tworzenie teoretycznych podstaw spintroniki, a w szczególności za wyjaśnienie zjawiska gigantycznego magnetooporu
• nauki techniczne
  • Bogdan Marciniec Wydział Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza) za odkrycie nowych reakcji i nowych katalizatorów procesów prowadzących do wytwarzania materiałów krzemoorganicznych o znaczeniu przemysłowym
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Jerzy Strzelczyk Wydział Historyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza) za rozprawę „Pióro w wątłych dłoniach”, pokazującą wkład twórczości intelektualnej kobiet w rozwój cywilizacji europejskiej od starożytności do przełomu X/XI wieku
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Andrzej Koliński (Wydział Chemii Uniwersytetu Warszawskiego) za wkład w opracowanie i zastosowanie w praktyce metod przewidywania struktury przestrzennej białek

2010

• nauki humanistyczne i społeczne
  • Anna Wierzbicka Australian National University w Canberze za stworzenie teorii naturalnego metajęzyka semantycznego oraz odkrycie zbioru znaczeń elementarnych wspólnych dla wszystkich języków
• nauki przyrodnicze i medyczne
  • Tomasz Guzik (Wydział Lekarski Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego) za wykazanie istotnego znaczenia układu odporności w mechanizmie powstawania nadciśnienia tętniczego
• nauki ścisłe
  • Tadeusz Krygowski (Wydział Chemii Uniwersytetu Warszawskiego) za osiągnięcia w zakresie stworzenia metody ilościowego określania aromatyczności związków organicznych

2011

• nauki humanistyczne i społeczne
  • Tomasz Giaro Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego za interdyscyplinarną analizę kategorii prawdy w doktrynach prawa od antyku do współczesności, otwierającą nowe perspektywy rozumienia prawa jako jednego z fundamentów cywilizacji europejskiej
• nauki o życiu i o Ziemi
  • Jan Potempa Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego za scharakteryzowanie nowej rodziny proteinaz bakteryjnych oraz wykazanie ich roli w rozwoju chorób przyzębia
• nauki matematyczno-fizyczne i inżynierskie
  • Maciej Lewenstein z Institut de Ciències Fotòniques w Castelldefels za dokonania w obszarze optyki kwantowej i fizyki ultrazimnych gazów
• nauki chemiczne i o materiałach
  • Elżbieta Frąckowiak Wydziału Technologii Chemicznej Politechniki Poznańskiej za badania nad nowymi materiałami i kompozytami węglowymi i ich wykorzystanie do elektrochemicznego magazynowania i konwersji energii

2012

• nauki o życiu i o Ziemi:
  • Krzysztof Palczewski z Case Western Reserve University w Cleveland (USA) za ustalenie struktury krystalicznej białka rodopsyny i wyjaśnienie molekularnego mechanizmu jego udziału w procesie widzenia
• nauki chemiczne i o materiałach:
  • Mieczysław Mąkosza z Instytutu Chemii Organicznej PAN za opracowanie i wprowadzenie do kanonu chemii organicznej nowej reakcji – Zastępczego Podstawienia Nukleofilowego.
• nauki matematyczno-fizyczne i inżynierskie:
  • Maciej Wojtkowski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu za opracowanie i wprowadzenie do praktyki okulistycznej metody tomografii optycznej z detekcją fourierowską.
• nauki humanistyczne i społeczne
  • Ewa Wipszycka z Uniwersytetu Warszawskiego za wszechstronną rekonstrukcję funkcjonowania wspólnot klasztornych w późnoantycznym Egipcie.

Źródła

• Laureaci nagrody na stronie FNP