Kosmologia

Kosmologia (z gr. kósmos: porządek, wszechświat oraz lógos: słowo, nauka) jest to nauka, opierająca się mocno na filozofii, wiedzy i wierzeniach różnych ludów. Nie należy jej mylić z kosmogonią, dotyczącą powstania świata, mimo, iż mają one wiele punktów wspólnych (to, jak został stworzony świat, rzutuje na poglądy na jego temat i odwrotnie, mity o stworzeniu świata są uwarunkowane sposobem jego widzenia).

Kosmologia zajmuje się tym, z czego się składa Wszechświat, jak się zmienia oraz jak będzie wyglądał w przyszłości.

Historia

Początki kosmologii sięgają prawdopodobnie początków abstrakcyjnego myślenia u pierwszych ludzi. Nieraz zapewne zastanawiali się, czym jest naprawdę to, co znajduje się wokół nich, skąd się bierze, jaka jest natura różnych zjawisk.

Pierwotnie kosmologia była mocno powiązana z religią, a wiedzę, z nią związaną, czerpano z mitów i podań oraz od kapłanów, którzy często byli autorytetem w tej dziedzinie. Była ona generalnie oparta na domysłach, magii sympatycznej i niezgodna z dogmatami współczesnej nauki. Do społeczeństw, które posiadały największą wiedzę kosmologiczną, należeli Egipcjanie i Aztekowie – tworzący najbardziej rozwinięte znane nam cywilizacje. Do dzisiaj nie potrafimy dociec źródeł wielu aspektów ich wiedzy – przykładem jest tutaj wiedza o położeniu Syriusza, którą posiadali starożytni Egipcjanie, a dysponują nią do dzisiaj Dogonowie.

Początki kosmologii

Początki kosmologii były mocno związane z religią, często należała ona do jej elementów. Każdy system wierzeń jest powiązany z odmienną, właściwą dla niego kosmologią. Nie zmienia to faktu, że koncepcje kosmologiczne w zbliżonych do siebie systemach mają wiele cech wspólnych. Jedną ze wspólnych cech poszczególnych religijnych kosmologii jest uznawana trójdzielność świata – podział na niebo, ziemię oraz świat podziemny. Występuje w tak odległych od siebie mitologiach, jak skandynawska i japońska, co świadczy o jego silnej archetypowości. Koncepcja trójdzielności przeniknęła także do chrześcijaństwa . Dalej jednak nie spotykamy tylu podobieństw a, im bardziej odlegli geograficznie od siebie są wyznawcy danych religii, tym ich kosmologiczne wizje świata bardziej różnią się od siebie.

Dla przykładu, w mitologiach ludów indoeuropejskich występuje drzewo (słowiański dąb, skandynawski jesion Yggdrasil), będące podstawą świata. Jego korzenie podgryza wąż (Żmij, Nidhogg), a znajdują się one w świecie zmarłych (Nawie, Niflheim). W koronie, w której znajduje się świat bogów (Niebo, Asgard), żyje ptak uznawany w danej kulturze za symbol siły i wspaniałości (orzeł, kur, kruk). Pień drzewa to między innymi świat ludzi (Midgard, Ziemia). Podobieństwa te są zapewne spowodowane wzajemną bliskością obydwu kultur i wspólnym pochodzeniem. Jednakże na przykład w mitologiach Dalekiego Wschodu nie występują już te elementy . Kosmologia danej kultury wpływa też na ogólnie pojęty pogląd świata – jeżeli np. wizja świata oparta jest na walce przeciwstawnych sobie istot (bogowie Asgardu – Olbrzymy), wpływa to na sposób życia wyznającego ją ludu (Wikingowie z ich kultem walki i siły). Może być też odwrotnie – pierwsze było wojownicze nastawienie ludów, a oparcie modelu świata na walce było skutkiem ich nastawienia i niejako usprawiedliwieniem dla prowadzonych przez nie wojen (śmierć z mieczem w ręku jako warunek dostania się do Asgardu). Model świata, oparty na harmonii i spokoju mógł warunkować odmienne jego postrzeganie, jak i odwrotnie – ludy, nastawione pokojowo, żyjące w spokoju i harmonii, tworzyły oparty na tych zasadach model świata. Oczywiście, nic nie wyklucza współistnienia tych mechanizmów na zasadzie samonakręcającej się spirali.

Chronologicznie rzecz ujmując, najstarsza znana nam wizja kosmologiczna pojawiła się w mitologiach mezopotamskich – sumeryjskiej i babilońskiej. Dzieli ona świat na Niebo, Ziemię i Krainę Podziemi.

Niebo

Jest to kraina bogów, którzy stworzyli ludzi jako tych, którzy mają im służyć i dostarczać pożywienia. Można powiedzieć, że w takim razie powodem stworzenia człowieka było po prostu wygodnictwo – bogowie mogli teraz spędzać więcej czasu na różnego rodzaju rozrywkach, a ludzie dostarczali im jedzenia w postaci ofiar. Niebo nie jest w mitologiach mezopotamskich opisane zbyt szczegółowo. Wiadomo, że bogowie schodzą czasami na ziemię, celem pomocy ludziom, lub po prostu chcąc się zabawić, czasem kosztem śmiertelników.

Ziemia

Świat śmiertelników, których rolą jest służyć bogom. Każde z miast, budowanych przez ludy Mezopotamii, było poświęcone jednemu bogu, który sprawował nad nim opiekę. Gdy któreś z nich obejmowało hegemonię nad pozostałymi, znajdowało to odbicie w mitologii – wtedy to bóg-patron owego miasta przejmował władzę nad swymi pobratymcami. Stąd wywodzą się też herosi, półbogowie, z których najsłynniejszym jest Gilgamesz – władca miasta Uruk (sum. Unug), bohater wielu eposów sumeryjskich i akadyjskich. Prawdopodobnie gdzieś na ziemi żył też Utnapisztim (sum. Ziusudra) – człowiek, który przeżył potop, zbudował statek i uratował po parze z każdego gatunku zwierząt (był wzorem dla biblijnego Noego). Posiadał on ziele nieśmiertelności, po które wyprawił się bohater w ostatniej części Eposu o Gilgameszu.

Kraina Ciemności (Cienia)

Jest to ciemne, ponure miejsce, po którym snują się umarli, nie doświadczając żadnych przyjemności. Brak tam jedzenia, światła i wszystkiego, co wiązałoby się ze szczęśliwością ziemskiego życia. Światem tym rządzi para bóstw: Ereszkigal i Nergal. Żyjący składają zmarłym ofiary m. in. z jedzenia, aby urozmaicić im egzystencję. Wszystko tam jest szare i pozbawione barw. Nic więc dziwnego, że heros Gilgamesz wybrał się na poszukiwanie Ziela Nieśmiertelności. Ludzie w tamtych czasach musieli bać się przejścia po śmierci z barwnego ziemskiego świata do Krainy Cienia.

Protoastronomia mezopotamska

Odpis babilońskiej tabliczki, zawierającej listę gwiazd.

Ważnym elementem kosmologii jest astronomia – zajmowano się nią na terenie Mezopotamii już w XVIII w. p.n.e. Najwcześniejsze zapisy na glinianych tabliczkach, pochodzących z biblioteki króla Asurbanipala, są datowane na XVIII – XVII w. p.n.e. Najstarszym zachowanym na piśmie zabytkiem jest Enuma Amu Enlil – kompendium ówczesnej wiedzy astrologicznej. Ludy Mezopotamii nazywały gwiazdy „pismem nieba” i próbowały je rozszyfrować, używając matematyki. Ruchy ciał niebieskich były przez nie odczytywane jako „taniec bogów”, miały wpływać na to, co dzieje się na Ziemi, służyły więc także do wróżenia.

Współczesny horoskop opiera się na systemie, wywodzącym się z tej religii. Zmienił się on w małym stopniu, różni się niektórymi nazwami znaków Zodiaku. Także oni, jako pierwsi, zaczęli łączyć gwiazdy w gwiazdozbiory. Jednakże ich nazwy różniły się od znanych dzisiaj – dla przykładu, Oriona nazywali Prawdziwym Pasterzem Niebios (SIPA.ZI.AN.NA). Syriusz miał wyobrażać strzałę (KAK.SI.SA / sukudu), a gwiazdy, z nim sąsiadujące – łuk (BAN / qastu). U Mezopotamczyków ważną rolę pełniła planeta Wenus a Księżyc był podstawą rachuby czasu. Miesiąc zaczynał się razem z pierwszym półksiężycem – dlatego ich dni zaczynały się po zachodzie słońca, które w tamtejszej rachubie nie pełniło aż tak znaczącej roli, jak współcześnie.

Podczas, gdy Babilończycy skupiali się głównie na Wenus, Asyryjczycy obserwowali wszystkie znane im planety. Wielu badaczy uważa, że to właśnie w Mezopotamii rozpoczęła się „astronomia z prawdziwego zdarzenia”. Mezopotamczycy obserwowali niebo ze względów religijnych, jednakże nie sposób zaprzeczyć, iż zdobywali przy okazji pewną wiedzę o ruchach ciał niebieskich i Wszechświecie. Przenikała ona do ludów, z którymi utrzymywali kontakty, jak np. Chińczycy czy Egipcjanie i była rozwijana przez nie dalej, za pomocą coraz to bardziej skomplikowanych pojęć i aparatury, od astrolabium aż po dzisiejsze teleskopy i promy kosmiczne. Od „tańca bogów” aż po dzisiejszą wiedzę o ruchach planet.

Dogonowie

Oprócz Mezopotamii i Egiptu, znanych z ich osiągnięć w dziedzinie kosmologii i astronomii, wiedzę z tego zakresu posiadały także niektóre ludy Czarnej Afryki, m.in. Dogonowie, żyjący w okolicach uskoku Bandiagara, w południowo-środkowym Mali. Do dzisiaj pozostaje tajemnicą, skąd w ich systemie wierzeń znajduje się wiedza kosmologiczna, której nie posiadali teoretycznie „bardziej rozwinięci cywilizacyjnie” Europejczycy. Dotyczy to szczególnie Syriusza, którego jeszcze w XIX wieku, czyli podczas pierwszych kontaktów z Dogonami, uważano za pojedynczą gwiazdę. Co więcej wiedzieli oni, że w tym układzie otaczają się wzajemnie biały karzeł (nie znali takiego terminu, ale opisali charakterystyczną jego cechę – ogromny ciężar w stosunku do wielkości) i gwiazda, podobna do Słońca. Znali też orbity, po których poruszają się Syriusz A i Syriusz B. Twierdzą także, że białego karła okrąża Emme-Ya – niewidoczna planeta z dużym satelitą, bądź też gwiazda, dookoła której krąży planeta. Wiedzą też, że okres obiegu Syriusza B wokół Syriusza A trwa 50 lat (według współczesnej nauki 50,4 lat – około 5 miesięcy to w tej skali niewielka różnica). Twierdzą, że wiedzę tą przekazali im Nommowie – istoty, podobne do gadów, pochodzące właśnie z tego systemu.

„Współczesne wierzenia” – kosmologia naukowa

Współczesna kosmologia odeszła daleko od jej początków. Dzisiaj gwiazdy i planety nie są uważane za bogów, czy inne nadnaturalne istoty. Dzięki nauce wiemy więcej o budowie świata i Wszechświata, dysponując obliczeniami naukowymi i nowoczesną aparaturą, jesteśmy w stanie przewidzieć wiele zjawisk. Wiemy już, ze niebo nie jest siedzibą bogów, lecz przestrzenią dookoła Ziemi. Za pomocą teleskopów i innych nowoczesnych urządzeń odkryliśmy inne gwiazdy i planety. Dzisiaj obliczenia wykonują komputery, a ciała niebieskie możemy obserwować we własnym domu. Zjawiskami w przyrodzie nie kierują już duchy i bogowie – wiele z nich możemy wytłumaczyć racjonalnie, naukowo. Wpłynęło to na nasz sposób widzenia rzeczywistości. Świat stał się częściowo przewidywalny. Dawny, średniowieczny model Wszechświata z płaską Ziemią w centrum i sferami niebieskimi, rozpościerającymi się nad nią, dawno został obalony. Naukowcy dokładnie opisali większość zjawisk, występujących w przyrodzie. Wymyśliliśmy urządzenia, wykorzystujące te same mechanizmy, które funkcjonują we Wszechświecie: energia atomowa, zderzacz hadronów, mikrofale, czy też fuzja jądrowa.

W związku z tym współczesna kosmologia opiera się na bardziej sprawdzalnych, naukowych danych, zamiast na magii sympatycznej. Oderwała się niemalże całkowicie od religii. Mity, które niegdyś stanowiły podstawę wiedzy o świecie i Kosmosie, traktuje się jako wymysły masowej wyobraźni, bądź też metafory. Niezależnie od tego, do której kategorii się je zaliczy, odbiera im się wartość naukową, chyba, że związane są z historią danego ludu. Kosmologami są teraz fizycy i astronomowie, którzy przejęli rolę kapłanów. Choć jednak z pozoru racjonalna i oparta na naukowych przesłankach, posiada ona wciąż wiele luk, których nie potrafimy jeszcze wypełnić. Niektóre założenia są czysto teoretyczne, jednakże stanowią podstawę naszej wiedzy o świecie. Nie potrafimy ich sprawdzić, więc musimy zaufać intuicji i rozumowi. Dokładnie tak samo myśleli zapewne np. babilońscy kapłani. Z ich perspektywy ówczesne poglądy na świat opierały się na racjonalnych przesłankach, oni też polegali w pewien sposób na rozumie. Rzeczy, których nie rozumieli do końca, wyjaśniali za pomocą pojęć, im dostępnych. Nawet, jeżeli z dzisiejszej perspektywy są one nieprawdopodobne, im wydawały się logiczne i oczywiste, a przynajmniej wysoce prawdopodobne, tak samo, jak nam.

Dzisiejsza kosmologia opiera się na modelu atomu. Według niego planety krążą wokół gwiazd, tworząc układy planetarne, zaś te składają się na galaktyki, krążące wokół wspólnego centrum. Tak jest zbudowany cały Wszechświat, od najmniejszych cząsteczek, aż po galaktyki. Obecnie jeden ze sporów toczy się wokół tego, czy Wszechświat rozszerza się, czy zwęża – od tego zależą jego dalsze losy.

Inny spór to ten o znaczenie zjawisk kosmicznych, ich wpływ na ludzi i Ziemię. Podczas, gdy astrolodzy wciąż uważają go za oczywisty, naukowcy często odrzucają go całkowicie, z wyjątkiem rzeczy takich, jak np. wiatr słoneczny czy fazy Księżyca lub pływy, powodowane przez niego w oceanach. Zdania są podzielone także, jeżeli chodzi o życie pozaziemskie. Niektórzy twierdzą, że Ziemia nie jest jedyną zamieszkałą planetą we Wszechświecie, inni to kwestionują. Wielu naukowców uważa, że zapewne możliwe jest życie na innych planetach, lecz jest mała szansa, by te istoty były inteligentne. Jeszcze inni uważają, iż istoty, tam żyjące, mogą w ogóle nie przypominać organizmów żywych, jakie znamy, funkcjonować w oparciu o inne mechanizmy biologiczne, a nawet, że podstawą tego życia nie musi być koniecznie DNA.

Współczesna mitologia

Polem do popisu dla współczesnej kosmologii jest gatunek science-fiction. Jego twórcami są zwykle ludzie wykształceni, posiadający pewną wiedzę naukową, jak np. Frank Herbert, autor cyklu o planecie Diuna, jednego z klasycznych już dzieł, napisanych w tym gatunku. Napisał on też inne książki o tematyce s-f, jednak dziełem jego życia pozostaje Diuna i jej kontynuacje. Innym, tym razem polskim autorem, tworzącym w tym gatunku, jest Stanisław Lem (Dzienniki Gwiazdowe, Solaris, Bajki Robotów). Nieraz owe dzieła zawierają też przesłanie moralne i filozoficzne, skłaniają do rozmyślań na temat naszego miejsca we wszechświecie. Pod ciekawą i wciągającą fabułą autorzy ukrywają rozważania na wiele tematów, dotyczących nie tylko kosmologii.

Kosmologia przejawia się też w literaturze fantasy. Podobnie, jak w przypadku science-fiction, fabuła największych dzieł z tego gatunku służy pokazaniu pewnych wartości, rozmyślań i rozważań autora o zasadach, rządzących światem. Magia, inne rasy, światy i nadprzyrodzone zjawiska są często po prostu metaforą, środkiem, służącym uwydatnieniu pewnych problemów. Najlepszym przykładem jest tutaj Władca Pierścieni i główny wątek pierścienia, który w zasadzie jest po prostu metaforą uzależnienia, z bardzo dobrze pokazanymi jego mechanizmami. Te dwa gatunki tworzą gałąź literacką, zwaną fantastyką. Można by uznać ją za współczesny odpowiednik mitów kosmologicznych.

Podobnie, jak one, fantastyka, a w największym stopniu science-fiction, opiera się na pewnych założeniach, dotyczących funkcjonowania wszechświata. Założeniach, które danemu autorowi wydają się wysoce prawdopodobne. O ile w gatunku fantasy nie zawsze są one istotne, o tyle w s-f grają bardzo ważną rolę. W czasach, gdy powstawały mity kosmologiczne, też kierowano się dostępną wtedy wiedzą, by opisać zjawiska, nie do końca znane.

Nauka – religia

Współcześnie naukowcy próbują odpowiedzieć na pytania, podobne do tych, które dręczyły naszych przodków. Nadal nie wiemy do końca, czym jest Kosmos, jakim podlega prawom. Tworzone są teorie, oparte na naukowych podstawach, często sprzeczne ze sobą. Wiele z nich powstaje po to, by zostać obalone przez nowe odkrycia. Często wydają się spójne i oczywiste do momentu, gdy nie odkryje się zjawisk, które wykraczają poza ich ramy, są według nich niemożliwe, lecz mimo to mają miejsce. Wtedy okazuje się, że dana teoria ma jednak luki, nie opisuje świata dokładnie. W przyszłości zapewne wiele tych założeń będzie uznawanych za równie niedorzeczne jak to, że gdzieś w niebie siedzą bogowie i wpływają na funkcjonowanie świata. Nauka stała się dla wielu ludzi swoistą religią, systemem wierzeń. Wiele odkryć naukowych opiera się na interpretowaniu zjawisk, których natury nie jesteśmy do końca pewni. Mimo, że nasza wiedza kosmologiczna jest zdecydowanie większa niż tysiące lat temu, nadal nie znamy dokładnie wielu zasad, rządzących światem. Nawet naukowcy są często podzieleni na wyznawców różnych teorii, z których żadna nie jest bardziej ani mniej prawdopodobna, niż pozostałe.

Współcześni „kapłani”

Współcześni „kapłani nauki” opierają swoje rozważania kosmologiczne na obliczeniach i prawach fizyki, oczywistych dla każdego. Są uznawani na całym świecie, ich dzieła publikuje się w wielu krajach, a artykuły są umieszczane w renomowanych czasopismach naukowych. Są to między innymi Stephen Hawking, Michał Heller i Georg Raffelt.

Nagroda z Kosmologii

Jest to nagroda, przyznawana za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kosmologii przez Fundację Petera i Patricii Gruberów. Ostatnio przyznano ją w 2011 roku czterem naukowcom: Marcowi Davisowi, George’owi Efstathiou, Carlosowi Frenk i Simonowi White, za zbadanie, w jaki sposób tworzyły się wielkie struktury we Wszechświecie.

Zobacz też

• kosmogonia
• space opera

Literatura

• Michał Heller, Ewolucja kosmosu i kosmologii, PWN 1985, ISBN 83-01-04618-X
• Andrew Liddle, Wprowadzenie do kosmologii współczesnej, Prószyński i S-ka 2000, ISBN 83-7255-114-6
• Łyczkowska K., Szarzyńska K., Mitologia Mezopotamii, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa: 1986
• Dick, Steven J., Życie w innych światach. Dwudziestowieczna debata nad życiem pozaziemskim, Prószyński i S-ka, Warszawa: 2004

Linki zewnętrzne

• Wiadomości ogólne o kosmologii
• Paradoksy kosmologiczne
• Modele kosmologiczne
• Testy kosmologiczne