Kinder-KL Litzmannstadt: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
uzup. merytoryczne i bibliograficzne
drobne redakcyjne; dodanie autora poprzedniej zmiany
Linia 3: Linia 3:
'''Obóz prewencyjny (izolacyjny){{u|nazwa}} dla młodych Polaków Policji Bezpieczeństwa w Łodzi''' [[język niemiecki|niem.]] (''Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt'') – utworzony na obszarze wydzielonym z [[Litzmannstadt Ghetto|łódzkiego getta]] (m.in. graniczący od wschodu z cmentarzem żydowskim przy ul. Brackiej), przeznaczony dla dzieci i młodzieży polskiej od 6 do 16 roku życia. Formalnie utworzony około połowy 1942, praktyczną działalność rozpoczął 11 grudnia 1942 roku. Funkcjonował do końca okupacji niemieckiej w Łodzi, do 19 stycznia 1945 roku.
'''Obóz prewencyjny (izolacyjny){{u|nazwa}} dla młodych Polaków Policji Bezpieczeństwa w Łodzi''' [[język niemiecki|niem.]] (''Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt'') – utworzony na obszarze wydzielonym z [[Litzmannstadt Ghetto|łódzkiego getta]] (m.in. graniczący od wschodu z cmentarzem żydowskim przy ul. Brackiej), przeznaczony dla dzieci i młodzieży polskiej od 6 do 16 roku życia. Formalnie utworzony około połowy 1942, praktyczną działalność rozpoczął 11 grudnia 1942 roku. Funkcjonował do końca okupacji niemieckiej w Łodzi, do 19 stycznia 1945 roku.


Obóz był położony na terenie łódzkiego getta, ale nie miał z nim nic wspólnego.
Obóz był położony na terenie łódzkiego getta, ale nie miał z nim nic wspólnego.


Jego popularna – powojenna – nazwa (''Obóz przy ul. Przemysłowej'') pochodzi od ulicy, na której znajdowała się jego brama główna i która dalej, na odcinku obozowym, była wykorzystywana jako plac apelowy.
Jego popularna – powojenna – nazwa (''Obóz przy ul. Przemysłowej'') pochodzi od ulicy, na której znajdowała się jego brama główna i która dalej, na odcinku obozowym, była wykorzystywana jako plac apelowy.

Wersja z 12:54, 31 sty 2014

Plan obozu przy ul. Przemysłowej na bazie planu opracowanego przez J. Witkowskiego, autora książki Hitlerowski obóz koncentracyjny dla małoletnich w Łodzi, W-wa 1975, po str. 56. Czerwonym kolorem oznaczono istniejący do dziś budynek jego komendantury.
Apel w Obozie wychowawczym dla młodych Polaków Policji Bezpieczeństwa w Łodzi.

Obóz prewencyjny (izolacyjny)[a] dla młodych Polaków Policji Bezpieczeństwa w Łodzi niem. (Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt) – utworzony na obszarze wydzielonym z łódzkiego getta (m.in. graniczący od wschodu z cmentarzem żydowskim przy ul. Brackiej), przeznaczony dla dzieci i młodzieży polskiej od 6 do 16 roku życia. Formalnie utworzony około połowy 1942, praktyczną działalność rozpoczął 11 grudnia 1942 roku. Funkcjonował do końca okupacji niemieckiej w Łodzi, do 19 stycznia 1945 roku.

Obóz był położony na terenie łódzkiego getta, ale nie miał z nim nic wspólnego.

Jego popularna – powojenna – nazwa (Obóz przy ul. Przemysłowej) pochodzi od ulicy, na której znajdowała się jego brama główna i która dalej, na odcinku obozowym, była wykorzystywana jako plac apelowy.

Historia obozu

Szablon:CytatD

Zamysł utworzenia takiego obozu na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy pojawił się prawdopodobnie w czerwcu 1941, gdy Niemcy rozważali problem polskich dzieci i młodzieży przyłapanych na drobnych kradzieżach, szmuglu oraz ulicznym handlu. Pojawił się również problem polskich sierot po zabitych bądź aresztowanych przez nazistów rodzicach.

Wybrawszy na jego pomieszczenie Łódź rozważano tu kilka lokalizacji: klasztor franciszkanów w Łagiewnikach, szkołę w Cisnej, majątek ziemski w Dzierżąznej k. Zgierza oraz teren na odległych przedmieściach w północno-zachodniej części miasta, w ówczesnej dzielnicy „Radegast” (dziś Marianów, w dzielnicy Bałuty), przy Haidelbeerenweg (obecnie ul. Chlebowa)[b].

Ostatecznie zdecydowano się na wydzielony z łódzkiego getta teren, w rejonie ulicy Przemysłowej (podczas okupacji Gewerbestrasse), który najłatwiej było pozyskać. Poza tym był on z natury rzeczy samoistnie izolowany poprzez fakt takiego położenia. Zapewne niebagatelnym argumentem było i to, że w przyszłości można go było ewentualnie rozszerzyć bez większych problemów administracyjnych[1].

Podnoszona w niektórych publikacjach chęć ukrycia jego istnienia na pewno nie była istotnym elementem decyzji, o ile w ogóle ją rozważano. Gdy zaczął funkcjonować, nad jego główną bramę wjazdową od ulicy Przemysłowej pojawił się duży "szyld" z pełną nazwą.

Obóz rozpoczął działalność na podstawie zarządzenia Heinrich Himmlera z 28 listopada 1941 r., w kwadracie obecnych ulic: E. Plater – Bracka – Górnicza i Zagajnikowej (wtedy mur cmentarza żydowskiego przy ul. Brackiej. Główne i jedyne dla osób z miasta wejście (brama) znajdowała się na ul. Przemysłowej przy Brackiej, stąd powojenna nazwa „obóz przy ul. Przemysłowej”. Obszar obozu został otoczony wysokim drewnianym płotem o bezszczelinowej konstrukcji, który wykonała żydowska brygada budowlana wzięta z getta[2].

Według założeń miał być miejscem przetrzymywania polskiej młodzieży przyłapanej na drobnych kradzieżach lub której rodzice zostali aresztowani lub straceni.

Zarządzenie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy mówiło, iż do obozu powinno się kierować „przestępców lub dzieci zaniedbane od 8 do 16 lat”[3] oraz rejencji śląskiej. Początkowo przeznaczony dla dzieci i młodzieży od 8 do 16 lat, szybko jednak granica ta została obniżona do 6 roku życia, niepotwierdzone jednoznacznie informacje wskazują, że czasowo przetrzymywano tu też młodsze – od 2 roku życia.

Pierwsi więźniowie przybyli do obozu 11 grudnia 1942 roku[4].

Obóz funkcjonował do końca okupacji niemieckiej w Łodzi, czyli do 19 stycznia 1945 roku. W momencie otwarcia jego bram przebywało w nim około 800 małoletnich więźniów, którzy bądź rozbiegli się po mieście, bądź zostali zabrani przez rodziców i opiekunów, przede wszystkim te pochodzące z Łodzi.

Organizacja i administracja obozu

Obóz był zarządzany przez łódzką placówkę policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei in Litzmannstadt), co było uwidocznione w jego oficjalnej nazwie. Stąd załogę stanowili jej funkcjonariusze i pracownicy cywilni – volksdeutsche. Komendantem od momentu utworzenia do wyzwolenia był radca sądowy i szef policji kryminalnej w Łodzi, SS-Sturmbannfehrer Karl Ehrlich, a jego zastępcą urzędnik kryminalny Wenzel.

Schemat organizacyjny obozu

  • Oddział I Sprawy personalne – miał swoją siedzibę w oddziale Policji kryminalnej w Łodzi przy ul. Kilińskiego 152. Oddział ten decydował o kierowaniu młodocianych do łódzkiego obozu.
  • Oddział II – zajmował się przyjęciami dzieci, zakładaniem im kartotek, korespondencją oraz badaniami rasowymi. Kierował nim Kriminalangestellte Johann Nerger, a podlegali mu SS-man Neugrodd oraz sekretarka Wolle. Do pomocy mieli kolaborantów Alfonsa Pośpiecha, Kriminalangestellta Józefa Borkowskiego i Boratyńskiego.
  • Oddział III Administracja i Rachunkowość – kierował nim esesman Augustin oraz Kriminalangestellte Hofman. Dział prowadził depozyty odebrane więźniom, a także zarządzał mieniem zagrabionym w łódzkim getcie.
  • Oddział IV Zaopatrzenie – kierownikiem był Kriminalangestellte Erwin Voigt, zastępowali go SSmani Kacper i Hanke. Magazyn żywnościowy prowadził SSman Linke.
  • Oddział V – obejmował wartowników i „wychowawców”. Kierownikiem był Kriminalangestellte SS-man Alfred Hausch. Podlegali mu wychowawcy SS-Wachmann Edward August, Teodor Busch, Kirchol, Mencl, Minikl oraz kolaboranci Józef Nowak, Boratyński, Józef Borkowski, Feliks Stankiewicz i Józef Rynkowski.
  • Oddział VI – obejmował nadzór obozu dziewczęcego i dzieci poniżej 8 roku życia. Kierowniczką była Sydomia Bayer. Podlegały jej dozorczynie Eugenia Pohl, Maria Koster, Maria Linke, Olga Reichelt[1].
  • Arbeitsbetrieb Dzierżążna uber Biała, Kreis Litzmannstadt – filia obozu w Dzierżąznej. Lagerführerem był esesman Hans Heinrich Fugge, zastąpiony później przez Arno Wrucka.

Obóz macierzysty dzielił się na dwa podobozy: dla chłopców i dziewcząt i funkcjonowały w nim dwa bloki dla dzieci od 8-16 lat i dla dzieci do lat 8[5].

Więźniowie

Do obozu w Łodzi na podstawie wyroków niemieckich sądów kierowano młodocianych więźniów obojga płci głównie ze Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego, Wielkopolski, Pomorza, Mazowsza, a także z Łodzi i terenów rejencji łódzkiej. Trafiały tu bezdomne dzieci zatrzymane na ulicach, drogach i dworcach kolejowych, osierocone w wyniku zabicia bądź wywozu rodziców na roboty do Niemiec lub do obozów koncentracyjnych czy więzień. Osobną grupę stanowiły dzieci członków ruchu oporu i więźniów politycznych skazanych przez nazistowskie sądy, które Niemcy uważali za „dzieci terrorystów polskich”[6]. Były to np. dzieci z Mosiny i Poznania należące do aresztowanych za działalność antyfaszystowską osób skupionych wokół dr. Franciszka Witaszka. Do obozu kierowano również dzieci Polaków wysiedlonych z różnych regionów Polski m.in. z terenów Zamojszczyzny tzw. „dzieci Zamojszczyzny”.

Po ukończeniu 16 lat dzieci wywożono do obozów koncentracyjnych dla dorosłych. Część z nich trafiła bezpośrednio do KL Auschwitz[7]. Pierwsza grupa więźniów trafiła do obozu 11 grudnia 1942 roku. Więźniem z numerem 1 był Zdzisław Włoszczyński. Najczęściej podawanym powodem kierowania do obozu było „wałęsanie się”. Na tej podstawie niemieckie władze okupacyjne mogły umieścić w obozie według własnego uznania jakiekolwiek polskie dziecko spotkane na drodze. W uzasadnieniu skierowań do obozu podawano m.in. powody:

  • „nielegalnie nabył karty żywnościowe”,
  • „ojciec na robotach w Rzeszy, matka w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, dzieciom grozi zaniedbanie”,
  • „kradnie z innymi dziećmi owoce w ogrodach, zwłaszcza obywateli niemieckich; matka nie troszczy się o niego, ojciec nie żyje”,
  • „znalezione w wieku 3 lat dziecko, które przebywało w sierocińcu w Katowicach, jest kaleką. Trudne do wychowania, trzęsie głową, moczy łóżko, ma skłonności do kradzieży”[8].

Wszystkie uwięzione dzieci musiały pracować od 8.00 do 16.00 i ustalano im dzienne normy do wykonania. Działo się to nawet wbrew okupacyjnemu prawodawstwu, które za najniższy dopuszczalny wiek, od którego można było rozpocząć pracę, ustalało wiek lat 12. W obozie łódzkim chłopcy wyrabiali buty ze słomy, koszyki z wikliny, paski do masek gazowych oraz skórzane części do plecaków. Dziewczynki pracowały w pralni, kuchni, pracowni krawieckiej i w ogrodzie. Pracę administracja nagradzała skromnym wyżywieniem. Dzieci otrzymywały na śniadanie kromkę suchego chleba i kubek czarnej kawy bez cukru, na obiad zupę z ziemniaków w łupinach lub z brukwi, bez tłuszczu, a kolacja była powtórzeniem śniadania.

11 grudnia 1942 roku do obozu przybył pierwszy transport. Przez obóz do 18 stycznia 1945 przeszło, według różnych szacunków, od kilku do kilkunastu tysięcy dzieci. Historycy szacują liczbę małoletnich więźniów na 5–10 tys. Dokładna liczba ofiar nie jest znana, ponieważ hitlerowcy zabrali lub zniszczyli dokumentację obozu podczas ewakuacji. Głodowe racje żywnościowe, praca ponad siły, fatalne warunki sanitarne, brutalne traktowanie młodocianych więźniów powodowały wysoką śmiertelność – wyzwolenia doczekał się niecały tysiąc dzieci. Obóz został wyzwolony 19 stycznia 1945 przez Armię Czerwoną.

Filia w Dzierżąznej

Obóz posiadał filię, uruchomioną prawie w tym samym czasie co obóz macierzysty – w I połowie 1943 – na folwarku we wsi Dzierżązna. Jej funkcją było z jednej strony dostarczanie żywności dla obozu macierzystego, z drugiej zaś przyuczanie wyłącznie starszych dziewcząt (od 14 do 16 roku życia) do pracy na roli, z celem kierowania ich po ukończeniu 16 lat na roboty przymusowe do Niemiec w gospodarstwach rolnych. Oficjalna jego nazwa: Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt – Arbeitsbetrieb Dzierżążna uber Biała, Kreis Litzmannstadt. Kierował nim Hansa Heinrich Fugge[6]. W folwarku, pomimo ciężkiej pracy, panowały względnie lepsze warunki (możliwość ukradkowego dożywiania się). Nie zanotowano w niej przypadków śmierci więzionych.

Procesy oprawców

W okresie powojennym organizacje poszukujące zbrodniarzy wojennych w Polsce doprowadziły do procesów kilku z nadzorców i „wychowawców” Polen-Jugendverwahlager. W 1945 r. osądzono „wychowawców” – Edwarda Augusta i Sydomię Bayer, którzy zostali skazani na kary śmierci[9].

Ostatni proces związany z tym obozem miał miejsce w Łodzi, od 12 marca do 2 kwietnia 1974 roku, kiedy to „wychowawczyni” Genowefa Pohl vel Pol została skazana na 25 lat pozbawienia wolności[10].

Upamiętnienie

Pomnik Pękniętego Serca poświęcony małym więźniom „obozu przy ul. Przemysłowej” w Łodzi z 1971 r.

W niedługim czasie po wojnie pamięć o istnieniu obozu uległa nieomal całkowitemu zapomnieniu, ponieważ mali więźniowie, już w starszym wieku, nigdzie nie publikowali swoich wspomnień. Pomimo tego, że już w 1946 r. ukazał się niewielki objętościowo artykuł Marii Niemyskiej-Hessenowej", p.t. "Dzieci z "Lagru" w Łodzi", opisujący stan psycho-fizyczny grupy 233 małych więźniów, które trafiły tuż po zakończeniu okupacji niemieckiej w Łodzi (19 I 1945) do Pogotowia Opiekuńczego w Łodzi[11].


"(...) Zdaniem wychowawców różniły się one od innych dzieci. Przywarła do nich nazwa »te z lagru«. Dla nich i dla wychowawców najtrudniejszy był pierwszy okres, w którym nasycały swój tak długo niezaspokajany głód. Dzieci podobne były wtedy do zwierzątek, rzucały się na wychowawców, traktując ich jak dozorców niemieckich, odbierały jedzenie innym towarzyszom. Kradły z magazynu. Dłużej niż tydzień nikt z opiekunów nie był w stanie z nimi wytrzymać. W miarę upływu czasu następowała z wolna poprawa na lepsze. Dzieci cieszyły się ciepłem i jaką taką odzieżą. Nie znosiły jednak w dalszym ciągu zbiórek, chodzenia parami, gwizdków - to wszystko przypominało im obóz. Z trudem też przychodziło im wierzyć w życzliwą postawę opiekunów-wychowawców. Ciągle widziały w nich dozorców niemieckich. (...)"[12].


Przyczyną było również i to, że teren byłego obozu został szybko ponownie zamieszkany przez przedwojennych mieszkańców tego rejonu, powrócili do swoich ocalałych domów, z których zostali wysiedleni w okresie okupacji, gdy tworzono getto. Kilka drewnianych budynków powstałych w okresie jego funkcjonowania zostało jako "bezpańskie" rozebrane na opał. W 1947 r. rozpoczęła się przebudowa tego rejonu miasta, w ramach ogólnołódzkiego programu rewitalizacji miasta, w tym Bałut. Z czasem powstały tu bloki mieszkalne. Z zabudowy obozowej zachowały się do dziś tylko cztery murowane budynki: jeden przy ul. Mostowskiego i trzy przy ul. Przemysłowej, w tym budynek komendantury obozowej przy ul. Przemysłowej 34 (na nim tablica informacyjno-pamiątkowa), a po przeciwnej stronie budynek karceru.

Pamięć o obozie została ponownie przywrócona w 1965, za sprawą reporterskiej publikacji łódzkiego literata i dziennikarza - Wiesława Jażdżyńskiego pt. Reportaż z pustego pola[c]. Niezależnie od jej oczywistych pomyłek faktograficznych niedługo potem ruszyły szerokim frontem działania społeczne i administracyjne mające na celu pomnikowe upamiętnienie tego miejsca. Również dzięki tej publikacji doszło do procesu byłej wychowawczyni - Eugenii Pohl vel Pol. Przede wszystkim jednak "Reportaż" był impulsem dla napisania monografii tego obozu przez byłego więźnia - Józefa Witkowskiego.

Inicjatywa pomnikowego upamiętnienia "obozu przy ul. Przemysłowej" wyszła w 1967 r. od wychowanków Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Głuchych w Przemyślu. Powołano Komitet Budowy Pomnika, zorganizowano konkurs na jego projekt. Ostatecznie 19 II 1969 r. zatwierdzono do realizacji pracę Jadwigi Janus i Ludwika Mackiewicza z Łodzi[13].

9 maja 1971[14] został odsłonięty w pobliskim parku (podówczas im. „Promienistych”, od początku lat 90. XX w. park im. Szarych Szeregów), Pomnik Martyrologii Dzieci, nazywany popularnie w Łodzi „Pomnikiem Pękniętego Serca”[15], autorstwa łódzkich rzeźbiarzy – Jadwigi Janus i Ludwika Mackiewicza. Pomnik de facto stoi poza terenem obozu. Widoczne obok elementy plastyczne w postaci stylizowanych słupów z drutami pod napięciem elektrycznym otaczającymi np. niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz (Oświęcim), skrywają stojące w pobliżu garaże i nie mają nic wspólnego z terenem byłego obozu. Natomiast podobne słupy zostały ustawione w czterech narożnikach rzeczywistego obszaru obozu[d].

Przed pomnikiem znajduje się płyta z napisem Odebrano Wam życie, dziś dajemy Wam tylko pamięć[16], z miejscem na zapalanie znicza podczas różnych uroczystości. Tradycyjnie, od czterdziestu lat, 1 czerwca, w Międzynarodowy Dzień Dziecka, o godz. 12.00, przed pomnikiem odbywa się uroczystość, na którą przyjeżdżają członkowie Koła Byłych Więźniów Hitlerowskiego Obozu Koncentracyjnego Dla Dzieci i Młodzieży w Łodzi[17]. Od 1988 r. wręczane są tu i w tym dniu, łódzkie medale Serce – Dziecku. Kapituła Medalu, składająca się z uczniów gimnazjów i szkół średnich, co roku wyróżnia do dziesięciu dorosłych, którzy w specjalny sposób zasłużyli się w pracy na rzecz dzieci. Wśród wyróżnionych do tej pory znajdują się nauczyciele, pedagodzy i działacze organizacji charytatywnych.

Za pomnikiem znajduje się druga płyta, informująca i upamiętniająca fakt nadania zbiorowo podczas uroczystości odsłonięcia pomnika małym więźniom tego obozu „Orderu Krzyża Grunwaldu” II klasy, o treści „Dzieciom pomordowanym w tym obozie przez hitlerowskich ludobójców, w hołdzie dla ich męczeństwa, Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nadaje order Krzyża Grunwaldu II klasy – [w tym miejscu umieszczono jego szkicowy rysunek] – 8 V 1971.

W pobliskiej szkole podstawowej (nr 81, im. Bohaterskich Dzieci Łodzi, ul. E. Plater 28/32) znajduje się niewielka Izba Pamięci, poświęcona dziejom tego obozu. Tu m.in. makieta obozu, urna z ziemią z terenu obozu, kopia uniformu obozowego oraz kopie zdjęć więźniów i dokumentów (większość z nich pochodzi ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi)[18]). Izba jest udostępniana do zwiedzania w godzinach pracy szkoły, na każde życzenie.

W lipcu 2001 r., w oddziale "Radogoszcz" Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi– otwarto dużą wystawę czasową poświęconą obozowi p.t. "Tylko gorycz i tęsknota...", między innymi przy współudziale merytorycznym grupy byłych więźniów, którzy też uczestniczyli w uroczystości jej otwarcia[19].

W 70. rocznicę utworzenia obozu odsłonięto na ścianach kamienic w dzielnicy Bałuty trzy murale przedstawiające postaci dzieci z obozu dla dzieci i młodzieży polskiej. Autorami są Piotr Saul – asystent na Wydziale Malarstwa i Rzeźby ASP we Wrocławiu oraz student łódzkiej ASP Damian Idzikowski[20].

W dniu 7 listopada 2013 r., w lewej nawie łódzkiej katedry, została odsłonięta tablica upamiętniająca ofiary obozu przy ul. Przemysłowej, poświęcona przez abp. M. Jędraszkiewicza. Następnie zgromadzeni na uroczystości przeszli, niosąc zdjęcia identyfikacyjne niektórych małych więźniów, z katedry na teren byłego obozu, który otoczyli symbolicznym kręgiem[21][22].

1
„Pomnik Pękniętego Serca w Łodzi. Impresja I”. Foto: Jacek Kowalski (Łódź).
1
„Pomnik Pękniętego Serca w Łodzi. Impresja II”. Foto: Jacek Kowalski (Łódź).
1
„Pomnik Pękniętego Serca w Łodzi. Impresja III”. Foto: Jacek Kowalski (Łódź).
1
„Pomnik Pękniętego Serca w Łodzi. Impresja IV”. Foto: Jacek Kowalski (Łódź).
1
„Pomnik Pękniętego Serca w Łodzi. Impresja V”. Foto: Jacek Kowalski (Łódź).

Film

W 1970 Zbigniew Chmielewski nakręcił film fabularny (Twarz anioła), którego bohaterem jest jedenastoletni więzień obozu przy ul. Przemysłowej[23].

W 2012 roku powstał film dokumentalny pt. Nie wolno się brzydko bawić, w reż. Urszuli Sochackiej, którego treścią jest opowieść o trudnych relacjach byłego więźnia z córką (twórczynią filmu), które miały niewątpliwie swoje źródło w przeżyciach obozowych. Film miał premierę 17 stycznia 2013 w kinie studyjnym Łódzkiego Domu Kultury[24][25].


  1. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie nazwa
    BŁĄD PRZYPISÓW
  2. ↑ Po dokonanej szczegółowej analizie tej propozycji stwierdzono, że teren jest za mały, bo może pomieścić tylko ok. 1000 osób, a jego rozszerzenie jest niemożliwe, ponieważ kilku niemieckich właścicieli gospodarstw w pobliżu nie zgodziło się na ich sprzedaż. Poza tym utworzenie obozu wymagało znacznych inwestycji w budynki na wstępie i w przyszłości, na co nie było pieniędzy (Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół ........, sygn. ....... [teczka Jugenschutzlager]). Ciekawostką tego miejsca jest to, iż przy następnej przecznicy (obecnie ul. Krajowa 15; dawniej osada Fabianka 6), w kierunku wschodnim, nieomal „przez miedzę”, znajdował się jeden z największych w „Kraju Warty” ośrodków „Lebensbornu”. Został on pomieszczony w przedwojennym Żydowskim Domu Sierot, którym kierował Chaim Rumkowski, w czasie wojny Przełożony Starszeństwa Żydów w łódzkim getcie.
  3. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie jazdzynski
    BŁĄD PRZYPISÓW
  4. ↑ Jakkolwiek od wschodu teren ten - wraz z fragmentem cmentarza żydowskiego - został zaanektowany pod nową ulicę w tym miejscu - Zagajnikową (przedłużenie ul. Spornej).
Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „uwagi”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW
  1. ↑ a b Józef Witkowski: Hitlerowski obóz koncentracyjny dla małoletnich w Łodzi. Wrocław: 1975.
  2. ↑ Kronika getta łódzkiego, Biuletyn Kroniki Codziennej z 19 X 1942, nr 168.
  3. ↑ Obóz dla dzieci i młodzieży w Łodzi przy ulicy Przemysłowej. W: Roman Hrabar: Zbrodnie hitlerowskie wobec dzieci i młodzieży Łodzi, okręgu łódzkiego. Łódź: 1979.
  4. ↑ Byli to m.in.: Jan Balcerek, Władysław Bombiak, Jerzy Dąbrowski, Włodzimierz Jabłoński, Józef Jatczyk, Halina Szturma, Mieczysław Wlazło, Zdzisław Włoszczyński. Z nich pierwsze trzy numery otrzymali: Z. Włoszczyński – 1, H. Szturma – 2 i M. Wlazło – 3 (J. Witkowski, op. cit. s. 37).
  5. ↑ Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Łódź 2005, ISBN 83-907422-2-5.
  6. ↑ a b Józef Wnuk, Losy dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980.
  7. ↑ Dzieci polskie oskarżają, Józef Wnuk, Helena Radomska-Strzemecka, PAX, Warszawa 1961.
  8. ↑ Roman Harbar, Zofia Tokarz, Jacek Wilczur, Czas niewoli, czas śmierci, Interpress, Warszawa 1979.
  9. ↑ S. Bayer: skazana 6 IX 1945 r., wyrok wykonano 12 XI 1945; Witkowski J., op. cit, s. 46; IPN, akta sprawy sądowej sygn. II Ds. 22/70 t. 1 k. 143.
  10. ↑ Informacja o zakończonym procesie i wyroku: „Trybuna Ludu” [Warszawa], 3 IV 1974, s. 4, „Głos Robotniczy” [Łódź], 3 IV 1974. IPN, akta sprawy karnej sygn. II Ds. 31/74 t. 1 k. 4507. Porównaj: Tomasz Ferszowicz, Sprawa Eugenii Pohl, byłej „wychowawczyni” Prewencyjnego Obozu Policji Bezpieczeństwa w Łodzi [praca magisterska], Łowicz 2007, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu, Wydz. Historyczny. (egz. w b-ce oddz. „Radogoszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. 20457/R).
  11. ↑ M. Maria Niemyska-Hessenowa", "Dzieci z "Lagru" w Łodzi"; [w:] "Służba Społeczna", Łódź 1946.
  12. ↑ M. Niemyska-Hessenowa, op. cit.
  13. ↑ Jaworska-Maćkowiak Celina, Maćkowiak Tadeusz, Pomniki łódzkie, Łódź 1998, str. 8.
  14. ↑ „Memento”. Obóz koncentracyjny dla dzieci w Litzmannstadt. [dostęp 2012-09-24]. (pol.).
  15. ↑ Joanna Podolska: Obóz dla polskich dzieci. gazeta.pl, 2009-08-25. [dostęp 2012-10-03].
  16. ↑ Autorem napisu był znany łódzki literat – Tadeusz Chróścielewski.
  17. ↑ Katarzyna Będzińska: Dorośli dzieciom zgotowali ten los.... Merkuriusz Uniwersytecki UW. [dostęp 2013-11-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-18)].
  18. ↑ patrz: Magdalena Helman, Polen-Jugendverwhrlager (...) w zbiorach MTN-Łódź). Tu też (w Dziale II wojny światowej) można uzyskać wiele wyczerpujących informacji na jego temat.
  19. ↑ OL), Powrót do przeszłości. [Wystawa czasowa p.t. „Tylko gorycz i tęsknota... Losy polskich dzieci w obozie przy ul. Przemysłowej w Łodzi]; [w:] „Gazeta Wyborcza–Łódź”, 8 VII 2001, s. 5.
  20. ↑ Łódź. Obchody 70. rocznicy utworzenia przez Niemców obozu dla dzieci. Gazeta Wyborcza, 07 grudnia 2012. [dostęp 2014-01-30].
  21. ↑ mt, Procesja do obozu przy Przemysłowej, [w:] "Polska. Dziennik Łódzki", 7 XI 2013, nr 269, s. 5.
  22. ↑ Podsumowanie uroczystości ku czci ofiar obozu "na Przemysłowej". 8 listopada 2013 r.. [dostęp 2013-11-19].
  23. ↑ Twarz anioła w bazie filmpolski.pl
  24. ↑ Łódź. Powstał film dokumentalny o hitlerowskim obozie dla dzieci, „Gazeta Wyborcza”, 17.01.2013.
  25. ↑ Informacja o filmie w „Dzienniku Łódzkim”.
  26. ↑ Dokładne przetłumaczenie jego oficjalnej nazwy na język polski sprawia nieco kłopotu. Verwahren to m.in. schować, chować, przechowywać, czyli dokładnie przekładając winno być obóz przechowawczy dla młodych Polaków, co nieco dziwnie brzmi w języku polskim. Zważywszy na główny powód jego utworzenia: odizolowanie niemieckich dzieci od polskich, przebywających do tej pory we wszelkiego rodzaju niemieckich placówkach wychowawczych, które ponoć miały je demoralizować, określenie „prewencyjny” lub wręcz „izolacyjny”, wydaje się być formą najbardziej właściwą z historycznego i językowego punktu widzenia. Natomiast oficjalna nazwa nie zawiera pierwiastka słownego sugerującego jakikolwiek charakter „wychowawczy” tegoż obozu.
  27. ↑ Reportaż prezentował ówczesny, niepełny, stan wiedzy o obozie. Stało się to powodem oskarżania autora o fałszowanie historii (vide: Aleksander Szumański, Mord polskich dzieci w Łódzkim getcie. W-wa 2013, Wyd. "Bollinari"; por. rec. Wojciech Źródlak, Mord polskich dzieci w łódzkim getcie. Plagiat w patriotycznym oleju; [w:] "Kronika miasta Łodzi", 2013, nr 3, ss. 219 - 224).
Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „czas-niewoli”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW
{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Bibliografia

Źródła

  • Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół Jugendamt, sygn. 39 (teczka p.t. Jugenschutzlager).
  • Kronika getta łódzkiego, Biuletyn Kroniki Codziennej z 19 X 1942, nr 168 (i kilka innych).
  • archiwum IPN w Łodzi, akta śledztwa dotyczącego obozu przy ul. Przemysłowej, sygn. II Ds. 22/70.

Publikacje

  • Józef Wnuk, Helena Radomska-Strzemecka, Dzieci polskie oskarżają, PAX, Warszawa 1961.
  • Tadeusz Raźniewski, Chcę żyć. Łódź 1971 (Wspomnienia byłego więźnia obozu. Pomimo tego, jest tam wiele nieścisłości wynikających prawdopodobnie z tego, że Autor, gdy trafił do obozu (30 X 1943), miał tylko 8 lat.).
  • Józef Witkowski: Hitlerowski obóz koncentracyjny dla małoletnich w Łodzi. Wrocław 1975(jedyna monografia historyczna tego obozu, chociaż w niektórych partiach dyskusyjna).
  • Roman Harbar, Zofia Tokarz, Jacek Wilczur, Czas niewoli, czas śmierci, Interpress, Warszawa 1979.
  • Roman Hrabar, Obóz dla dzieci i młodzieży w Łodzi przy ulicy Przemysłowej, [w:] Zbrodnie hitlerowskie wobec dzieci i młodzieży Łodzi, okręgu łódzkiego. Łódź 1979.
  • Losy dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980.
  • Jaworska-Maćkowiak Celina, Maćkowiak Tadeusz, Pomniki łódzkie, Łódź 1998, str. 8 (informacje o okolicznościach powstania pomnika "Złamanego serca", upamiętniającego ofiary obozu.)).
  • Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Łódź 2005, ss. .... - ...., ISBN 83-907422-2-5.
  • Magdalena Helman, Polen-Jugendverwahrlager. Obóz dla dzieci i młodzieży [polskiej] przy ul. Przemysłowej w Łodzi w zbiorach Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi [folder]; Łódź 2013.

Periodyki

  • Maria Niemyska-Hessenowa, Dzieci z "lagru" w Łodzi; [w:] "Służba Społeczna", 1946, nr ...., ss. ... - ...(pierwsza publikacja na temat obozu).
  • „Trybuna Ludu” [Warszawa], 3 IV 1974, s. 4, „Głos Robotniczy” [Łódź], 3 IV 1974 (Informacja o zakończonym procesie i wyroku na Eugenię Pohl; porównaj: archiwum IPN w Łodzi, akta sprawy karnej sygn. II Ds. 31/74 t. 1 k. 4507.)
  • (OL), Powrót do przeszłości. [Wystawa czasowa w Muzeum Tradycji Niepodległościowych, oddz. "Radogoszcz w Łodzi p.t. „Tylko gorycz i tęsknota... Losy polskich dzieci w obozie przy ul. Przemysłowej w Łodzi]; [w:] „Gazeta Wyborcza–Łódź”, 8 VII 2001, s. 5.
  • „Dorośli dzieciom zgotowali ten los...”, Katarzyna Będzińska, Merkuriusz Uniwersytecki 2005.
  • Joanna Podolska: Obóz dla polskich dzieci. gazeta.pl, 2009-08-25. [dostęp 2012-10-03].
  • Obchody 70. rocznicy utworzenia przez Niemców obozu dla dzieci. Onet.pl, 7 grudnia 2012. [dostęp 2013-11-19].
  • Łódź. Powstał film dokumentalny o hitlerowskim obozie dla dzieci, „Gazeta Wyborcza”, 17.01.2013.

inne

  • Tomasz Ferszowicz, „Sprawa Eugenii Pohl, byłej „wychowawczyni” Prewencyjnego Obozu Policji Bezpieczeństwa w Łodzi; praca magisterska. Łowicz 2007, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu, Wydz. Historyczny (egz. w b-ce oddz. „Radogoszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. 20457/R).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinder-KL_Litzmannstadt&oldid=38571277”