Otwarty fundusz emerytalny

Otwarty fundusz emerytalny (OFE) – w Polsce: osoba prawna stanowiąca odrębną masę majątkową, zarządzana i reprezentowana przez Powszechne Towarzystwo Emerytalne (PTE), działający na podstawie ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667 (tekst jednolity)). Osoby należące do OFE posiadają jednostki rozrachunkowe zapisane na ich indywidualnych rachunkach prowadzonych przez OFE, których wartość jest wyceniana każdego dnia roboczego w oparciu o aktualną wartość rynkową aktywów OFE i sumę jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunkach prowadzonych przez dane OFE. OFE inwestuje posiadane środki w instrumenty finansowe dopuszczone przez obowiązujące przepisy i w granicach dopuszczonych limitów.

Otwarte fundusze emerytalne powstały w ramach reformy systemu emerytalnego w 1999 roku i pozwalają na gromadzenie środków pieniężnych na emeryturę w tzw. II filarze. Obecnie istnieje 14 OFE (łącznie istniało 21 podmiotów).

Twórcami reformy systemu emerytalnego są pracownicy Biura Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Systemów Zabezpieczenia Społecznego, m.in: Agnieszka Chłoń-Domińczak, Marek Góra, Krzysztof Pater, Ryszard Petru i Michał Rutkowski.

Ubezpieczeni w OFE

System jest obowiązkowy dla osób, które podlegają ubezpieczeniom społecznym i urodziły się po 31 grudnia 1968 roku. Nowym systemem emerytalnym objęci zostali także urodzeni przed 1 stycznia 1969, a po 31 grudnia 1948, jednakże mogli dokonać wyboru czy chcą pozostać w starym systemie czy podzielić składkę między ZUS a OFE.

OFE są formalnie systemem kapitałowym, czyli takim, w którym każdy pracujący ma indywidualne konto, na którym księgowane są wpłacone przez niego składki. Zgodnie jednak z wyrokiem Sądu Najwyższego z 2008 roku "składka nie jest prywatną własnością ubezpieczonego". Ponieważ emerytura z OFE ma charakter dożywotni, więc świadczenia osób dłużej żyjących będą finansowane ze składek osób krócej żyjących.

Opłaty

Od środków wpłacanych do OFE, powszechne towarzystwa emerytalne pobierają opłaty: od składki i od wartości aktywów (opłata za zarządzanie, pierwotnie do 0,6% w skali roku, przy kwotowych ograniczeniach określonych w statuach OFE, od 01.04.2004 podzielona na degresywnie ustalaną w zależności od poziomu aktywów OFE opłatę za zarządzanie i wpłatę na rachunek premiowy uzależnioną od pozycji OFE w danym okresie ustalania minimalnej wymaganej stopy zwrotu OFE).

• Opłata dystrybucyjna (prowizja pobierana od każdej składki):
  • Od 01.01.2010 prawie wszystkie OFE pobierają prowizję od składki na maksymalnym dopuszczalnym poziomie 3,5%. Wyjątek stanowią Allianz OFE (3,45%) oraz Polsat OFE (3,4%).
  • Do 31.12.2009 wszystkie OFE miały ustaloną prowizję dla nowych członków na maksymalnym dopuszczalnym poziomie 7%. Wyjątkiem był Allianz Polska OFE, gdzie prowizja wynosiła 4% (stan z dnia 31.12.2009).
  • Do 01.04.2004 OFE miały zróżnicowaną opłatę od składki (od 0% do 10%), uzależnioną w części z nich od stażu członkowskiego w danym OFE.

• Opłata za zarządzanie (zależna od wielkości aktywów oraz do 2011 od limitu zapisanego w statucie danego OFE):
  • Wartość aktywów OFE przekłada się bezpośrednio na opłaty za zarządzanie kapitałem, czyli na koszty ponoszone przez ubezpieczonego.
  • Do końca maja 2009 4 fundusze przekroczyły ustawową granicę 8 miliardów złotych, uprawniającą do zniżki w opłatach (Aviva, ING, PZU i AIG).
  • W roku 2008 przyjęte w statutach limity kwotowe miały wpływ na wysokość pobieranej opłaty przez AIG OFE, Generali OFE i ING OFE.
• Opłata za zarządzanie pobierana jest z aktywów funduszu (proporcjonalnie do zgromadzonych środków ponosi ją każdy z członków funduszu); część stała: kwota ustalona w statucie, nie wyższa niż 0,045% zarządzanych aktywów netto w skali miesiąca przy wartości aktywów do 8 mld zł (czyli 0,6% rocznie). Powyżej tej kwoty maksymalna wartość tej opłaty jest proporcjonalnie niższa. Do roku 2010 nie może ona być wyższa niż wielkość zapisana w statucie OFE w dniu 15.10.2003.
• Dodatkowa część zmienna (wpłata na rachunek premiowy): zależna od wyników inwestycyjnych osiąganych przez fundusz – wysokość tej opłaty wynosi 0,005% wartości aktywów netto w skali miesiąca dla funduszu który osiągnął w danym okresie najwyższą stopę zwrotu. Cześć zmienna opłaty za zarządzanie nie jest pobierana w funduszu, który osiągnął w danym okresie najniższą stopę zwrotu. W pozostałych funduszach ta część opłaty pobierana jest proporcjonalnie do osiągniętych wyników (tym większa im wyższa stopa zwrotu).

Dziedziczenie

Środki zgromadzone w OFE podlegają dziedziczeniu lub nabyciu przez osobę wskazaną przez członka OFE w dyspozycji na wypadek śmierci. Członek OFE wyznacza tzw. osoby uposażone (w niektórych OFE zwane beneficjentami) którym są przekazywane środki z OFE po śmierci członka, niezależnie od dziedziczenia spadku. W sytuacji gdy nie ma uposażonych (beneficjentów), środki z OFE wchodzą w skład masy spadkowej i są dziedziczone przez spadkobierców zmarłego członka OFE. Pod warunkiem istnienia wspólności majątkowej, środki z OFE wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków:

Po śmierci osoby posiadającej konto w OFE połowa środków jest przelewana na osobiste konto OFE współmałżonka. Druga połowa jest dziedziczona zgodnie z zasadami prawa spadkowego i podlega przekazaniu spadkobiercy lub innej osobie uposażonej, wskazanej podczas przystępowania do OFE.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 2009 roku, jeśli współmałżonek nie posiada konta OFE to dziedziczenie pierwszej połowy kwoty wiąże się z koniecznością założenia takiego konta.

Należy zaznaczyć, że przekazaniu bądź dziedziczeniu podlegają środki wyłącznie w okresie gromadzenia ich na rachunku OFE (w tym w okresie wypłaty okresowej emerytury kapitałowej dla kobiet w wieku 60-64 lat. Za środki zgromadzone w OFE po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego dla mężczyzn (obecnie 67 lat) ma być nabywana dożywotnia emerytura kapitałowa, nie podlegająca dziedziczeniu, choć brak jest szczegółowej regulacji w tym zakresie.

Prawa członka OFE

• Raz do roku otwarty fundusz emerytalny ma obowiązek przesłać członkowi OFE roczne rozliczenie, wraz z informacją o stopie zwrotu za ostatni rok i za okres ostatnich trzech lat. Na rozliczeniu musi się również znajdować informacja o numerze rachunku oraz liczbie i wartości jednostek rozrachunkowych, a także historia wpływu składek przekazanych przez ZUS w ostatnim roku.
• Każdy członek funduszu emerytalnego ma prawo do zmiany funduszu raz na kwartał (transfer).
  • Przelewy środków między funduszami odbywają się w ostatnim dniu roboczym lutego, maja, sierpnia i listopada. Dawniej istniały opłaty związane ze zmianą funduszu emerytalnego wynikające z art. 119 ustawy z dnia 28.08.1997 r. /Dz.U. z 2004r. Nr 159, poz 1667, z późn. zm. oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17.02.2004.
  • Z dniem przelewu środków od nowa liczony był staż w funduszu emerytalnym (dzień transferu to dzień otwarcia konta w nowym OFE).
  • Przed dniem 1 maja 2011 roku opłaty wynosiły:
    • 0 zł (prawo do bezpłatnej zmiany funduszu emerytalnego) – jeżeli upłynęło 24 miesiące nieprzerwanego członkostwa w danym funduszu.
    • 80 zł – jeżeli do dnia dokonania wypłaty transferowej do innego funduszu upłynęło więcej niż 12 miesięcy, ale mniej niż 24 miesiące.
    • 160 zł – jeżeli do dnia dokonania wypłaty transferowej do innego funduszu upłynęło nie więcej niż 12 miesięcy.

Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 25 marca 2011 r. z dniem 1 maja 2011 r. likwiduje jakiekolwiek opłaty związane z wypłatą transferową do innego funduszu, a nieznajomość tej ustawy i zmian przez nią wprowadzonych jest często wykorzystywane przez akwizytorów funduszów z których wypłata transferowa się odbywa.

Sytuacja finansowa

W 1999 roku wielkość składki na ubezpieczenie społeczne pozostawiono na tym samym poziomie co przed reformą i część z niej zaczęto odprowadzać do OFE. Przy niezmienionej wielkości świadczeń spowodowało to powstanie rosnącej luki między wielkością wpływów i wydatków FUS. Założenia reformy emerytalnej z 1999 roku przewidywały uzupełnienie tej luki m.in. wpływami z prywatyzacji oraz oszczędnościami z likwidacji przywilejów emerytalnych różnych grup zawodowych. W praktyce tempo prywatyzacji po 1999 roku było powolne a przywileje emerytalne były przez kolejne rządy podtrzymywane, co doprowadziło do pokrywania środków transferowanych do OFE z zadłużenia. Ilustruje to poniższa tabela, przedstawiająca wielkość transferów do OFE, przychodów z prywatyzacji oraz deficyt budżetu państwa od początku działalności OFE do 2010 r.

Rok	Transfery do OFE [mld zł]	Przychody z prywatyzacji [mld zł]	Deficyt sektora finansów publicznych bez OFE [mld zł]	Bilans [mld zł]
1999	2,3	13,3	13,1	-2,0
2000	7,6	27,1	15	4,6
2001	8,7	6,8	32,4	-34,3
2002	9,5	2,9	30,8	-37,5
2003	9,9	4,1	42,3	-48,1
2004	10,6	10,3	39,2	-39,5
2005	12,6	3,9	27,5	-36,2
2006	14,9	0,6	23,6	-37,9
2007	16,2	2,0	5,9	-20,2
2008	19,9	2,4	27,0	-44,5
2009	21,1	4,9	74,6	-90,8
2010	22,5	22,2	89,9	-90,2
Łącznie	155,6	100,5	421,4	-476,6

Debata o OFE

W lutym 2009 wypłacono pierwszą emeryturę z OFE w kwocie 23,65 zł. Tak niska emerytura z OFE jest wynikiem krótkiego okresu członkostwa w OFE (tylko 10 lat od 1999 r.) oraz niskich dochodów ich członków. W 2011 r. średnia emerytura kapitałowa w wyniosła 94,18 zł miesięcznie. Jednak według KOBE analizowanie wypłat z tak krótkiego okresu jest pozbawione sensu, bo celem OFE było od początku zabezpieczenie emerytur osób dopiero wchodzących na rynek pracy w 1999 roku.

Od początku istnienia OFE w Polsce do końca 2008 wpłynęło do nich około 120 mld zł. Z tytułu prowizji od składek i tzw. opłaty za zarządzanie pobrały one około 10,6 miliardów złotych, tj. prawie 9 proc. przelanych do funduszy składek przyszłych emerytów. Opłata jest procentem od aktywów funduszu a więc zależna od zysków funduszu, ale tylko pośrednio. W 2008 roku fundusze straciły łącznie 22 mld zł, zaś suma opłat za zarządzanie wyniosła łącznie 1,8 mld zł, czyli nieco ponad połowę kosztów mającego o wiele więcej zadań ZUS. W 2011 ZUS wypłacił świadczenia w wielkości 163 mld zł przy kosztach utrzymania ZUS 4 mld zł.

Według prof. Otto i Wiśniewskiego z KOBE stopy zwrotu w OFE w całym dotychczasowym okresie przekraczały waloryzację ZUS o kilka punktów procentowych.

Od 1999 roku do 7 marca 2012 ZUS przekazał OFE 178,3 mld zł, w tym 15,12 mld zł w 2011. Prowizje od składek pobieranych od członków funduszy wyniosły w 2011 ponad 553 mln zł, a wynagrodzenia za zarządzanie środkami wyniosły 981,25 mln zł.

Prof. Wojciech Otto wskazuje jednak, że składki odprowadzane do OFE są stosunkowo małe w porównaniu do ogólnego deficytu FUS, wynoszącego ok. 80 mld zł rocznie, z czego składka do OFE stanowi ok. 10%. Tyle samo kosztowały emerytury górnicze (8 mld), dwukrotnie więcej dopłata do KRUS (16 mld zł) oraz do emerytur mundurowych (15 mld zł).

Reforma w 2013 roku

W dniu 27 grudnia 2013 Prezydent RP Bronisław Komorowski podpisał ustawę o zmianach w systemie emerytalnym przewidującą przekazanie w dniu 3 lutego 2014 do ZUSu obligacji skarbowych posiadanych przez OFE a następnie ich umorzenie (Dz.U. z 2013 r. poz. 1717). Dotyczy to około 51,5 % kapitałów zgromadzonych w OFE. Równocześnie z podpisaniem ustawy Bronisław Komorowski podjął decyzję o skierowaniu jej do Trybunału Konstytucyjnego.

Ogółem OFE w dniu 3 lutego 2014 przekazały do ZUS aktywa o wartości 153.151,2 mln złotych. 130.187,6 mln zł stanowiły skarbowe papiery wartościowe, 15.614,2 mln zł stanowiły obligacje emitowane przez BGK na rzecz Krajowego Fundusz Drogowego, gwarantowane przez Skarb Państwa. Dług publiczny spadł o 134 mld zł. Od 15 stycznia 2014 obowiązuje także zakaz reklamy OFE w mediach.

Od 1 kwietnia 2014 ubezpieczeni mogą wybrać czy ich środki mają być wpłacane do OFE, w razie braku deklaracji nowe składki będą w całości pozostawać w ZUS. Deklaracje można składać do 31 lipca osobiście w siedzibach ZUS, pocztą lub przez Internet, przy pomocy Portalu Usług Elektronicznych ZUS. Decyzję będzie można zmienić ponownie w 2016 roku, a następnie co cztery lata w czasie tzw. "okienek transferowych".

Zobacz też

• minimalna stopa zwrotu
• ranking OFE

Linki zewnętrzne

• Założenia zreformowanego systemu emerytalnego
• Komisja Nadzoru Finansowego reguluje OFE
• Wartości jednostek rozrachunkowych OFE
• Profesor Marek Góra – OFE a PTE
• Bezpieczeństwo dzięki konkurencji. Raport UNFE
• Opinie Biura Analiz Sejmowych dotyczące zmian w OFE (druk sejmowy nr 3946), "Przed pierwszym czytaniem", 1/2011, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu