Buk zwyczajny: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m Removing Link FA template (handled by wikidata) |
m MalarzBOT: usuwanie powtórzonych parametrów z szablonów |
||
Linia 16: | Linia 16: | ||
| autor = [[Karol Linneusz|L.]] |
| autor = [[Karol Linneusz|L.]] |
||
| cytat = [[Species Plantarum|Sp.Pl.2]], 1753{{r|grin}} |
| cytat = [[Species Plantarum|Sp.Pl.2]], 1753{{r|grin}} |
||
| synonim = <small> |
|||
* ''Castanea fagus'' Scop. |
* ''Castanea fagus'' Scop. |
||
* ''Fagus aenea'' Dum.Cours. |
* ''Fagus aenea'' Dum.Cours. |
Wersja z 23:18, 31 paź 2014
Systematyka | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Klad | |
Klad | |
Klasa | |
Klad | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek |
buk pospolity |
Nazwa systematyczna | |
{{{nazwa łacińska}}} L. Sp.Pl.2, 1753[1] | |
Zasięg | |
Buk pospolity, buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) – gatunek drzewa należący do rodziny bukowatych (Fagaceae Dumort.). Występuje na przeważającej części kontynentu europejskiego. W Polsce pospolity, gatunek rodzimy.
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje w stanie dzikim w Europie i w Azji Zachodniej. W Europie zasięg występowania ciągnie się od północy Półwyspu Iberyjskiego przez Francję, Niemcy, kraje Europy Środkowej i Bałkany. Na Półwyspie Skandynawskim i Wyspach Brytyjskich występuje jedynie na południu. W Azji wyłącznie na zachodzie, spotykany w Turcji, Iranie oraz na Kaukazie[1].
Przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica zasięgu. Pokrywa się ona z linią, wzdłuż której charakterystyczny dla Europy Zachodniej klimat atlantycki przechodzi w klimat kontynentalny[4]. Poczynając od Królewca biegnie ona w kierunku na południe przez Lidzbark Warmiński, Olsztyn i Brodnicę, stąd wraca na zachód przechodząc przez Chełmno, Bydgoszcz; tu zatacza koło przez Wągrowiec, okrążając od zachodu Poznań i Grodzisk Wielkopolski przez Leszno. Stąd biegnie w kierunku na wschód przez Kalisz i Łódź do Skierniewic, stąd skręca na Rawę Mazowiecką, Opoczno i Radom, a dalej przez Kazimierz, Lublin i Chełm; tu raptownie skręca na południe na Zamość i Tomaszów Lubelski do granicy państwa. W Polsce zachodniej i południowej buk jest jednym z podstawowych drzew tworzących lasy. Poza zwartą granicą zasięgu znajdują się liczne pojedyncze stanowiska buka.
Morfologia
- Pokrój
- Dorasta do ok. 25-30 m wysokości (wyjątkowo 45 m)[5]. Korona u młodszych drzew smukła, u starszych gęsta, szeroka, nisko osadzona, jeżeli drzewo rośnie samotnie, u drzew rosnących w zwartych drzewostanach, pnie są wysokie, gonne (bez bocznych gałęzi). Konary i większe gałęzie zwykle stromo wzniesione, na końcach nieznacznie zwisające[6].
- Pień
- Dobrze widoczny przynajmniej do połowy korony, dalej dzieli się na potężne konary. Kora cienka, gładka, popielatoszara. Z wiekiem staje się nieco szorstka, nigdy jednak nie bywa spękana i nie łuszczy się, może być nieco falista lub porysowana[6]. Młode pędy owłosione.
- Liście
- Skrętoległe, jajowate lub eliptyczne dorastające do 10 cm długości i 5 cm szerokości, całobrzegie lub falisto ząbkowane (zwłaszcza na odroślach i siewkach). Z wierzchu ciemnozielone, błyszczące, od dołu jasne i matowe. Młode liście z obu stron owłosione srebrzysto. Starsze maja owłosiony główny nerw na spodniej stronie. U nasady zwężone klinowato, ogonek krótki, owłosiony[6]. Jesienią przybierają rdzawe barwy[7]. Pączki długie, ostre, lancetowate i czerwonobrunatne[8].
- Kwiaty
- Kwiaty męskie zebrane w pęczki zwisające na długich osadkach. Każdy kwiat składa się z 10-15 pręcików i krótkiego czerwonobrunatnego okwiatu w kształcie rurki. Kwiaty żeńskie zebrane po dwa, otoczone czteroklapową okrywą, która w miarę dojrzewania drewnieje tworząc tzw. miseczkę (cupuli).
- Pyłek
- Ziarna kuliste, trójszczelinowe z charakterystycznymi porami, średnicy około 50 mikronów, o cienkiej ścianie pokrytej drobnym bruzdowaniem[9][10].
- Owoce
- Trójgraniaste, brązowe orzeszki nazywane bukwią z miękko owłosioną, zdrewniałą torebką – kupulą, pękającą na drzewie. Mają do 2 cm długości.
Biologia i ekologia
Rozwój
Fanerofit. Roślina jednopienna, wiatropylna. Kwitnie od kwietnia do maja. W klasyfikacji typów ekologicznych kwiatów wiatropylnych Fraderica Delpino, buk zwyczajny zaliczany jest do typu penduliflorae, czyli kwiatostanach zwieszających się i ruchomych, nie zebranych w kwiatostany kotkowe lecz w kuliste[11].
W porównaniu z innymi drzewami posiada stosunkowo niską produktywność pyłku[10], ich przeciętna liczba w jednym kwiecie to około 12 tysięcy, podczas gdy u sosny jest to około 157 tysięcy[11]. Dodatkowo ziarna są ciężkie co utrudnia przetransportowanie ich przez wiatr na większe odległości, skutkuje to bardzo lokalnym rozrastaniem się buczyn[10].
Owocuje obficie co 5-8 lat (tzw. lata nasienne), poczynając mniej więcej od 60-80 roku życia (drzewa rosnące w odosobnieniu zaczynają owocować w wieku 40-50 lat). Okrywy orzechów pękają wczesną jesienią[12]. Nasiona kiełkują tylko wtedy, gdy są przykryte ściółką leśną, należą do nasion kiełkujących w ciemności[6]. Opadły na wilgotną ziemię orzeszek pęcznieje i wkrótce wyrasta z niego korzonek, który wnika w glebę. Kilka dni później rozwijają się dwa zielone liścienie. Pomiędzy nimi znajduje się delikatny pęd, który rośnie przez lato, wykształcając pierwsze liście właściwe[13]. Młode rośliny doskonale znoszą zacienienie. W rozprzestrzenianiu buka zwyczajnego uczestniczą różne zwierzęta[6] m. in. sójki i wiewiórki.
Gatunek ten jest wśród drzew najbardziej wydajnym producentem ściółki. Jego liście zawierają duże ilości związków wapnia, dzięki czemu powstająca z nich próchnica wzbogaca glebę w substancje pokarmowe i przeciwdziała jej wyjaławianiu[4]. Współcześnie buk jest najlepiej przystosowanym do panujących warunków przyrodniczych drzewem liściastym w zachodniej części Europy Środkowej[6]. Tworzy również większość naturalnych lasów zachodniej Europy[14]. Osiąga wiek ponad 400 lat (np. w dolnym reglu Babiej Góry), a w południowej Europie nawet ponad 500 lat[15]. Drzewostany bukowe w Polsce zajmują powierzchnię około 341,6 tysięcy hektarów, jest to około 4,9% powierzchni leśnej kraju i 21,3% powierzchni drzewostanów liściastych[16].
Siedlisko
Lubi dość wysoką wilgotność powietrza, jest wrażliwy na wiosenne przymrozki, dlatego brak naturalnych stanowisk w centralnej i wschodniej Polsce. Rośnie na glebach żyznych, napowietrzonych i wilgotnych, ale nie podmokłych. Buk odznacza się dość wysokimi wymaganiami glebowymi. Charakteryzuje się dużą tolerancją na poziom zakwaszenia gleby – występuje zarówno na glebach silnie kwaśnych (gleby brunatne), jak i o odczynie zasadowym (gleby wapienne)[17]. W północnej Europie występuje w niskich położeniach do 650 m, im dalej ku południu tym rośnie wyżej. Optimum rozwoju buczyn w Karpatach przypada na górną część regla dolnego, tj. około 800-1150 m n.p.m. (w Tatrach buk dochodzi maksymalnie do 1250 m)[18]. W Alpach występuje na 1540 m, na Etnie sięga do 1880 m. Zajmuje siedliska lasu świeżego, mieszanego i wilgotnego. Na Pomorzu Zachodnim jest głównym składnikiem niektórych kompleksów leśnych (np. Puszcza Bukowa pod Szczecinem).
Fitosocjologia
Tworzy buczyny (Fagion sylvaticae), w których dominuje, rośnie też licznie w grądach (Carpinion), mniej licznie w łęgach i dąbrowach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Fagion sylvaticae[19]. Według obowiązującej klasyfikacji można wyróżnić dwa taksony fitosocjologiczne, buczynę karpacką (Fagetum carpaticum) oraz buczynę pomorską (Melico-Fagetum)[17].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 24[20].
Nazewnictwo
Nazwa buk pochodzi od anglosaskiego boc oraz starogermańskiego Buche, stąd m. in. angielskie słowo book, oznaczające książkę. W Skandynawii pierwsze manuskrypty spisywano na cienkich bukowych tabliczkach, oprawionych w bukowe okładki[12].
Zagrożenia i ochrona
Przez lata uważano że buczyny w Polsce nie są znacząco zagrożone pod względem zdrowotnym, ponieważ występują na siedliskach zgodnych z wymaganiami ekologicznymi, są rodzimego pochodzenia, ulegają nielicznym chorobom infekcyjnym, nie występują tutaj także masowe pojawienia foliofagów, brakuje ksylofagów i kambiofagów. Zmieniło się to w latach 80-tych ubiegłego wieku, kiedy w wielu krajach zaczęto obserwować zjawisko pogarszania się stanu zdrowotnego lasów. Czynnikiem odpowiedzialnym za zamieranie drzewostanów bukowych jest „zgorzel kory buka” zwana także „zamieraniem buka”, „śluzotokiem buka” lub „nekrozą kory buka”[21], która pojawia się w zwiększonym nasileniu w różnych częściach Europy co kilkanaście lat. Stwierdzone procesy chorobowe są potencjalnie dużym zagrożeniem, które może stać się realne przy sprzyjających ich rozwojowi warunkach[16].
Buczyny rosną na glebach atrakcyjnych rolniczo, przez co zostały w znacznej mierze wyniszczone przez człowieka[22].
Wymiar tego gatunku kwalifikujący go do ochrony w formie pomnika przyrody to co najmniej 310 cm długości obwodu w pierśnicy[23].
Zastosowanie
- Roślina lecznicza
- Napar z liści zawierających kwasy fenolowe, saponiny i flawonoidy działa przeciwzapalnie i odkażająco.
- Surowiec drzewny
- Drewno twarde, ciężkie i spoiste, beztwardzielowe i rozpierzchłonaczyniowe o barwie różowawej z rdzeniem fioletowym, nie zróżnicowanym na biel i twardziel ( czasem występuje tzw. "fałszywa twardziel"). Ma bardzo duże zastosowanie w technice. Dostarcza doskonałego materiału meblowego[24], nadaje się także na parkiety, sklejki i płyty wiórowe. Produkuje się z niego beczki, skrzynki, narzędzia, części maszyn, przyrządów sportowych i wiele przedmiotów codziennego użytku. Przemysł chemiczny wytwarza z niego papier, ocet drzewny, węgiel drzewny i olej smołowy. Nadaje się do toczenia.
- Roślina energetyczna
- Posiada dużą wartość opałową. Jednym z ważnych produktów przeróbki drewna bukowego jest węgiel drzewny[22].
- Roślina ozdobna
- Roślina ozdobna – drzewo parkowe, używane także do zadrzewień przy drogach. Istnieje wiele odmian ozdobnych.
- Roślina jadalna
- Młode liście są jadalne, mają orzechowy smak, z czasem gorzknieją i twardnieją[12]. Mogą być wykorzystywane jako dodatek do sałat liściowych, sałatek warzywnych i zup[25]. Bukiew jest bogata w tłuszcz, który po wyciśnięciu służyć może do karmienia świń, z tego powodu jest też chętnie zjadana przez dziki i ptaki oraz magazynowana przez myszy i wiewiórki. Z bukwi wytwarza się olej leczniczy, palny i techniczny. Zawiera również trimetyloaminę (faginę), alkaloid, który w większych ilościach ma działanie halucynogenne i toksyczne[26].
- Roślina pastewna
- Liście stanowią dobrą paszę dla zwierząt[12].
- Inne zastosowania
- Nadają się na żywopłoty i szpalery[7]. Martwe liście utrzymują się na gałęziach zimą, co zapewnia dodatkową ochronę przed wiatrem[12]. Leśnicy wykorzystują je do pielęgnowania drzewostanów sosnowych. Ocieniając pnie sosen, buk przyspiesza odpadanie gałęzi sosnowych, co podnosi jakość drewna, a ściółka bukowa niweluje niekorzystny wpływ, jaki niekiedy wywiera na glebę ściółka sosnowa[4]. Z wiór bukowych wytwarzano dawniej mocny ocet, z kolei popiołu z drewna bukowego używano do prania bielizny[25].
Uprawa
- Wymagania
- Najlepiej rośnie na żyznej, próchnicznej oraz dość wilgotnej glebie, w miejscach słonecznych i półcieniu[27].
- Rozmnażanie
- Siew, sadzonki, szczepienie.
Zmienność
F. silvatica 'Asplenifolia' |
F. sylvatica 'Rochan Weeping' |
F. silvatica 'Roseomarginata' |
F. s. 'Tortuosa' |
Gatunek zmienny, istnieje bardzo duża liczba odmian ozdobnych.
- 'Asplenifolia' – wolno rosnące drzewo o gęstej, szeroko rozpostartej, piramidalnej koronie. Liście zielone, bardzo zmienne, powcinane w różnym stopniu, najwęższe na długopędach młodych drzew. Stosunkowo dobrze rośnie w miastach i w rejonach o silnie zanieczyszczonym powietrzu[28].
- 'Atropunicea' – osiąga 20 m wysokości i szerokości. Liście ciemnoczerwone, błyszczące, jesienią przebarwiające się na pomarańczowożółto. Doskonale znosi cięcie. Do wykorzystania w parkach i zieleńcach, w zestawieniach barwnych i jako szpalery[28].
- 'Dawyck' – dorasta do 15 m wysokości przy 3 m szerokości korony. Liście zielone, błyszczące, jesienią żółte lub czerwonobrązowe[28].
- 'Dawyck Gold' – drzewo o wąskiej kolumnowej lub stożkowej koronie. Dorasta do 15 m wysokości. Młode liście intensywnie złocistożółte, później stopniowo zielenieją. Przebarwienie jesienne żółte. Na gleby żyzne i świeże. Do sadzenia w parkach i dużych ogrodach, jako drzewo soliterowe, alejowe lub osłonowe.
- 'Dawyck Purple' – dorasta do 15 m wysokości[7], o stożkowej lub kolumnowej koronie (szerokość 3 m). Liście ciemnoczerwone, błyszczące, jesienią przebarwiające się na jasnobrązowo[28].
- 'Fastigiata' – forma początkowa wąskowrzecionowata, w starszym wieku wąskostożkowata o konarach wyprostowanych, wyrastających równolegle do pnia.
- 'Laciniata' – forma zbliżona do odm. 'Asplenifolia' o liściach mniej lub bardziej wcinanych, i o szybszym wzroście.
- 'Pendula' – korona zmienna, szeroka lub słupowa. Liście zielone, błyszczące, jesienią żółte lub czerwonobrązowe. Preferuje gleby żyzne i świeże[28].
- 'Purpurea pendula' – wolnorosnące, małe drzewo, o zwisającej, parasolowatej koronie. Dorasta do kilku metrów wysokości. Liście ciemnoczerwone, jesienią przebarwiają się na kolor czerwonobrązowy[28].
- 'Rohanii' – blaszki liściowe z pofalowanymi i mocno powcinanymi brzegami, barwy miedziano-purpurowej, wzrost powolny, powstała w 1888 roku W Czechach ze skrzyżowania dwóch odmian.
- 'Rohan Weeping' – kształt liści jak u 'Rohanii', barwa ciemno bordowa.
- 'Roseomarginata' syn. 'Tricolor', 'Purpurea Tricolor' – Młode liście ciemnopurpurowe, dojrzałe o brzegach różowych z białym przebarwieniem na przejściu.
- 'Tortuosa' syn. F. s. f. suentiliensis Schelle 1911 – jedna z najciekawszych odmian buka znana od początku XIX wieku, ale późno opisana jako forma botaniczna. W Polsce rozmnażana dopiero od kilkunastu lat i prawdopodobnie starsze egzemplarze nie są znane. Charakteryzuje się bardzo wolnym wzrostem i silnie powyginanymi konarami, co nadaje starszym egzemplarzom ciekawy wygląd.
- 'Zlatia' – drzewo o szerokiej, zaokrąglonej koronie. Młode liście na wiosnę, przez okres 2-3 tygodni złotożółte, później zielone[28].
Obecność w kulturze i symbolice
Buk był opisywany przez starożytnych uczonych, Teofrasta z Eresos i Cycerona. Starożytni Rzymianie uważali go za drzewo szczęśliwe, symbol miłości, płodności i cierpliwości. W polskiej tradycji ludowej uchodził za drzewo odstraszające czarownice i demony, bywało jednak, że przeciwnie - przypisywano mu kontakty ze złymi mocami[25].
Ciekawostki
- Najgrubszy buk zwyczajny w Lasach Państwowych rośnie w nadleśnictwie Nowogard. Ma 750 cm obwodu[29].
- Najwyższy (30m) i najdłuższy (530 m) żywopłot na świecie tworzą buki pospolite w okolicach Meikleour w Szkocji.
- Duży buk produkuje dziennie około 7000 litrów tlenu, jest to ilość wystarczająca dla 50 ludzi[13].
- Każdy hektar lasu bukowego corocznie odfiltrowuje z powietrza około 50 ton pyłu[13].
- Adam Mickiewicz wymienił buki, opisując puszczę w poemacie Pan Tadeusz, co stało się zarzewiem wielu dyskusji, gdyż na Litwie ten gatunek nie występuje[7].
- Francuski pisarz Gustave Flaubert namiętnie palił fajkę bukową[25].
- Fagot, instrument dęty drewniany, zawdzięcza swoją nazwę właśnie bukowi z którego jest wykonywany[22].
- ↑ a b Fagus sylvatica. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-05-29]. (ang.).
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website. 2001–. [dostęp 2010-01-03]. (ang.).
- ↑ The Plant List. [dostęp 2013-05-29].
- ↑ a b c Tomasz Kwaśniewski. Buk zwyczajny pogrążony w mroku. „Tajemnice polskiej przyrody”. nr 15. Warszawa: De Agostini.
- ↑ B. Suszka "Nasiona leśnych drzew liściastych od zbioru do siewu", Wyd. Naukowe. PWN, Warszawa-Poznań, 1995 s. 188
- ↑ a b c d e f Bruno Kremer: Drzewa. Warszawa: Świat Książki, 1996, s. 120. ISBN 83-7129-141-8.
- ↑ a b c d Piotr Banaszczak. Wdzięk i majestat buków. „Ogrody”, s. 24, Wrzesień 2007. Warszawa: Agora SA. ISSN 1507-4161.
- ↑ Martin Červenka, Viera Feráková, Milan Háber, Jaroslav Kresánek, Libuše Paclová, Vojtech Peciar, Ladislav Šomšák: Świat roślin skał i minerałów. Warszawa: PWRiL, 1982, s. 78. ISBN 83-09-00462-1.
- ↑ Pollenwarndienst: The Austrian Polleninformation - Fagus sylvatica. [dostęp 2013-06-27]. (niem.).
- ↑ a b c Popweb: A guide to the plant types, pollen and ecosystems of Northern Europe - Fagus sylvatica. [dostęp 2013-06-27]. (ang.).
- ↑ a b Władysław Szafer: Kwiaty i zwierzęta. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 77-78. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ a b c d e Tony Russel, Catherine Cutler, Martin Walters: Ilustrowana encyklopedia Drzewa Świata. Kraków: Universitas, 2008, s. 344. ISBN 97883242-0842-5.
- ↑ a b c Wolfgang Dreyer: Las - rośliny i zwierzęta. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 1995, s. 6, 44-45. ISBN 83-7073-071-X.
- ↑ Jadwiga Knaflewska, Michał Siemionowicz: Przyroda polska. Podsiedlik-Raniowski i Spółka, s. 11. ISBN 83-7341-480-0.
- ↑ Piovesan, Gianluca, et al. "Structural patterns, growth processes, carbon stocks in an Italian network of old-growth beech forests." Italian Journal of Forest and Mountain Environments 65 (5): 557-590, 2010
- ↑ a b Andrzej Szczepkowski, Stefan Tarasiuk: Stan zdrowotny zagrożonych zamieraniem drzewostanów bukowych w Polsce. [dostęp 2013-06-16]. (pol.).
- ↑ a b Małgorzata Sułkowska, Jan Kowalczyk, Paweł Przybylski: Zmienność genetyczna i ekotypowa buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) w Polsce. [dostęp 2013-06-17]. (pol.).
- ↑ J. Tomanek "Botanika leśna" PWRiL * Warszawa 1997 s. 237
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Daniella Ivanova, Vladimir Vladimirov, Pepa Stanimirova: Mediterranean chromosome number reports. Herbarium Mediterraneum Panormitanum, 2005. [dostęp 2013-06-01]. (ang.).
- ↑ Andrzej Szczepkowski: Odporność drewna buka zwyczajnego, z drzew o zróżnicowanym stanie zdrowotnym, na rozkład powodowany przez grzyby. [dostęp 2013-06-17]. (pol.).
- ↑ a b c Dariusz Wyrwicki Ogród botaniczny UW: Buk pospolity. [dostęp 2013-06-17]. (pol.).
- ↑ Klub przyrodników: Przykładowe wymiary drzew,kwalifikujące je do ochrony, według propozycji sformułowanych dla wybranych kompleksów leśnych w Polsce. [dostęp 2013-06-16]. (pol.).
- ↑ Janina Jasnowska, Mieczysław Jasnowski, Jan Radomski: Botanika. Szczecin: Brasika, 1995, s. 403. ISBN 83-902821-1-9.
- ↑ a b c d Drzewa w pomniki zaklęte. [dostęp 2013-06-05].
- ↑ Instytut Dendrologii PAN: Buk pospolity. [dostęp 2014-06-06]. (pol.).
- ↑ Kwietnik. Rośliny barwne w listopadzie. „Kwietnik”. XI, s. 53, 2006. Warszawa: Agora SA. ISSN 1233-3808.
- ↑ a b c d e f g Związek Szkółkarzy Polskich: Fagus sylvatica. [dostęp 2013-06-02]. (pol.).
- ↑ Najgrubsze drzewa w lasach Państwowych. [dostęp 2013-06-05].
Bibliografia
- Włodzimierz Seneta, Drzewa i krzewy liściaste, Tom III (D-H), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, ISBN 83-01-12029-0