Kasztelan: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana]

Usunięta treść Dodana treść

Jednokolumnowy

Wersja z 11:48, 5 mar 2015

Kasztelan (łac. comes castellanus, komes grodowy, żupan; nazwa kasztelan pojawia się w XII w.) – urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.

Średniowiecze

Od początku XIII wieku w źródłach pochodzących z ziem polskich pojawia się urząd kasztelana i okręg przez niego zarządzany – kasztelania. Nie do końca jest jasne w jakim stosunku pozostawali kasztelani do wcześniejszych zarządców okręgów grodowych – żupanów. W tym samym okresie w Niemczech, cesarz Konrad III dokonał reformy administracji i utworzył urząd burgrabiego, możliwe, że Piastowie wzorowali się na wzorach niemieckich. Na ogół przyjmuje się jednak, że kasztelan był prostą kontynuacją urzędu pana grodowego, pod zmienioną nazwą^[1]. Okręgi kasztelańskie były zazwyczaj dużo mniejsze od swych poprzedników, choć zależało to od regionu, w ziemi krakowskiej było 6 kasztelani, w sandomierskiej 4, w sieradzkiej 3, gdy w Wielkopolsce ich liczba dochodziła 30, na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej 13^[1], a na Śląsku aż 60^[2].

Kompetencje kasztelana były bardzo szerokie obejmowały sądownictwo, skarbowość, zarząd dóbr książęcych, a nade wszystkim kwestie wojskowe – podstawowym zadaniem kasztelana była obrona grodu. W sprawowaniu tych funkcji wspomagali: chorąży (vexillifer), odpowiedzialny za gromadzenie rycerstwa do walki, wojski (tribunus), zastępujący go w sprawach wojskowych, sędzia grodowy (iudex castri) i zajmujący się sprawami gospodarczymi włodarz (vilicus)^[3]. Kasztelan i jego otoczenie utrzymywali się z pewnego udziału w ściąganych przez siebie daninach.

Początkowo potężna pozycja kasztelana zaczęła się kurczyć wraz z postępami rozdrobnienia, coraz mniejsze księstwa nie potrzebowały licznej administracji lokalnej, także nadawanie immunitetów wyłączało spod władzy kasztelana całe obszary, w końcowym okresie rozbicia dzielnicowego kasztelan stał się urzędem honorowym bez żadnej realnej władzy^[4]. Wprowadzenie w czasie panowania czeskiego urzędu starosty pozbawiło kasztelana resztek władzy, a podział na kasztelanie zajmował podział na powiaty, proces ten ułatwiało przyłączenie Rusi, na której ów urząd nigdy nie istniał. Ostatnie uprawnienia sądowe kasztelana zostały przelane na sądy ziemskie w 1454 roku^[5]. Władysław Łokietek podjął w pierwszych latach swych rządów próbę likwidacji kasztelanii, poprzez ich nieobsadzanie, przede wszystkim w Wielkopolsce, proces ten zahamował Kazimierz Wielki^[6] Wraz z upadkiem znaczenia kasztelana znaczenie traciły jego urzędy pomocnicze.

Hierarchia

Wśród urzędów senatorskich I Rzeczypospolitej najwyższą pozycję między senatorami świeckimi miał kasztelan krakowski, wyższą nawet od wojewodów. Kasztelanowie wileński i trocki także zasiadali pomiędzy wojewodami. Za wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych): kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzesko-kujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki (połocki), kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzesko-litewski), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański i kasztelan miński.

Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na końcu i nie na krzesłach, ale na wąskich ławach pod ścianą. Dopiero w 1775 r. zniesiono tę dyskryminację. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to: k. inflancki; k. czernihowski; k. sandecki (sądecki); k. międzyrzecki; k. wiślicki; k. biecki; k. rogoziński; k. radomski; k. zawichostski (zawichojski); k. lendzki (lądzki); k. szremski (śremski); k. żarnowski; k. małogoski; k. wieluński; k. przemyski; k. halicki; k. sanocki; k. chełmski; k. dobrzyński; k. połaniecki; k. przementski (przemęcki); k. krzywiński; k. czechowski; k. nakielski; k. rozbirski (rospierski); k. biechowski; k. bydgoski; k. brzeziński; k. kruświcki (kruszwicki); k. oświęcimski; k. kamiński (kamieński); k. spicimirski (spicymierski); k. inowłodzki; k. kowalski; k. santocki; k. sochaczewski; k. warszawski; k. goślicki (gostyniński); k. wiski; k. raciązki (raciąski); k. sierpski; k. wyszogrodzki; k. rypiński; k. zakroczymski; k. ciechanowski; k. liwski, k. stoński (słoński); k. lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy k. wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.

I na sam koniec senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, łęczycki i inowłocławski.

Co do kasztelanów konarskich, to jest przykład niekompetencji ówczesnych urzędników. Dawnymi czasy (do XIV wieku) „konarski” był nazwą urzędu koniuszego. Później tej nazwy zapomniano, zachowała się tylko w tych trzech ziemiach (Kujawy, łęczyckie, sieradzkie). Ale nawet tam nikt nie pamiętał, że chodzi o koniuszych. Jakimś trafem uznano, że „konarski” to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. Gdy powstawał senat i włączano doń wszystkich senatorów mniejszych, trzej konarscy zostali zaliczeni w poczet kasztelanów. Jak pisze Z. Góralski: „W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nie istniejącego urzędu”^[7].

W Senacie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego również zasiadali senatorowie-kasztelanowie, lecz ich tytuły nie zwierały odniesień do nazw grodów.

Tytuły odojcowskie

Tradycyjnie dzieciom kasztelanów przysługiwały tytuły odojcowskie. Dla synów tytułem takim był kasztelanic^[8], a dla córek kasztelanka^[9].

↑ ^a ^b Szczur 2006, s. 215.
↑ Bardach 1965, s. 254.
↑ Chorążego wymienia tylko: Bardach 1965, s. 255; pozostałe urzędy identycznie, tak u niego, jak i u: Szczur 2006, s. 216.
↑ Szczur 2006, s. 216.
↑ Bardach 1965, s 454-455.
↑ Szczur 2006, s. 423.
↑ Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 137-139.
↑ Kasztelanic – Słownik Języka Polskiego.
↑ Kasztelanka – Słownik Języka Polskiego.

Linki zewnętrzne

Urzędy główne i sejmowanie do połowy XVIII w. w: Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie

[szczur215-1] Szczur 2006, s. 215.

[2] Bardach 1965, s. 254.

[3] Chorążego wymienia tylko: Bardach 1965, s. 255; pozostałe urzędy identycznie, tak u niego, jak i u: Szczur 2006, s. 216.

[4] Szczur 2006, s. 216.

[5] Bardach 1965, s 454-455.

[6] Szczur 2006, s. 423.

[7] Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 137-139.

[8] Kasztelanic – Słownik Języka Polskiego.

[9] Kasztelanka – Słownik Języka Polskiego.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

@@ Linia 17: / Linia 17: @@
 I na sam koniec senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich ([[koniuszy]]ch): konarski sieradzki, łęczycki i inowłocławski.
-Co do kasztelanów konarskich, to jest przykład niekompetencji ówczesnych urzędników. Dawnymi czasy (do XIV wieku) „konarski” był nazwą urzędu koniuszego. Później tej nazwy zapomniano, zachowała się tylko w tych trzech ziemiach (Kujawy, łęczyckie, sieradzkie). Ale nawet tam nikt nie pamiętał, że chodzi o koniuszych. Jakimś trafem uznano, że „konarski” to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. Gdy powstawał senat i włączano doń wszystkich senatorów mniejszych, owi trzej konarscy załapali się {{styl}} właśnie jako kasztelanowie. Jak to ładnie {{styl}} pisze Z. Góralski: „W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nie istniejącego urzędu”<ref>Z. Góralski, ''Urzędy i godności w dawnej Polsce'', Warszawa 1983, s. 137-139.</ref>.
+Co do kasztelanów konarskich, to jest przykład niekompetencji ówczesnych urzędników. Dawnymi czasy (do XIV wieku) „konarski” był nazwą urzędu koniuszego. Później tej nazwy zapomniano, zachowała się tylko w tych trzech ziemiach (Kujawy, łęczyckie, sieradzkie). Ale nawet tam nikt nie pamiętał, że chodzi o koniuszych. Jakimś trafem uznano, że „konarski” to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. Gdy powstawał senat i włączano doń wszystkich senatorów mniejszych, trzej konarscy zostali zaliczeni w poczet kasztelanów. Jak pisze Z. Góralski: „W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nie istniejącego urzędu”<ref>Z. Góralski, ''Urzędy i godności w dawnej Polsce'', Warszawa 1983, s. 137-139.</ref>.
 W Senacie [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]] i [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]] również zasiadali senatorowie-kasztelanowie, lecz ich tytuły nie zwierały odniesień do nazw grodów.