Gustav Radbruch

Gustav Radbruch

Tytułowa strona „Rechtsphilosophie” autorstwa Gustava Radbrucha z 1932 r.

Gustav Radbruch (ur. 21 listopada 1878 w Lubece, zm. 23 listopada 1949 w Heidelbergu) – niemiecki filozof i profesor prawa, przedstawiciel neokantowskiej szkoły badeńskiej. Minister sprawiedliwości Rzeszy w drugim gabinecie kanclerza Josepha Wirtha (październik 1921 – listopad 1922) i dwu gabinetach Gustava Stresemanna (sierpień – listopad 1923)

Przeszedł do historii głównie dzięki tzw. formule Radbrucha (lex iniustissima non est lex, czyli prawo krańcowo niesprawiedliwe nie jest prawem), zgodnie z którą przepisy prawa pozytywnego (stanowionego) (lex), które są „rażąco, w najwyższym stopniu sprzeczne” z prawem naturalnym (ius), mogą i powinny być w procesie stosowania prawa traktowane tak, jakby w ogóle nie obowiązywały.

O formule Radbrucha należy mówić w odpowiednim kontekście historycznym. Przed II wojną światową w zachodniej filozofii prawa dominował skrajny, ortodoksyjny pozytywizm prawniczy zakładający, że każda norma prawna, wydana przez odpowiedni organ państwowy w odpowiedniej formie i w odpowiedni sposób jest częścią systemu prawa i jest normą bezwzględnie obowiązującą.

Test dla pozytywizmu prawniczego przyniosła praktyka III Rzeszy, której instytucje stanowiły prawo zgodnie z pozytywistycznymi kryteriami legalności, ale z pogwałceniem podstawowych zasad etycznych (por. Ustawy norymberskie). Orzeczenia Trybunału Norymberskiego musiały się zatem odwoływać nie do niemieckiego prawa stanowionego (lex), ale do „prawa naturalnego” (ius) i moralnych ocen sędziów.

Radbruch pisał:

Wtedy zastosowano formułę Radbrucha pozwalająca rozpoznać i wyeliminować ustawowe bezprawie (Unrecht). Formułę Radbrucha zaczął wykorzystywać Federalny Trybunał Konstytucyjny najpierw w odniesieniu do prawa Niemiec nazistowskich, a w latach 90. także prawa NRD (w szczególności słynnego przypadku strzelców przy murze). Koncepcje Radbrucha przesunęły tym samym niemiecką doktrynę prawa od coraz bardziej niepopularnego pozytywizmu prawnego ku koncepcjom prawnonaturalnym.

W III Rzeczypospolitej Trybunał Konstytucyjny nie odwołał się do formuły Radbrucha. Opowiedziano się za pozytywistyczną koncepcją prawa, co spowodowało nieuchylenie systemu prawa uchwalonego w okresie PRL-u, mimo że było ono w wielu przypadkach niemoralne i niehumanitarne. W Polsce przyjęto koncepcję Harta – skazanie, ale na mocy przepisów wprowadzonych później, ex tunc.

Bibliografia

• Gustaw Radbruch, Wstęp do prawoznawstwa, Trzaska, Evert & Michalski, Warszawa 1924.
• Gustaw Radbruch, Zarys filozofji prawa, Księgarnia Powszechna, Warszawa-Kraków, 1938.
• Jerzy Zajadło, Formuła Radbrucha. Filozofia prawa na granicy pozytywizmu prawniczego, Arche, Gdańsk 2001
• Jerzy Zajadło, Dziedzictwo przeszłości. Gustaw Radbruch: portret filozofa, prawnika, polityka i humanisty, Arche, Gdańsk 2007