Książę: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Nie podano opisu zmian |
|||
| Linia 83: | Linia 83: | ||
Gdy w [[Niemcy|Niemczech]] w 1919 r. zniesiono tytuły arystokratyczne, stały się one częścią nazwiska rodowego i tak zamiast „Freiherr Werner von Braun” urzędowo stosuje się „Werner Freiherr von Braun” (Werner baron von Braun) czy też zamiast „Graf Anton von Magnis” pisze się „Anton Graf von Magnis” (Antoni hrabia Magnis). W Austrii tytuły zniesiono zupełnie i nawet arcyksiążę [[Otto von Habsburg]] funkcjonuje jako Otto Habsburg-Lothringen (nawet używanie „von” jako tytułu szlacheckiego jest zakazane przez austriacką konstytucję). |
Gdy w [[Niemcy|Niemczech]] w 1919 r. zniesiono tytuły arystokratyczne, stały się one częścią nazwiska rodowego i tak zamiast „Freiherr Werner von Braun” urzędowo stosuje się „Werner Freiherr von Braun” (Werner baron von Braun) czy też zamiast „Graf Anton von Magnis” pisze się „Anton Graf von Magnis” (Antoni hrabia Magnis). W Austrii tytuły zniesiono zupełnie i nawet arcyksiążę [[Otto von Habsburg]] funkcjonuje jako Otto Habsburg-Lothringen (nawet używanie „von” jako tytułu szlacheckiego jest zakazane przez austriacką konstytucję). |
||
W Polsce tytuł księcia i inne tytuły arystokratyczne pozbawiła znaczenia prawnego [[konstytucja marcowa]] (1921). [[Konstytucja kwietniowa]] z 1935 r. zezwoliła na dowolne posługiwanie się swoimi tytułami, o ile nie narusza to porządku prawnego. Natomiast [[Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej|Konstytucja RP z 1997 r.]] nie wypowiada się na ten temat. W Polsce szyk „imię-tytuł-nazwisko” był zwyczajem jeszcze przedrozbiorowym, jednak ograniczonym do ceremonialnych uroczystości i podpisów itp. Wskutek snobizmu czy też mody konstrukcję tę zaczęto naśladować i stosować szerzej także w języku polskim; stąd niekiedy zamiast mówić „hrabia Wojciech Dzieduszycki” używa się nieco pretensjonalnej formy „Wojciech hr. Dzieduszycki” czy też „Adam Karol książę Czartoryski” |
W Polsce tytuł księcia i inne tytuły arystokratyczne pozbawiła znaczenia prawnego [[konstytucja marcowa]] (1921). [[Konstytucja kwietniowa]] z 1935 r. zezwoliła na dowolne posługiwanie się swoimi tytułami, o ile nie narusza to porządku prawnego. Natomiast [[Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej|Konstytucja RP z 1997 r.]] nie wypowiada się na ten temat. W Polsce szyk „imię-tytuł-nazwisko” był zwyczajem jeszcze przedrozbiorowym, jednak ograniczonym do ceremonialnych uroczystości i podpisów itp. Wskutek snobizmu czy też mody konstrukcję tę zaczęto naśladować i stosować szerzej także w języku polskim; stąd niekiedy zamiast mówić „hrabia Wojciech Dzieduszycki” używa się nieco pretensjonalnej formy „Wojciech hr. Dzieduszycki” czy też „Adam Karol książę Czartoryski”. |
||
== Zobacz też == |
== Zobacz też == |
||
Wersja z 20:51, 9 maj 2016
Książę – tytuł przysługujący:
- monarchom suwerennych państw (księstwo), np. książę Monako
- feudalnym władcom wielkich jednostek terytorialnych w ramach monarchii, podległych królowi lub cesarzowi, np. książęta Andegawenii
- przedstawicielom arystokracji, parom (tytuł arystokratyczny), wywodzący się najczęściej z powyższych dwóch kategorii.
- członkom rodziny suwerennego monarchy (np. w formie książę krwi)
Polskiemu słowu książę odpowiada w innych językach kilka różnych znaczeń. Z pewnym uproszczeniem można wydzielić dwie podstawowe grupy książąt funkcjonujące w językach europejskich, wywodzące się od dwóch łacińskich słów princeps i dux. W języku polskim nie ma jednak rozróżnienia pomiędzy tymi tytułami.
Etymologia polska
Jego źródłosłów związany jest ze staropolskim słowem ksiądz (wcześniej przedhistoryczne kniądz), staroruskim kniaź, czeskim knieze czy południowosłowiańskim knez. Książę różnił się od króla tym, że nie był koronowany. Książę może władać lub być właścicielem księstwa. Na terenie pogańskiej Słowiańszczyzny wyraz książę oznaczał po prostu władcę terytorialnego lub plemiennego, bez jakiegokolwiek odniesienia do godności chrześcijańskich książąt, królów i cesarzy.
Princeps
Etymologia
Princeps łac. – pierwszy, w znaczeniu pierwszy wśród równych, pierwotnie w starożytnym Rzymie oznaczało przywódców senatu – Princeps senatus, później przejęte jako tytuł cesarzy. Stąd wywodzą się słowa we współczesnych językach europejskich:
- fr., ang. – prince, forma żeńska: princess, princesse
- wł i hiszp. – príncipe, forma żeńska: principessa
- niem. – Fürst oraz późniejsze Prinz, formy żeńskie: Fürstin i Prinzessin
Zastosowanie
- władców niepodległych państw, nie będących królestwami – np. książęta (prince) Monako lub Liechtensteinu. Tytułem princeps określano także niekoronowanych władców Polski, np. Mieszka I.[potrzebny przypis]
- Tytuł księcia, dawniej niezależnych księstw, później wchodzących w skład większych monarchii. Posiadają różny status: od ziem odrębnych terytorialnie i posiadających niekiedy pewną samodzielność aż do zwykłych godności tytularnych, będących faktycznie zwykłymi tytułami arystokratycznymi (patrz poniżej). W formie tej współcześnie bywa też stosowany jako tytuł następcy tronu np. książę Walii, książę Asturii lub książę Oranii, związany w tym przypadku z feudalną władzą terytorialną (obecnie jedynie symboliczną).
- członków rodzin królewskich lub cesarskich, jako tytuł honorowy, bez odniesienia do feudalnej władzy terytorialnej. Stosowane tu bywają ściślejsze rozróżnienia pokrewieństwa z suwerenem – np. Książę Krwi Królewskiej lub Książę krwi. Charakterystycznym dla niektórych monarchii jest osobliwy tytuł następcy tronu – Książę koronny (książę korony). Tytuł używany także przez niekoronowanych mężów królowych – książę małżonek.
- wielkich panów feudalnych, podległych bezpośrednio cesarzowi lub królowi.
- W Świętym Cesarstwie Rzymskim do kategorii tej zaliczali się książęta Rzeszy (Reichsfürsten), będący bezpośrednimi wasalami cesarza. Tytuł przysługiwał: książętom elektorom (Kurfürsten, mający prawo wyboru cesarza), książętom (Herzog), a także hrabiom (margrabiom, landgrafom i palatynom) oraz wolnym baronom (Freiherren). Tytuł Fürst przysługiwał też arcybiskupom, biskupom i niektórym opatom. Na Śląsku biskupowi wrocławskiemu przysługiwał tytuł księcia Nysy (Fürst von Neisse).
- tytuł arystokratyczny, zazwyczaj niższy rangą od księcia – diuka (niem. Herzog, ang. duke) bez faktycznej feudalnej władzy terytorialnej, czysto honorowy, nadawany od XVI w., m.in. w Niemczech (np. Fürst von Bismarck), Francji (Prince de Polignac), Rosji (książę Potiomkin) czy w Polsce, tuż przed rozbiorami (książę Poniński).
- W Wielkiej Brytanii kurtuazyjny tytuł księcia stosowany jest w szczególnie oficjalnych sytuacjach także wobec markizów i earlów (Most Noble and Puissant Prince).
- Do tej kategorii książąt należy też zaliczyć potomków lokalnych dynastii panujących w księstwach włączonych do Rosji i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Należy do niej większość kniaziowskich rodzin dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Tytuły pochodne
- Wielki książę (łac. Magnus Princeps) – tytuł m.in. Habsburskich Wielkich Książąt Siedmiogrodu, a także członków domu Romanowów.
- Kniaź – tytuł arystokratyczny, tłumaczony jako książę, lub rzadziej hrabia.
Dux
Etymologia
Dux łac. – wódz, pierwotnie dowódcy w armii rzymskiej, później stosowany także na określenie wodzów barbarzyńskich wojowniczych plemion okresu wędrówki ludów. W cesarstwie Karolingów tym tytułem określano wodzów plemion niefrankijskich – np. Alemanów, Bawarów czy Akwitanów. W IX/X wieku przekształcił się w tytuł dziedzicznych władców plemiennych, później władców terytorialnych. Tytuł od zawsze odnosił się więc do jurysdykcji ziemskiej. Jako książąt określano niepodległych władców plemion słowiańskich (m.in. Meklemburgii, Pomorza). Dla władców Czech i Polski był to krok w kierunku otrzymania korony królewskiej.
Od łacińskiego słowa „dux” wywodzą się określenia w językach m.in.
- angielskim – duke, forma żeńska: duchess
- francuskim – duc, forma żeńska: duchesse
- włoskim – duca, doge, forma żeńska: duchessa
- hiszpańskim – duque, forma żeńska: duquesa
Inna jest etymologia w językach:
- niemieckim – Herzog, forma żeńska: Herzogin
- polskim, czeskim, węgierskim – wojewoda
Dosłownymi tłumaczeniami z łaciny są tytuł polskiego, czeskiego i węgierskiego wojewody oraz niemieckiego Herzoga (słowo to oznacza dokładnie tego co ciągnie (prowadzi) za sobą wojsko – niem. He(e)r (Heer – wojsko) oraz zog (ziehen – ciągnąć, pchać do przodu)). W Polsce tytuł wojewody przekształcił się w tytuł wysokiego urzędnika, zwierzchnika administracji województwa, o ograniczanych z czasem funkcjach wojskowych. W Czechach i na Węgrzech tytuł ten pozostał odpowiednikiem zachodnioeuropejskich tytułów księcia.
Powszechnym w języku polskim odpowiednikiem zachodnioeuropejskiej formy dux, jest książę. Niekiedy spotykane jest także określenie – diuk.
Zastosowanie
Obecnie jest używany na określenie:
- władców księstw, które uzyskały po kongresie wiedeńskim suwerenność – w Niemczech np. Szlezwik-Holsztyn, Anhalt, Nassau, we Włoszech m.in. Modena, Parma, Lukka, w wyższej randze Wielkiego Księcia – dla władców m.in. Litwy, Luksemburga, Oldenburga. Tytuł weneckiego doży również ma tę samą etymologię.
- władców księstw lennych, podległych większemu suwerenowi – np. większość księstw Rzeszy (podległych cesarzowi), księstwa (województwa) Siedmiogrodu, Mołdawii, Wołoszczyzny (podległe sułtanowi) lub dzielnicowych książąt polskich.
- tytuł arystokratyczny – wyższy od tytułu prince (Fürst), nadawany m.in. w wielu monarchiach europejskich, m.in. Wielkiej Brytanii, Holandii, Belgii, Hiszpanii, dawniej we Francji, także napoleońskiej i cesarstwie niemieckim. Pierwotnie był tytułem feudalnym, ściśle związanym ze zwierzchnością terytorialną, później w niektórych monarchiach nadawany także jako godność tylko honorowa-tytularna (np. tytuł Herzog von Lauenburg, nadany Ottonowi von Bismarck).
- royal dukes – w Zjednoczonym Królestwie tytuł tradycyjnie przysługujący członkom rodziny królewskiej (m.in. Duke of Gloucester, Duke of Kent, Duke of Edinburgh, Duke of York), wywodzący się z dawnych księstw terytorialnych, obecnie bez faktycznej władzy terytorialnej, jedynie godność honorowa.
Tytuły pochodne
Od tego tytułu pochodzą:
- Arcyksiążę (łac. Archdux) – Tytuł władców Austrii, a następnie oficjalny tytuł arystokratyczny nadawany wyłącznie książętom i księżniczkom austriackim z Domu Habsburgów.
- Wielki książę (łac. Magnus Dux) – to tytuł który przysługiwał m.in. władcom Litwy. W zachodniej Europie niektórzy książęta również uzyskiwali suwerenność, zwłaszcza po 1815 roku. Księstwem tej klasy jest np. Wielkie Księstwo Luksemburga.
- Doża – tytuł władców republik Wenecji i Genui.
Tytuły będące odpowiednikiem diuka:
- Wojewoda – tytuł będący w językach słowiańskich częstym odpowiednikiem łacińskiego dux.
- Hospodar – tytuł w języku polskim określający suwerennych władców Mołdawii i Wołoszczyzny, także arystokratyczny tytuł słowiański.
Książęta w Polsce
.png)
W Polsce tytuł księcia przysługiwał początkowo tylko członkom dynastii panującej. Książęta piastowscy władający dzielnicami mieli według nomenklatury europejskiej tytuł księcia – princepsa, jako członkowie rodu panującego, i tytuł księcia – diuka, jako władcy księstw dzielnicowych. W stosunku do najbliższych spadkobierców króla stosowano zwykle tytuł królewicz, królewna. Używanie tytułów arystokratycznych, jako sprzeciwiające się równości szlacheckiej było zabronione, czego początkowo ściśle przestrzegano. Jednak po unii lubelskiej zezwolono na używanie tytułów książęcych potomkom dynastii książęcych Litwy i Rusi, później zezwolono na używanie tytułów książęcych kilku rodom magnackim, które otrzymały zagraniczne nadania godności (od cesarza, papieża, królów Francji, Czech, Węgier). Pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej sejm zaczął również nadawać polskie tytuły książęce.
Wobec braku feudalnych tradycji i odpowiedniej nomenklatury tym samym tytułem książę określano zarówno książąt z rodu Giedyminowiczów (m.in. Czartoryscy, Sanguszkowie, Wiśniowieccy, Trubeccy, Koreccy) i Rurykowiczów (Ostrogscy, Czetwertyńscy), potomków kniaziów tatarskich (Glińscy, Baranowscy), diuków (Lubomirscy, Ossolińscy), książąt krwi (Sobiescy, Poniatowscy), jak i książąt tytularnych (Radziwiłłowie, Sapiehowie).
Tytuł książęcy przysługiwał też niektórym polskim hierarchom kościelnym:
- biskupowi krakowskiemu tytuł księcia siewierskiego
- biskupowi warmińskiemu tytuł księcia warmińskiego.
Na Śląsku biskupi wrocławscy posiadali tytuł księcia Nysy.
Tytułem książąt kościoła określa się też zwyczajowo najwyższych hierarchów kościelnych, zwłaszcza kardynałów.
Tytulatura książęca po I wojnie światowej
Gdy w Niemczech w 1919 r. zniesiono tytuły arystokratyczne, stały się one częścią nazwiska rodowego i tak zamiast „Freiherr Werner von Braun” urzędowo stosuje się „Werner Freiherr von Braun” (Werner baron von Braun) czy też zamiast „Graf Anton von Magnis” pisze się „Anton Graf von Magnis” (Antoni hrabia Magnis). W Austrii tytuły zniesiono zupełnie i nawet arcyksiążę Otto von Habsburg funkcjonuje jako Otto Habsburg-Lothringen (nawet używanie „von” jako tytułu szlacheckiego jest zakazane przez austriacką konstytucję).
W Polsce tytuł księcia i inne tytuły arystokratyczne pozbawiła znaczenia prawnego konstytucja marcowa (1921). Konstytucja kwietniowa z 1935 r. zezwoliła na dowolne posługiwanie się swoimi tytułami, o ile nie narusza to porządku prawnego. Natomiast Konstytucja RP z 1997 r. nie wypowiada się na ten temat. W Polsce szyk „imię-tytuł-nazwisko” był zwyczajem jeszcze przedrozbiorowym, jednak ograniczonym do ceremonialnych uroczystości i podpisów itp. Wskutek snobizmu czy też mody konstrukcję tę zaczęto naśladować i stosować szerzej także w języku polskim; stąd niekiedy zamiast mówić „hrabia Wojciech Dzieduszycki” używa się nieco pretensjonalnej formy „Wojciech hr. Dzieduszycki” czy też „Adam Karol książę Czartoryski”.
Zobacz też
Inne tytuły równe księciu
- kardynał – książę Kościoła
- emir, mirza – książęta w państwach islamskich
- earl – anglosaska forma księcia, lub hrabiego
Inne hasła nawiązujące tematyką