Wojska Ochrony Pogranicza: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Kerim44 (dyskusja | edycje)
poprawa linków
Kerim44 (dyskusja | edycje)
poprawa linków
Linia 79: Linia 79:
Rozkaz organizacyjny Departamentu WOP z 29 września 1945 roku dokonał podziału granic państwa na odcinki oddziałów, komend i strażnic. Rozkaz ten określał także dyslokację oddziałów. Według wstępnych założeń oddział 1 rozlokować się miał w [[Żagań|Żaganiu]], 2 – w [[Rzepin|Rzepinie]], 3 – w [[Stargard|Stargardzie]], 4 – w [[Gdańsk|Gdańsku]], 5 – w [[Węgorzewo|Węgorzewie]], 6 – w [[Sokółka|Sokółce]], 7 – we [[Włodawa|Włodawie]], 8 – w [[Przemyśl|Przemyślu]], 9 – w [[Nowy Sącz|Nowym Sączu]], 10 – w [[Koźle (Kędzierzyn-Koźle)|Koźlu]] i 11 – w [[Bolkowice (województwo dolnośląskie)|Bolkowicach]]{{refn|grupa=uwaga|Spośród wymienionych tylko dwa (w Gdańsku i Przemyślu) utrzymywały się w wyznaczonych miejscowościach.}}. Średnio na oddział przypadało 321,6 km, na komendę 66,7 km, a na strażnicę 14,4 km granicy. Najdłuższe odcinki otrzymały oddziały 4 i 9.{{odn|Dominiczak|1985|s=47}}.
Rozkaz organizacyjny Departamentu WOP z 29 września 1945 roku dokonał podziału granic państwa na odcinki oddziałów, komend i strażnic. Rozkaz ten określał także dyslokację oddziałów. Według wstępnych założeń oddział 1 rozlokować się miał w [[Żagań|Żaganiu]], 2 – w [[Rzepin|Rzepinie]], 3 – w [[Stargard|Stargardzie]], 4 – w [[Gdańsk|Gdańsku]], 5 – w [[Węgorzewo|Węgorzewie]], 6 – w [[Sokółka|Sokółce]], 7 – we [[Włodawa|Włodawie]], 8 – w [[Przemyśl|Przemyślu]], 9 – w [[Nowy Sącz|Nowym Sączu]], 10 – w [[Koźle (Kędzierzyn-Koźle)|Koźlu]] i 11 – w [[Bolkowice (województwo dolnośląskie)|Bolkowicach]]{{refn|grupa=uwaga|Spośród wymienionych tylko dwa (w Gdańsku i Przemyślu) utrzymywały się w wyznaczonych miejscowościach.}}. Średnio na oddział przypadało 321,6 km, na komendę 66,7 km, a na strażnicę 14,4 km granicy. Najdłuższe odcinki otrzymały oddziały 4 i 9.{{odn|Dominiczak|1985|s=47}}.


Na podstawie rozkazu Nr 0304/Org. Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 28 października 1945 szefowie wydziałów WOP przy dowództwach [[Okręg wojskowy|okręgów wojskowych]] zorganizowali 15 listopada 1945 pięćdziesiąt jeden przejściowych punktów kontrolnych (PPK) do kontroli ruchu w [[Przejście graniczne|przejściach granicznych]], w tym 27 drogowych, 19 kolejowych, 4 morskie i 1 lotniczy{{odn|Dominiczak|1985|s=46}}.
Na podstawie rozkazu Nr 0304/Org. [[Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (1944)|Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego]] z 28 października 1945 szefowie wydziałów WOP przy dowództwach [[Okręg wojskowy|okręgów wojskowych]] zorganizowali 15 listopada 1945 pięćdziesiąt jeden przejściowych punktów kontrolnych (PPK) do kontroli ruchu w [[Przejście graniczne|przejściach granicznych]], w tym 27 drogowych, 19 kolejowych, 4 morskie i 1 lotniczy{{odn|Dominiczak|1985|s=46}}.


Organizowana pośpiesznie struktura organizacyjna WOP miała sporo wad. Najwcześniej zwrócono uwagę na niewłaściwą dyslokację oddziałów i pododdziałów. Formowany w rejonie Żagania 1 Oddział OP przez pół roku stacjonował w Sulikowie, by od kwietnia 1946 roku przenieść się na do Lubania Śląskiego, a 4 Oddział formowany w Gdańsku do października 1946 roku stacjonujący w Słupsku, przeniesiony został do Koszalina. Sformowany w Nowym Sączu 9 Oddział przeniesiono do Krakowa, a 5 Oddział z Olsztyna do Kętrzyna. Nowo sformowany 12 Oddział, do jesieni 1946 roku przebywający w Sopocie, przeniesiony został do Gdańska{{odn|Dominiczak|1985|s=58–59}}.
Organizowana pośpiesznie struktura organizacyjna WOP miała sporo wad. Najwcześniej zwrócono uwagę na niewłaściwą dyslokację [[Oddział wojskowy|oddziałów]] i [[Pododdział|pododdziałów]]. Formowany w rejonie Żagania 1 Oddział OP przez pół roku stacjonował w [[Sulików (województwo dolnośląskie)|Sulikowie]], by od kwietnia 1946 roku przenieść się na do [[Lubań Śląski|Lubania Śląskiego]], a 4 Oddział formowany w Gdańsku do października 1946 roku stacjonujący w [[Słupsk|Słupsku]], przeniesiony został do Koszalina. Sformowany w Nowym Sączu 9 Oddział przeniesiono do Krakowa, a 5 Oddział z [[Olsztyn|Olsztyna]] do [[Kętrzyn|Kętrzyna]]. Nowo sformowany 12 Oddział, do jesieni 1946 roku przebywający w [[Sopot|Sopocie]], przeniesiony został do Gdańska{{odn|Dominiczak|1985|s=58–59}}.


Departament WOP i jednostki ochrony pogranicza zreorganizowano we wrześniu 1946{{refn|grupa=uwaga|Rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego nr 0153/org. z 21.09.1946{{odn|Jackiewicz|1998|s=50}}.}}. Rozwiązano wydziały WOP w okręgach wojskowych oraz kompanie łączności przeznaczone do obsługi wydziałów{{odn|Dominiczak|1985|s=58}}, podporządkowując oddziały ochrony pogranicza bezpośrednio Departamentowi WOP. Oddziałom ochrony pogranicza nadano nazwy regionalne. W departamencie sformowano Wydział Polityczno-Wychowawczy, Węzeł Łączności i służby pomocnicze. Stan etatowy Departamentu WOP po reorganizacji wynosił 96 wojskowych i 17 pracowników kontraktowych{{odn|Jackiewicz|1998|s=7-11}}. 1 października 1946 Departament WOP przyjął funkcję dowodzenia oddziałami ochrany pogranicza. Zaopatrzenie pozostało w gestii okręgów wojskowych{{odn|Prochwicz|2011|s=151}}. Powołany został nowy 12 Oddział WOP{{odn|Dominiczak|1997|s=342}}. Oddział ten przejął od 4 Oddziału trzy komendy odcinków – w [[Lębork]]u, Sopocie i [[Elbląg]]u. 3 Oddział OP w Szczecinie przekazał 4 Oddziałowi 15 komendę odcinka w Międzyzdrojach, zatrzymując dla siebie rejony Bałtyku w okolicach Świnoujścia i Zalewu Szczecińskiego{{odn|Dominiczak|1985|s=60–61}}.
Departament WOP i jednostki ochrony pogranicza zreorganizowano we wrześniu 1946{{refn|grupa=uwaga|Rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego nr 0153/org. z 21.09.1946{{odn|Jackiewicz|1998|s=50}}.}}. Rozwiązano wydziały WOP w okręgach wojskowych oraz kompanie łączności przeznaczone do obsługi wydziałów{{odn|Dominiczak|1985|s=58}}, podporządkowując oddziały ochrony pogranicza bezpośrednio Departamentowi WOP. Oddziałom ochrony pogranicza nadano nazwy regionalne. W departamencie sformowano Wydział Polityczno-Wychowawczy, Węzeł Łączności i służby pomocnicze. Stan etatowy Departamentu WOP po reorganizacji wynosił 96 wojskowych i 17 pracowników kontraktowych{{odn|Jackiewicz|1998|s=7-11}}. 1 października 1946 Departament WOP przyjął funkcję dowodzenia oddziałami ochrany pogranicza. Zaopatrzenie pozostało w gestii okręgów wojskowych{{odn|Prochwicz|2011|s=151}}. Powołany został nowy 12 Oddział WOP{{odn|Dominiczak|1997|s=342}}. Oddział ten przejął od 4 Oddziału trzy komendy odcinków – w [[Lębork]]u, Sopocie i [[Elbląg]]u. 3 Oddział OP w [[Szczecin|Szczecinie]] przekazał 4 Oddziałowi 15 komendę odcinka w Międzyzdrojach, zatrzymując dla siebie rejony Bałtyku w okolicach Świnoujścia i Zalewu Szczecińskiego{{odn|Dominiczak|1985|s=60–61}}.


Na granicy południowej 8 Oddział w Przemyślu przejął od 9 Oddziału 38 i 39 komendę odcinka. Dla dawnych i przeformowanych oddziałów WOP ustalono nowe nazwy, pochodzące głównie od miejsca ich postoju{{odn|Dominiczak|1985|s=60}}. Po reorganizacji liczba etatów uległa zmniejszeniu o ponad 5 tysięcy. Stan etatowy kadry uległ zmniejszeniu o ponad 36%{{odn|Dominiczak|1985|s=62–63}}.
Na granicy południowej 8 Oddział w Przemyślu przejął od 9 Oddziału 38 i 39 komendę odcinka. Dla dawnych i przeformowanych oddziałów WOP ustalono nowe nazwy, pochodzące głównie od miejsca ich postoju{{odn|Dominiczak|1985|s=60}}. Po reorganizacji liczba etatów uległa zmniejszeniu o ponad 5 tysięcy. Stan etatowy kadry uległ zmniejszeniu o ponad 36%{{odn|Dominiczak|1985|s=62–63}}.


Rozkazem z 21 września 1946 roku powołano Centrum Wyszkolenia WOP. Miało ono być zlokalizowane w Rawiczu, jednak z braku pomieszczeń zorganizowano je w Ostródzie. Po przeniesieniu centrum do Kętrzyna powstała tam w roku 1949 Oficerska Szkoła WOP{{odn|Dominiczak|1985|s=62–63}}.
Rozkazem z 21 września 1946 roku powołano Centrum Wyszkolenia WOP. Miało ono być zlokalizowane w [[Rawicz|Rawiczu]], jednak z braku pomieszczeń zorganizowano je w Ostródzie. Po przeniesieniu centrum do Kętrzyna powstała tam w roku 1949 Oficerska Szkoła WOP{{odn|Dominiczak|1985|s=62–63}}.


Rozkaz ND WP nr 077/Org z 13 lutego 1947 roku nakazywał prowadzenie dalszych zmian w strukturze organizacyjnej WOP. Rozformowano wówczas 6 i 8 komendy odcinków oraz 26, 29, 33, 37, 38, 42, 43, 47 i 48 strażnice Poznańskiego Oddziału WOP, a także 109 strażnicę Oddziału Bałtyckiego. 15 komendę odcinka Oddziału Bałtyckiego WOP podporządkowano Oddziałowi Szczecińskiemu. Powołano samodzielną Krośnieńską Komendę WOP w Krośnie nad Wisłokiem. Na granicy południowej uruchomiono 16 przejściowych punktów kontrolnych małego ruchu granicznego. Do końca 1948 roku ich liczbę powiększono do 19. Zlikwidowano PPK w Siółku, Worubiu i Zeisen. Powołano trzy nowe morskie placówki kontrolne w Ustce, Darłowie i Kołobrzegu{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}. Zlikwidowano też PPK Siólko, Worubie i Zeissen, a zorganizowano drogowe w Świnoujściu i rzeczny w Gryfinie{{refn|grupa=uwaga|W publikacji Dominiczaka podano miejscowość [[Gryfice]]{{odn|Dominiczak|1971|s=129}}.}}{{odn|Dominiczak|1971|s=129}}.
Rozkaz ND WP nr 077/Org z 13 lutego 1947 roku nakazywał prowadzenie dalszych zmian w strukturze organizacyjnej WOP. Rozformowano wówczas 6 i 8 komendy odcinków oraz 26, 29, 33, 37, 38, 42, 43, 47 i 48 strażnice Poznańskiego Oddziału WOP, a także 109 strażnicę Oddziału Bałtyckiego. 15 komendę odcinka Oddziału Bałtyckiego WOP podporządkowano Oddziałowi Szczecińskiemu. Powołano samodzielną Krośnieńską Komendę WOP w [[Krosno|Krośnie nad Wisłokiem]]. Na granicy południowej uruchomiono 16 przejściowych punktów kontrolnych małego ruchu granicznego. Do końca 1948 roku ich liczbę powiększono do 19. Powołano trzy nowe morskie placówki kontrolne w Ustce, Darłowie i Kołobrzegu{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}. Zlikwidowano też PPK Siólko, Worubie i Zeissen, a zorganizowano drogowe w Świnoujściu i rzeczny w Gryfinie{{refn|grupa=uwaga|W publikacji Dominiczaka podano miejscowość [[Gryfice]]{{odn|Dominiczak|1971|s=129}}.}}{{odn|Dominiczak|1971|s=129}}.


Na początku 1947 roku rozformowano w oddziałach grupy manewrowe. W drugiej połowie roku zorganizowano we wszystkich oddziałach WOP szkoły podoficerskie{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}.
Na początku 1947 roku rozformowano w oddziałach grupy manewrowe. W drugiej połowie roku zorganizowano we wszystkich oddziałach WOP szkoły podoficerskie{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}.
Linia 100: Linia 100:
[[Plik:PRL Ensign Border Defence Army v2.svg|thumb|220px|[[Bandera]] jednostek pływających WOP]]
[[Plik:PRL Ensign Border Defence Army v2.svg|thumb|220px|[[Bandera]] jednostek pływających WOP]]
[[Plik:PRL Border Defence naval aviation flag.svg|thumb|220px|[[Flaga]] lotnictwa morskiego WOP]]
[[Plik:PRL Border Defence naval aviation flag.svg|thumb|220px|[[Flaga]] lotnictwa morskiego WOP]]
W 1948 na bazie Departamentu WOP sformowano Główny Inspektorat Ochrony Pogranicza{{refn|grupa=uwaga|Rozkaz MON nr 055/0rg. z 20 marca 1948{{odn|Jackiewicz|1998|s=12}}.}}. Podlegał II wiceministrowi obrony narodowej, gen. Stanisławowi Popławskiemu. Stan etatowy wynosił: 155 wojskowych i 21 pracowników kontraktowych{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}.
W 1948 na bazie Departamentu WOP sformowano Główny Inspektorat Ochrony Pogranicza{{refn|grupa=uwaga|Rozkaz MON nr 055/0rg. z 20 marca 1948{{odn|Jackiewicz|1998|s=12}}.}}. Podlegał II wiceministrowi obrony narodowej, [[Stanisław Popławski|gen. Stanisławowi Popławskiemu]]. Stan etatowy wynosił: 155 wojskowych i 21 pracowników kontraktowych{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}.


Składał się on ze sztabu z wydziałami: operacyjnym, szkolenia bojowego, organizacyjno-ewidencyjnym, ruchu granicznego i konfliktów granicznych, łączności specjalnej. Ponadto w inspektoracie występowały: Zarząd Polityczno-Wychowawczy, Wydział VII (specjalny), Wydział Personalny, Wydział Inspekcji Kwatermistrzowskiej, Służba Inżynieryjno-Saperska, Inspektor Uzbrojenia, Wydział Zdrowia, Węzeł Łączności, Prokuratura i Kancelaria Tajna{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}.
Składał się on ze sztabu z wydziałami: operacyjnym, szkolenia bojowego, organizacyjno-ewidencyjnym, ruchu granicznego i konfliktów granicznych, łączności specjalnej. Ponadto w inspektoracie występowały: Zarząd Polityczno-Wychowawczy, Wydział VII (specjalny), Wydział Personalny, Wydział Inspekcji Kwatermistrzowskiej, Służba Inżynieryjno-Saperska, Inspektor Uzbrojenia, Wydział Zdrowia, Węzeł Łączności, Prokuratura i Kancelaria Tajna{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}.
Linia 106: Linia 106:
Tym samym rozkazem zmieniono nazewnictwo oddziałów i pododdziałów WOP. Oddziały WOP przemianowano na brygady ochrony pogranicza, komendy odcinków na samodzielne bataliony ochrony pogranicza, Krośnieńską Komendę WOP na Krośnieński samodzielny batalion ochrony pogranicza.
Tym samym rozkazem zmieniono nazewnictwo oddziałów i pododdziałów WOP. Oddziały WOP przemianowano na brygady ochrony pogranicza, komendy odcinków na samodzielne bataliony ochrony pogranicza, Krośnieńską Komendę WOP na Krośnieński samodzielny batalion ochrony pogranicza.


Głównemu Inspektoratowi Ochrony Pogranicza podlegało dwanaście brygad ochrony pogranicza, jeden samodzielny batalion Centrum Wyszkolenia Ochrony pogranicza i GPK – Okęcie. Zaopatrzenie inspektoratu i jednostek WOP nadal należało do III Wiceministerstwa ON i okręgów wojskowych{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}.
Głównemu Inspektoratowi Ochrony Pogranicza podlegało dwanaście brygad ochrony pogranicza, jeden samodzielny batalion Centrum Wyszkolenia Ochrony Pogranicza i GPK – Okęcie. Zaopatrzenie inspektoratu i jednostek WOP nadal należało do III Wiceministerstwa ON i okręgów wojskowych{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}.


Rozkazem Ministra Obrony Narodowej nr 205/Org. z 4 grudnia 1948 roku, z dniem 1 stycznia 1949 roku, Wojska Ochrony Pogranicza podporządkowano [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego]]{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}. Zaopatrzenie WOP przejęły Komendy Wojewódzkie MO{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}. Zbiegło się to w czasie z pogarszaniem stosunków międzynarodowych, a w kraju z rozpoczęciem walki z ''odchyleniem prawicowo – nacjonalistycznym''{{odn|Goryński|2011|s=61}}. WOP włączony został do walki ideologicznej. Migrację i przemyt zaczęto traktować jako szpiegostwo lub dywersyjną penetrację pogranicza przez agentów obcych wywiadów. Narzucenie przez kierownictwo MBP takiego widzenia zagrożeń, spowodowało daleko idące zmiany organizacyjno-strukturalne WOP{{odn|Goryński|2011|s=64}}.
Rozkazem Ministra Obrony Narodowej nr 205/Org. z 4 grudnia 1948 roku, z dniem 1 stycznia 1949 roku, Wojska Ochrony Pogranicza podporządkowano [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego]]{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}. Zaopatrzenie WOP przejęły komendy wojewódzkie MO{{odn|Jackiewicz|1995|s=12–14}}. Zbiegło się to w czasie z pogarszaniem stosunków międzynarodowych, a w kraju z rozpoczęciem walki z ''odchyleniem prawicowo – nacjonalistycznym''{{odn|Goryński|2011|s=61}}. WOP włączony został do walki ideologicznej. [[Migracja ludności|Migrację]] i [[przemyt]] zaczęto traktować jako szpiegostwo lub dywersyjną penetrację pogranicza przez agentów obcych wywiadów. Narzucenie przez kierownictwo [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|MBP]] takiego widzenia zagrożeń, spowodowało daleko idące zmiany organizacyjno-strukturalne WOP{{odn|Goryński|2011|s=64}}.


W terminie do 10 listopada 1948 roku obsadzony został ostatni odcinek graniczny w cyplu ciśnieńskim. Wybudowano strażnice WOP w Wetlinie, Ustrzykach Górnych, Stuposianach, [[Dwernik]]u i [[Hulskie (województwo podkarpackie)|Hulskikiem]]{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}.
W terminie do 10 listopada 1948 roku obsadzony został ostatni odcinek graniczny w cyplu ciśnieńskim. Wybudowano strażnice WOP w Wetlinie, Ustrzykach Górnych, Stuposianach, [[Dwernik]]u i [[Hulskie (województwo podkarpackie)|Hulskikiem]]{{odn|Dominiczak|1985|s=65–69}}.
Linia 194: Linia 194:
* Wydział Normatywno-Prawny
* Wydział Normatywno-Prawny
Po nadaniu nazw regionalnych brygadom w 1958, a oddziałom w 1959 roku dowództwu WOP podlegały{{odn|Jackiewicz|1998|s=151}}:
Po nadaniu nazw regionalnych brygadom w 1958, a oddziałom w 1959 roku dowództwu WOP podlegały{{odn|Jackiewicz|1998|s=151}}:
* 19 Kętrzyński Oddział WOP w Kętrzynie
* [[19 Kętrzyński Oddział WOP|19 Kętrzyński Oddział WOP w Kętrzynie]]
* 22 Białostocki Oddział WOP w Białymstoku
* [[22 Białostocki Oddział WOP|22 Białostocki Oddział WOP w Białymstoku]]
* 23 Chełmski Oddział WOP w Chełmie Lubelskim
* [[23 Chełmski Oddział WOP|23 Chełmski Oddział WOP w Chełmie Lubelskim]]
* 26 Przemyski Oddział WOP w Przemyślu
* [[26 Przemyski Oddział WOP|26 Przemyski Oddział WOP w Przemyślu]]
* 3 Karpacka Brygada WOP w Nowym Sączu
* [[Karpacka Brygada WOP|3 Karpacka Brygada WOP w Nowym Sączu]]
* 4 Górnośląska Brygada WOP w Gliwicach
* [[Górnośląska Brygada WOP|4 Górnośląska Brygada WOP w Gliwicach]]
* 5 Sudecka Brygada WOP w Kłodzku
* [[Sudecka Brygada WOP|5 Sudecka Brygada WOP w Kłodzku]]
* 8 Łużycka Brygada WOP w Lubaniu Śląskim
* [[Łużycka Brygada WOP|8 Łużycka Brygada WOP w Lubaniu Śląskim]]
* 9 Lubuska Brygada WOP w Krośnie Odrzańskim
* [[Lubuska Brygada WOP|9 Lubuska Brygada WOP w Krośnie Odrzańskim]]
* 12 Pomorska Brygada WOP w Szczecinie
* [[Pomorska Brygada WOP|12 Pomorska Brygada WOP w Szczecinie]]
* 15 Bałtycka Brygada WOP w Koszalinie
* 15 Bałtycka Brygada WOP w Koszalinie
* 16 Kaszubska Brygada WOP w Gdańsku Nowym Porcie
* 16 Kaszubska Brygada WOP w Gdańsku Nowym Porcie

Wersja z 21:03, 5 gru 2017

Wojska Ochrony Pogranicza
Ilustracja
Emblemat Dowództwa WOP
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

13 września 1945

Rozformowanie

15 maja 1991

Tradycje
Święto

10 czerwca[a]

Rodowód

Korpus Ochrony Pogranicza

Kontynuacja

Straż Graniczna

Dowódcy
Pierwszy

płk Gwidon Czerwiński

Ostatni

gen. dyw. Feliks Stramik

Organizacja
Dyslokacja

Dowództwo (szefostwo) WOP w Warszawie

Podległość

MON (1945–1949)
MBP (1949–1954)
MSW (1954–1965)
MON (1965–1971/1972)
MSW (1971/1972–1991)

Pamiątkowy medal
awers
rewers

Wojska Ochrony Pogranicza (WOP) – formacja wojskowa, część Sił Zbrojnych PRL i służba MSW, odrębny rodzaj wojsk powołany w 1945 r. do ochrony granic Polski.

Największy stan Wojska Ochrony Pogranicza osiągnęły w październiku 1953 roku – 33 675 wojskowych. W tej liczbie było: 4189 oficerów, 890 podchorążych, 2321 podoficerów nadterminowych, 4352 podoficerów służby zasadniczej i 21 923 szeregowych). 78% żołnierzy (26 275) tych wojsk stanowiła służba zasadnicza z poboru, a 19,6% (6610) kadra zawodowa[1].

Podczas swojej 46-letniej historii istnienia WOP wielokrotnie zmieniał podległość strukturalno-służbową, przechodząc z podległości Ministerstwa Obrony Narodowej poprzez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i odwrotnie, by w końcowej fazie swojego istnienia (od 1972 roku) pozostawać w podległości MSW, jako formacja wojskowa. Żołnierzy WOP obowiązywały te same regulaminy i przepisy ubiorcze, co pozostałych żołnierzy SZ PRL. W wyniku przemian i transformacji ustrojowej Wojska Ochrony Pogranicza zostały rozformowane w dniu 16 maja 1991[b], a w ich miejsce utworzono Straż Graniczną, jako formację typu policyjnego o charakterze prewencyjnym, powołaną do ochrony granic Polski.

W myśl ustawy z 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (art. 5 ust. 1 pkt 6) Zwiad WOP uznawany jest za organ bezpieczeństwa państwa[2].

Geneza

17 maja 1945 roku dowódca 2 Armii Wojska Polskiego otrzymał rozkaz Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 00264, nakazujący mu obsadzenie wschodniego brzegu Odry i Bystrzycy siłami pięciu dywizji piechoty – 5, 7, 8, 10 i 12[3]. Jeszcze w trakcie prac związanych z realizacją tego rozkazu, kolejna decyzja Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego przesunęła dywizje – 7, 8 i 10 dalej na zachód[4], tj. na linię Odry i Nysy Łużyckiej. Całość prac związanych z przegrupowaniem i obsadzeniem granicy państwowej przewidziano na 10 czerwca 1945 roku. Dzień ten stał się świętem utworzonych później Wojsk Ochrony Pogranicza. W sumie na granicy państwowej rozmieszczono jedenaście dywizji piechoty i jeden korpus pancerny[5].

Zabezpieczenie granic wojskami liniowymi trwało do listopada 1945 roku tj. do czasu zorganizowania Wojsk Ochrony Pogranicza. Do tej chwili struktura wewnętrzna dywizji stanowiła podstawę w organizowaniu służby granicznej. Dywizja ochraniała odcinek granicy długości ok. 120–160 km, pułk 40–70 km, batalion 12–25 km, kompania 8–15 km[6].

Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945–1948

Ochronę granicy przez jednostki liniowe traktowano jako stan przejściowy. Problem ten rozstrzygnięto rozkazem Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 0245 z 13 września 1945 roku, którym to utworzono Wojska Ochrony Pogranicza.

27 września 1945 sformowano Departament Wojsk Ochrony Pogranicza[c]. Do 14 lutego 1946 podlegał I wiceministrowi ON, gen. dyw. Wsiewołodowi Strażewskiemu, a od 30 października 1945 II wiceministrowi ON, gen. broni Karolowi Świerczewskiemu[8]. Stan etatowy wynosił: 48 wojskowych i 5 pracowników kontraktowych[9].

Składał się on z wydziałów: wywiadowczego, operacyjno-liniowego, szkolenia bojowego, łączności, ewidencji personalnej oraz sekcji porozumiewawczej konfliktów granicznych i przejściowych punktów kontrolnych[9].

Departament WOP organizował ochronę granic państwa i kierował służbami specjalistycznymi, związanymi z ochroną granic. W tym zakresie podlegały mu wydziały służby pogranicznej okręgów wojskowych, a poprzez nie oddziały ochrony pogranicza. Łączność między wydziałami służby pogranicznej OW a oddziałami ochrony pogranicza zabezpieczały samodzielne kampanie łączności sformowane w okręgach wojskowych[d].

Na szczeblu okręgów wojskowych utworzono wydziały WOP[10]:

Sformowano także[11]:

  • jedenaście dowództw oddziałów WOP z pododdziałami obsługi,
  • pięćdziesiąt trzy komendy odcinków,
  • dwieście czterdzieści dziewięć strażnic,
  • siedemnaście samodzielnych kompanii łączności,
  • Samodzielny Zakład Tresury Psów Służbowych.

Departament WOP i wydziały przy okręgach wojskowych nie stanowiły w ścisłym tego słowa znaczeniu organów dowodzenia terenowymi jednostkami organizacyjnymi, jakimi były oddziały i podległe im komendy odcinków, strażnice i przejściowe punkty kontrolne. Były to instytucje nadzorująco-kontrolne[10] Rozkaz z 13 września powołał 17 samodzielnych kompanii łączności o stanie etatowym 99 wojskowych w każdej. Ten sam rozkaz zobowiązywał szefa Departamentu WOP do utworzenia w Ostródzie Zakładu Tresury Psów Służbowych o etacie 82 wojskowych[12].

Rozkaz organizacyjny Departamentu WOP z 29 września 1945 roku dokonał podziału granic państwa na odcinki oddziałów, komend i strażnic. Rozkaz ten określał także dyslokację oddziałów. Według wstępnych założeń oddział 1 rozlokować się miał w Żaganiu, 2 – w Rzepinie, 3 – w Stargardzie, 4 – w Gdańsku, 5 – w Węgorzewie, 6 – w Sokółce, 7 – we Włodawie, 8 – w Przemyślu, 9 – w Nowym Sączu, 10 – w Koźlu i 11 – w Bolkowicach[e]. Średnio na oddział przypadało 321,6 km, na komendę 66,7 km, a na strażnicę 14,4 km granicy. Najdłuższe odcinki otrzymały oddziały 4 i 9.[13].

Na podstawie rozkazu Nr 0304/Org. Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 28 października 1945 szefowie wydziałów WOP przy dowództwach okręgów wojskowych zorganizowali 15 listopada 1945 pięćdziesiąt jeden przejściowych punktów kontrolnych (PPK) do kontroli ruchu w przejściach granicznych, w tym 27 drogowych, 19 kolejowych, 4 morskie i 1 lotniczy[14].

Organizowana pośpiesznie struktura organizacyjna WOP miała sporo wad. Najwcześniej zwrócono uwagę na niewłaściwą dyslokację oddziałów i pododdziałów. Formowany w rejonie Żagania 1 Oddział OP przez pół roku stacjonował w Sulikowie, by od kwietnia 1946 roku przenieść się na do Lubania Śląskiego, a 4 Oddział formowany w Gdańsku do października 1946 roku stacjonujący w Słupsku, przeniesiony został do Koszalina. Sformowany w Nowym Sączu 9 Oddział przeniesiono do Krakowa, a 5 Oddział z Olsztyna do Kętrzyna. Nowo sformowany 12 Oddział, do jesieni 1946 roku przebywający w Sopocie, przeniesiony został do Gdańska[15].

Departament WOP i jednostki ochrony pogranicza zreorganizowano we wrześniu 1946[f]. Rozwiązano wydziały WOP w okręgach wojskowych oraz kompanie łączności przeznaczone do obsługi wydziałów[17], podporządkowując oddziały ochrony pogranicza bezpośrednio Departamentowi WOP. Oddziałom ochrony pogranicza nadano nazwy regionalne. W departamencie sformowano Wydział Polityczno-Wychowawczy, Węzeł Łączności i służby pomocnicze. Stan etatowy Departamentu WOP po reorganizacji wynosił 96 wojskowych i 17 pracowników kontraktowych[18]. 1 października 1946 Departament WOP przyjął funkcję dowodzenia oddziałami ochrany pogranicza. Zaopatrzenie pozostało w gestii okręgów wojskowych[19]. Powołany został nowy 12 Oddział WOP[20]. Oddział ten przejął od 4 Oddziału trzy komendy odcinków – w Lęborku, Sopocie i Elblągu. 3 Oddział OP w Szczecinie przekazał 4 Oddziałowi 15 komendę odcinka w Międzyzdrojach, zatrzymując dla siebie rejony Bałtyku w okolicach Świnoujścia i Zalewu Szczecińskiego[21].

Na granicy południowej 8 Oddział w Przemyślu przejął od 9 Oddziału 38 i 39 komendę odcinka. Dla dawnych i przeformowanych oddziałów WOP ustalono nowe nazwy, pochodzące głównie od miejsca ich postoju[22]. Po reorganizacji liczba etatów uległa zmniejszeniu o ponad 5 tysięcy. Stan etatowy kadry uległ zmniejszeniu o ponad 36%[23].

Rozkazem z 21 września 1946 roku powołano Centrum Wyszkolenia WOP. Miało ono być zlokalizowane w Rawiczu, jednak z braku pomieszczeń zorganizowano je w Ostródzie. Po przeniesieniu centrum do Kętrzyna powstała tam w roku 1949 Oficerska Szkoła WOP[23].

Rozkaz ND WP nr 077/Org z 13 lutego 1947 roku nakazywał prowadzenie dalszych zmian w strukturze organizacyjnej WOP. Rozformowano wówczas 6 i 8 komendy odcinków oraz 26, 29, 33, 37, 38, 42, 43, 47 i 48 strażnice Poznańskiego Oddziału WOP, a także 109 strażnicę Oddziału Bałtyckiego. 15 komendę odcinka Oddziału Bałtyckiego WOP podporządkowano Oddziałowi Szczecińskiemu. Powołano samodzielną Krośnieńską Komendę WOP w Krośnie nad Wisłokiem. Na granicy południowej uruchomiono 16 przejściowych punktów kontrolnych małego ruchu granicznego. Do końca 1948 roku ich liczbę powiększono do 19. Powołano trzy nowe morskie placówki kontrolne w Ustce, Darłowie i Kołobrzegu[24]. Zlikwidowano też PPK Siólko, Worubie i Zeissen, a zorganizowano drogowe w Świnoujściu i rzeczny w Gryfinie[g][25].

Na początku 1947 roku rozformowano w oddziałach grupy manewrowe. W drugiej połowie roku zorganizowano we wszystkich oddziałach WOP szkoły podoficerskie[24].

Departament WOP i podległe mu jednostki zreorganizowano po raz drugi w marcu 1947[h] W departamencie przeformowano Wydział Polityczno-Wychowawczy w zarząd oraz sformowano Wydział Morski i Wydział Łączności Specjalnej. Poza tym Wydział Przejściowych Punktów Kontrolnych i Konfliktów Granicznych nazwano Wydziałem Ruchu Granicznego i Konfliktów Granicznych, a przejściowe punkty kontrolne (PPK) na granicy – granicznymi placówkami kontrolnymi (GPK)[9].

15 marca 1948 na jednostkach nawodnych Wojsk Ochrony Pogranicza wprowadzono banderę i proporzec WOP[27].

Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1948–1950

Bandera jednostek pływających WOP
Flaga lotnictwa morskiego WOP

W 1948 na bazie Departamentu WOP sformowano Główny Inspektorat Ochrony Pogranicza[i]. Podlegał II wiceministrowi obrony narodowej, gen. Stanisławowi Popławskiemu. Stan etatowy wynosił: 155 wojskowych i 21 pracowników kontraktowych[29].

Składał się on ze sztabu z wydziałami: operacyjnym, szkolenia bojowego, organizacyjno-ewidencyjnym, ruchu granicznego i konfliktów granicznych, łączności specjalnej. Ponadto w inspektoracie występowały: Zarząd Polityczno-Wychowawczy, Wydział VII (specjalny), Wydział Personalny, Wydział Inspekcji Kwatermistrzowskiej, Służba Inżynieryjno-Saperska, Inspektor Uzbrojenia, Wydział Zdrowia, Węzeł Łączności, Prokuratura i Kancelaria Tajna[29].

Tym samym rozkazem zmieniono nazewnictwo oddziałów i pododdziałów WOP. Oddziały WOP przemianowano na brygady ochrony pogranicza, komendy odcinków na samodzielne bataliony ochrony pogranicza, Krośnieńską Komendę WOP na Krośnieński samodzielny batalion ochrony pogranicza.

Głównemu Inspektoratowi Ochrony Pogranicza podlegało dwanaście brygad ochrony pogranicza, jeden samodzielny batalion Centrum Wyszkolenia Ochrony Pogranicza i GPK – Okęcie. Zaopatrzenie inspektoratu i jednostek WOP nadal należało do III Wiceministerstwa ON i okręgów wojskowych[29].

Rozkazem Ministra Obrony Narodowej nr 205/Org. z 4 grudnia 1948 roku, z dniem 1 stycznia 1949 roku, Wojska Ochrony Pogranicza podporządkowano Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego[24]. Zaopatrzenie WOP przejęły komendy wojewódzkie MO[29]. Zbiegło się to w czasie z pogarszaniem stosunków międzynarodowych, a w kraju z rozpoczęciem walki z odchyleniem prawicowo – nacjonalistycznym[8]. WOP włączony został do walki ideologicznej. Migrację i przemyt zaczęto traktować jako szpiegostwo lub dywersyjną penetrację pogranicza przez agentów obcych wywiadów. Narzucenie przez kierownictwo MBP takiego widzenia zagrożeń, spowodowało daleko idące zmiany organizacyjno-strukturalne WOP[30].

W terminie do 10 listopada 1948 roku obsadzony został ostatni odcinek graniczny w cyplu ciśnieńskim. Wybudowano strażnice WOP w Wetlinie, Ustrzykach Górnych, Stuposianach, Dwerniku i Hulskikiem[24].

1 stycznia 1949 w WOP były 2673 etaty oficerskie. 2070 z nich zostało obsadzonych. Braki sięgały około 23%. Najliczniejszą grupę żołnierzy stanowili oficerowie pochodzenia chłopskiego (40,6%) oraz robotniczego (37,5%). 79% żołnierzy było wychowankami ludowego Wojska Polskiego, 16% przedwojennego Wojska Polskiego, zaś pozostałe 5% stanowili obywatele ZSRR i oficerowie Armii Radzieckiej[potrzebny przypis]. We wrześniu 1949 roku sformowano bataliony ochrony portów, zmieniając przy tym system ochrony granicy na ich obszarze i obejmując stałą kontrolą ruch rybacki[31]. W tym okresie ochraniane przez brygady OP odcinki granicy uległy korektom i odpowiadały granicom województw, a odcinki samodzielnych batalionów OP powiatów nadgranicznych. Miało to poprawić współdziałanie między wojskami OP a powiatowymi i wojewódzkimi organami partyjnymi, UB oraz administracji publicznej[31].

Aby nadać ochronie granic większą rangę, podkreślając wojskowy charakter tej formacji, od 1 stycznia 1950 r. powrócono w nazwach jednostek do wcześniejszego określania: „Wojska Ochrony Pogranicza”[31].

Struktura organizacyjna WOP w 1948 roku

Główny Inspektorat Ochrony Pogranicza

Utrwalanie struktury organizacyjnej w latach 1951–1956

W 1950, na bazie Głównego Inspektoratu Ochrony Pogranicza, sformowano Dowództwo Wojsk Ochrony Pogranicza[j]. Podlegało ministrowi bezpieczeństwa publicznego, gen. dyw. Stanisławowi Radkiewiczowi. Stan etatowy wynosił 210 (267) wojskowych[33].

W jego skład wchodziły: sztab WOP z wydziałami: operacyjny, wyszkolenia bojowego, łączności, organizacyjno-ewidencyjny, łączności specjalnej i morski. Ponadto: Zarząd Polityczno-Wychowawczy i samodzielne wydziały: zwiadowczy, ruchu granicznego i konfliktów granicznych, uzbrojenia, inżynieryjno-saperski, służby zdrowia, służby weterynarii, a także Inspekcja Kwatermistrzowska i kancelaria główna[33].

Podlegały mu: trzynaście brygad WOP, Oficerska Szkoła WOP w Kętrzynie, Szkoła Specjalistów Morskich w Gdańsku i GPK Warszawa Okęcie[33].

Z dniem 1 stycznia 1951 roku weszła w życie nowa numeracja batalionów i brygad Wojsk Ochrony Pogranicza[34].

Dowództwo WOP i podległe mu oddziały po raz drugi zreorganizowano w 1956 roku. Rozformowano 4 brygady WOP na granicy wschodniej. W ich miejsce powołano 4 samodzielne grupy manewrowe i 4 samodzielne oddziały zwiadowcze, a w miejsce strażnic 22 placówki Zwiadu. Samodzielne grupy manewrowe powołano w Kętrzynie, Białymstoku, Chełmie Lubelskim i Przemyślu. Miały one prowadzić działania pościgowe w przypadku nielegalnego przekroczenia granicy do Polski oraz doraźnie organizowaną ochronę określonych odcinków granicy. Zadaniem samodzielnych oddziałów zwiadowczych było kierowanie pracą placówek i organizowanie pracy kontrwywiadowczej[35].

W lutym 1957 roku połączono 3 Brygadę WOP ze sztabem w Krakowie i 26 Brygadą WOP z Nowego Sącza w jedną 3 Brygadę WOP ze sztabem w Nowym Sączu[36].

Struktura WOP w 1956 roku

Żołnierze GPK Miłow w latach 50. XX w.

Dowództwo WOP w Warszawie

  • Grupa Manewrowa Kętrzyn
  • Samodzielny Oddział Zwiadowczy w Kętrzynie
  • Grupa Manewrowa Białystok
  • Samodzielny Oddział Zwiadowczy w Białymstoku
  • Grupa Manewrowa Tomaszów
  • Samodzielny Oddział Zwiadowczy w Tomaszowie
  • Grupa Manewrowa Przemyśl
  • Samodzielny Oddział Zwiadowczy w Przemyślu
  • 3 Brygada WOP w Krakowie
  • 4 Brygada WOP w Gliwicach
  • 5 Brygada WOP w Kłodzku
  • 8 Brygada WOP w Lubaniu Śląskim
  • 9 Brygada WOP w Krośnie Odrzańskim
  • 12 Brygada WOP w Szczecinie
  • 15 Brygada WOP w Koszalinie
  • 16 Brygada WOP w Gdańsku Nowym Porcie
  • Oficerska Szkoła WOP w Kętrzynie
  • Zakład Tresury Psów Służbowych WOP w Zgorzelcu
  • Szkoła Specjalistów Morskich WOP w Gdańsku
  • Szkoła Podoficerska Łączności WOP w Zgorzelcu
  • Graniczna Placówka Kontrolna Warszawa Okęcie

Kolejne przeobrażenia w strukturze organizacyjnej WOP

Po raz kolejny Wojska Ochrony Pogranicza zreorganizowano w maju 1957 roku. Połączono grupy manewrowe i samodzielne oddziały zwiadowcze w cztery oddziały, pozostawiając kadrowy system ochrony granicy wschodniej[37].

W 1958 roku sformowano Szkołę Podoficerów Sanitarną w Szczecinie i Samodzielną Eskadrę Lotnictwa Rozpoznawczego WOP[k]. W dowództwie WOP utworzono Oddział Służby Medycznej i Wydział Normatywno-Prawny oraz Komitet Partyjny PZPR. Powołano redakcję pisma WOP „Granica”[l]. Nazwy regionalne nadano brygadom w 1958 roku, a oddziałom w roku 1959[37]. W 1961 roku dowództwo posiadało kryptonim Omega, a Szefostwo Służby Morskiej – Organ.

Struktura organizacyjna

Odznaka Wzorowy Żołnierz WOP

Dowództwo WOP[39]

  • Sztab WOP:
    • Oddział Operacyjno-Szkoleniowy
    • Oddział Łączności
    • Oddział Organizacyjno-Mobiiizacyjny
  • Zarząd Polityczny
  • Zarząd II Zwiadu
  • Kwatermistrzostwo
  • Oddział Służby Morskiej
  • Oddział Kadr
  • Oddział Finansowy
  • Oddział Uzbrojenia
  • Oddział Służby Medycznej
  • Służba Samochodowa
  • Służba Inżynieryjno-Saperska
  • Służba Chemiczna
  • Wydział Normatywno-Prawny

Po nadaniu nazw regionalnych brygadom w 1958, a oddziałom w 1959 roku dowództwu WOP podlegały[40]:

W strukturach MON 1965–1971

W lipcu 1965 roku Wojska Ochrony Pogranicza ponownie wróciły do Ministerstwa Obrony Narodowej i zostały włączone w skład systemu Wojsk Obrony Terytorialnej[41]. Motywowano to potrzebą ujednolicenia struktury organizacyjnej i systemu dowodzenia Sił Zbrojnych PRL[42]. Na bazie Dowództwa WOP sformowano Szefostwo Wojsk Ochrony Pogranicza[m]. Podlegało głównemu inspektorowi obrony terytorialnej, gen. broni Grzegorzowi Korczyńskiemu. Odpowiadało za organizację ochrony granic państwa poza przejściami granicznymi i kierowało służbami specjalnymi, związanymi z ochroną granic. Stan etatowy: 82 wojskowych[44].

Na czele szefostwa stał gen. bryg. Mieczysław Dębicki. W jego skład wchodziły: Zarząd II WOP, Oddział Operacyjno-Szkoleniowy, Wydział Łączności, Wydział Organizacyjno-Planistyczny, Wydział Ogólno-Administracyjny i kancelaria[44].

Podlegały mu: osiem brygad WOP, cztery oddziały WOP, Zakład Tresury Psów Służbowych WOP w Zgorzelcu, Szkoła Specjalistów Morskich WOP w Gdańsku, Szkoła Podoficerów Łączności w Zgorzelcu, Szkoła Samochodowa w Białymstoku, Szkoła Podoficerów Sanitarnych WOP w Szczecinie.

Podległe jednostki przeniesiono na nowe, mniejsze etaty. Powstały strażnice: techniczne, lądowe i morskie. Na granicy zachodniej rozpoczęto instalowanie urządzeń sygnalizacyjnych. W 1966 roku rozformowano Szkołę Podoficerów Sanitarnych, w 1967 Szkołę Specjalistów Morskich, w 1968 – Szkołę Samochodową i Szkołę Podoficerów Łączności. Kadrę specjalistów WOP uzupełniać miało szkolnictwo wojskowe MON.

Struktura organizacyjna

  • szefostwo WOP [43]
  • 3 Karpacka Brygada WOP w Nowym Sączu
  • 4 Górnośląska Brygada WOP w Gliwicach
  • 5 Sudecka Brygada WOP w Kłodzku
  • 8 Łużycka Brygada WOP w Lubaniu Śląskim
  • 9 Lubuska Brygada WOP w Krośnie Odrzańskim
  • 12 Pomorska Brygada WOP w Szczecinie
  • 15 Bałtycka Brygada WOP w Koszalinie
  • 16 Kaszubska Brygada WOP w Gdańsku Nowym Porcie
  • 19 Kętrzyński Oddział WOP w Kętrzynie
  • 22 Białostocki Oddział WOP w Białymstoku
  • 23 Chełmski Oddział WOP w Chełmie Lubelskim
  • 26 Przemyski Oddział WOP w Przemyślu
  • Zakład Tresury Psów Służbowych WOP w Zgorzelcu
  • Szkoła Specjalistów Morskich WOP w Gdańsku
  • Szkoła Podoficerów Łączności w Zgorzelcu
  • Szkoła Samochodowa w Białymstoku
  • Szkoła Podoficerów Sanitarnych WOP w Szczecinie

W strukturach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 1971–1976

Dawne koszary WOP w Gubinie
Dawny magazyn WOP w Słubicach

W październiku 1971 wyłączono WOP ze struktur Wojsk Obrony Terytorialnej i podporządkowano ponownie Ministrowi Spraw Wewnętrznych[41]. Na bazie Szefostwa WOP i komórek organizacyjnych WOP przekazanych przez MON i MSW sformowano Dowództwo WOP[n]. Podlegało Ministrowi Spraw Wewnętrznych, gen. bryg. Stanisławowi Kowalczykowi. Stan etatowy: 523 żołnierzy[46].

Jednocześnie powrócił do WOP pion kontroli ruchu granicznego wraz z przejściami granicznymi[46]. Przywrócono jednolity system ochrony granicy państwa

Do ochrony granicy morskiej na Wybrzeżu nadal wykorzystywano i udoskonalano system r./lok. wykrywania. Według stanu z 1 stycznia 1971 roku składał się z 64 POWT. W 1971 roku wybudowano dwa dalsze POWT (Przytor i Gdynia Port)[47].

Struktura organizacyjna

W 1971 roku dowództwu WOP podlegały:

  • 3 Karpacka Brygada WOP w Nowym Sączu
  • 4 Górnośląska Brygada WOP w Gliwicach
  • 5 Sudecka Brygada WOP w Kłodzku
  • 8 Łużycka Brygada WOP w Lubaniu Śląskim
  • 9 Lubuska Brygada WOP w Krośnie Odrzańskim
  • 12 Pomorska Brygada WOP w Szczecinie
  • 15 Bałtycka Brygada WOP w Koszalinie
  • 16 Kaszubska Brygada WOP w Gdańsku Nowym Porcie
  • 19 Kętrzyński Oddział WOP w Kętrzynie
  • 22 Białostocki Oddział WOP w Białymstoku
  • 23 Chełmski Oddział WOP w Chełmie Lubelskim
  • 26 Przemyski Oddział WOP w Przemyślu
  • Ośrodek Szkolenia WOP w Kętrzynie
  • Zakład Tresury Psów Służbowych WOP w Zgorzelcu
  • Graniczne placówki kontrolne:
    • GPK Warszawa Okęcie
    • GPK Terespol

WOP w latach 1976–1983

W 1976 roku Wojska Ochrony Pogranicza przeszły na dwuszczeblowy system dowodzenia. W brygadach rozformowano bataliony, a strażnice podporządkowano bezpośrednio brygadom. W miejscu rozformowanych batalionów sformowano placówki zwiadu, grupy kwatermistrzowskie i techniczne oraz kompanie odwodowe lub ośrodki szkolenia[48]. Rozformowano także 19 Kętrzyński Oddział WOP. Oddziały WOP ochraniające granicę wschodnią przeformowano w brygady.

W latach 80. XX w. formacje i sprzęt (głównie pojazdy) WOP wspomagały działania MO i ZOMO w walkach z demonstrantami sprzeciwiającym się stanowi wojennemu. Niektóre pododdziały WOP kierowane były w tym celu do służby w tak zwanych Rezerwowych Oddziałach Milicji Obywatelskiej (ROMO).

Struktura organizacyjna

Żołnierze WOP na granicy z NRD

W latach 80. XX w. Wojska Ochrony Pogranicza składały się z dowództwa i 11 brygad. Były to:

WOP u schyłku istnienia 1983–1991

Naszywki brygad WOPBłąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Przypisy bez podanej nazwy muszą mieć treść.
BŁĄD PRZYPISÓW

Po stanie wojennym odtwarzano bataliony graniczne. Odtworzono bataliony w Sanoku, Nowym Targu, Cieszynie, Raciborzu, Prudniku, Zgorzelcu, Gubinie, Słubicach i Chojnie. Organizacja batalionów w Nowym Sączu, Lubaniu Śląskim i Szczecinie zatrzymana została na etapie szkieletowych dowództw. Te w terminie późniejszym rozformowano[49].

W 1986 roku dzień 13 września ustanowiono Dniem Weterana Służby Granicznej[o].

16 czerwca 1989 roku dowódca WOP wydał zarządzenie odnośnie zmian restrukturyzacyjnych w WOP. Kolejnymi zarządzeniami zmieniono podporządkowania GPK w Terespolu oraz strażnic lądowych w Janowie Podlaskim, Terespolu i Sławatyczach. Natomiast wydane po kilku dniach kolejne zarządzenie rozkazywało rozformować Nadbużańską Brygadę, sformować Nadbużański Batalion WOP oraz przeformować Bieszczadzką Brygadę WOP. Strażnice rozformowanej brygady rozformowaniem brygady w Janowie Podlaskim, Terespolu i Sławatyczach oraz GPK Terespol-Kukuryki przekazane zostały Podlasko-Mazurskiej Brygadzie WOP, a nowo sformowany Nadbużański Batalion i GPK w Dorohusku podporządkowano Bieszczadzkiej Brygadzie WOP[51]. Restrukturyzowana Bieszczadzka Brygada WOP Karpackiej Brygadzie WOP batalion odwodowy w Sanoku, GPK Barwinek oraz strażnice w Wetlinie, Łupkowie, Komańczy, Jaśliskach, Barwinku, Ożennej i w Roztokach[51].

W Górnośląskiej Brygadzie WOP zaplanowano rozformować strażnice Bliszczyce i Równe, a strażnice rozwinięte Gościce i Jasienica Górna przekształcono w strażnice kadrowe[51]. Z dniem 14 lipca 1989 roku rozformowano strażnicę WOP Krzyżkowice, a od końca roku zlikwidowano strażnicę Skrbeńsko. Rozformowano też dowództwa batalionów Żywiec i Prudnik, a w 1990 roku batalionu Racibórz[51].

W Sudeckiej Brygadzie WOP z dniem 4 sierpnia 1989 roku rozformowano strażnice kadrowe Długopole i Kamienica, z dniem 22 sierpnia strażnice kadrowe Pstrążna, a z dniem 28 sierpnia strażnicę Tłumaczów[51].

Późną jesienią rozformowano Lubuską Brygadę WOP, a na jej bazie utworzono Ośrodek Szkolenia WOP w Krośnie Odrzańskim[52]. Rejon służbowej odpowiedzialności brygady przekazano Łużyckiej i Pomorskiej Brygadzie WOP.

W tym samym czasie rozformowano bataliony portowe w Gdańsku i Gdyni z Kaszubskiej Brygady WOP[53].

W 1989 roku przeformowano Sudecką i Nadbużańską Brygadę WOP w Sudecki i Nadbużański Batalion WOP. W 1990 roku Bałtycką Brygadę WOP przeformowano w Bałtycki Oddział WOP. W Szczecinie, Gdyni i Gdańsku rozformowano bataliony portowe WOP[52]. Restrukturyzacja jednostek WOP trwała przez cały 1990 rok. Rozformowanych zostało 6 dowództw batalionów granicznych i 13 strażnic WOP, sformowane zostały nowe GPK w Dorohusku i Hrebennem, przeformowano 10 strażnic rozwiniętych na strażnice kadrowe. Ogółem zmniejszono stan etatowy WOP o 576 żołnierzy, a stan faktyczny – po zlikwidowaniu nadwyżek etatowych – o 1878 żołnierzy[54].

W związku z likwidacją formacji, kadra WOP została formalnie zwolniona do rezerwy i na zasadzie dobrowolności przeszła do służby w charakterze funkcjonariuszy nowo formującej się Straży Granicznej[55].

Struktura organizacyjna w 1991 roku

Dowództwu Wojsk Ochrony Pogranicza w 1991 roku podlegały[56]:

  • Karpacka Brygada WOP w Nowym Sączu
  • Górnośląska Brygada WOP w Gliwicach
  • Sudecki Batalion WOP w Kłodzku
  • Łużycka Brygada WOP w Lubaniu Śląskim
  • Pomorska Brygada WOP w Szczecinie
  • Bałtycki Oddział WOP w Koszalinie
  • Kaszubska Brygada WOP w Gdańsku Nowym Porcie
  • Podlasko-Mazurska Brygada WOP w Białymstoku
  • Bieszczadzka Brygada WOP w Przemyślu
  • Ośrodek Szkolenia WOP w Krośnie Odrzańskim
  • Centrum Szkolenia WOP w Kętrzynie
  • Ośrodek Tresury Psów Służbowych WOP w Zgorzelcu
  • Graniczna Placówka Kontrolna Warszawa Okęcie

Zadania mobilizacyjne WOP

Wojska Ochrony Pogranicza, w okresie zagrożenia i wojny, realizować miały zadania mobilizacyjne. Po mobilizacji stan osobowy zwiększyć się miał do 49 015 żołnierzy. Na potrzeby Ministerstwa Obrony Narodowej mobilizowano jedną brygadę Wojskowej Służby Wewnętrznej Frontu i trzy brygady WSW Armii oraz Komendę Garnizonu Nowy Sącz. Do dyspozycji Pomorskiego Okręgu Wojskowego planowano przekazać 15 Bałtycką oraz 16 Kaszubską Brygadę WOP. Do Marynarki Wojennej kierowano m.in. trzy dywizjony Okrętów Pogranicza, a do Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego samodzielną eskadrę lotnictwa WOP. Dla swoich potrzeb formowano jednostki zapasowe: 1, 2 i 3 zapasowy batalion WOP i zapasowy batalion łączności WOP[57].

Dowódcy WOP

Odznaka Za zasługi w ochronie granic PRL: złota (awers), srebrna (rewers) i brązowa (awers)
  1. 6 czerwca 1955 roku Minister Spraw Wewnętrznych ustalił święto Wojsk Ochrony Pogranicza na dzień 10 czerwca.
  2. Na mocy Ustawy z dnia 12 października 1990 o Straży Granicznej (Dz.U. z 1990 r. nr 78, poz. 462).
  3. Rozkaz NDWP 0245/0rg. z 13 września 1945[7].
  4. >Etatowo kompania łączności liczyła 99 żołnierzy.
  5. Spośród wymienionych tylko dwa (w Gdańsku i Przemyślu) utrzymywały się w wyznaczonych miejscowościach.
  6. Rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego nr 0153/org. z 21.09.1946[16].
  7. W publikacji Dominiczaka podano miejscowość Gryfice[25].
  8. Rozkaz MON nr 077 /Org. z 3 marca 1947[26].
  9. Rozkaz MON nr 055/0rg. z 20 marca 1948[28].
  10. Rozkaz MBP nr 068 z 1 lipca 1949 i nr 043/0rg. z 3 czerwca 1950[32].
  11. Zarządzenie DWW nr 07/WW z 28 marca 1958 roku[38].
  12. Zarządzenie nr 0127/WW 9 czerwca 1958 roku[38].
  13. Zarządzenie SSzGWP nr 0102/0rg. z 13 października 1965[43].
  14. Zarządzenie szefa sztabu SG WP nr 054/0rg. z 18 września 1971[45].
  15. Rozkaz DWOP nr 14 z 11.04.1986 roku[50].
  1. Goryński 2011 ↓, s. 75.
  2. Dz.U. z 2016 r. poz. 1575
  3. Kaczmarek 1978 ↓, s. 648.
  4. Kaczmarek 1978 ↓, s. 649.
  5. Dominiczak 1997 ↓, s. 336–337.
  6. Dominiczak 1997 ↓, s. 337.
  7. Jackiewicz 1998 ↓, s. 7.
  8. a b Goryński 2011 ↓, s. 61.
  9. a b c Jackiewicz 1998 ↓, s. 7–11.
  10. a b Dominiczak 1985 ↓, s. 45.
  11. Goryński 2013 ↓, s. 77.
  12. Dominiczak 1985 ↓, s. 46–47.
  13. Dominiczak 1985 ↓, s. 47.
  14. Dominiczak 1985 ↓, s. 46.
  15. Dominiczak 1985 ↓, s. 58–59.
  16. Jackiewicz 1998 ↓, s. 50.
  17. Dominiczak 1985 ↓, s. 58.
  18. Jackiewicz 1998 ↓, s. 7-11.
  19. Prochwicz 2011 ↓, s. 151.
  20. Dominiczak 1997 ↓, s. 342.
  21. Dominiczak 1985 ↓, s. 60–61.
  22. Dominiczak 1985 ↓, s. 60.
  23. a b Dominiczak 1985 ↓, s. 62–63.
  24. a b c d Dominiczak 1985 ↓, s. 65–69.
  25. a b Dominiczak 1971 ↓, s. 129.
  26. Jackiewicz 1998 ↓, s. 10.
  27. Nasze Morze”. 3 (27), s. 59, marzec 2008. Grzegorz Landowski – redaktor naczelny. 
  28. Jackiewicz 1998 ↓, s. 12.
  29. a b c d Jackiewicz 1995 ↓, s. 12–14.
  30. Goryński 2011 ↓, s. 64.
  31. a b c Goryński 2011 ↓, s. 73.
  32. Jackiewicz 1998 ↓, s. 15.
  33. a b c Jackiewicz 1995 ↓, s. 15–20.
  34. Prochwicz 2011 ↓, s. 194.
  35. Goryński 2000 ↓, s. 54.
  36. Goryński 2000 ↓, s. 55.
  37. a b Jackiewicz 1995 ↓, s. 21–24.
  38. a b Jackiewicz 1998 ↓, s. 21.
  39. Jackiewicz 1998 ↓, s. 21–22.
  40. Jackiewicz 1998 ↓, s. 151.
  41. a b Kajetanowicz 2013 ↓, s. 10.
  42. Goryński 2000 ↓, s. 62.
  43. a b Jackiewicz 1998 ↓, s. 25.
  44. a b Jackiewicz 1998 ↓, s. 25–26.
  45. Jackiewicz 1998 ↓, s. 26.
  46. a b Jackiewicz 1998 ↓, s. 26–31.
  47. Bieniecki 2011 ↓, s. 73 cz.II.
  48. Jackiewicz 1998 ↓, s. 28.
  49. Jackiewicz 1998 ↓, s. 29–30.
  50. Jackowski 1998 ↓, s. 30.
  51. a b c d e Łach 2013 ↓, s. 166–174.
  52. a b Jackiewicz 1988 ↓, s. 30.
  53. Łach 2013 ↓, s. 166–172.
  54. Łach 2013 ↓, s. 174.
  55. Łach 2013 ↓, s. 180.
  56. Jackiewicz 1998 ↓, s. 31.
  57. Goryński 2000 ↓, s. 60.
  58. a b c d e f g Goryński 2013 ↓, s. 78.

Bibliografia

  • Henryk Dominiczak: Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945-1985. Warszawa: Wojskowa drukarnia w Łodzi, 1985.
  • Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966-1966. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
  • Henryk Dominiczak: Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1845-1948. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971.
  • Halina Łach: System ochrony polskiej granicy państwowej. Olsztyn: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych. Wydział Humanistyczny UWM, 2013. ISBN 978-83-935593-8-1.
  • Jerzy Prochwicz: Wojska Ochrony Pogranicza 1945-1965. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, 2011. ISBN 978-83-7726-027-2.
  • Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza : (1945-1991) : krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
  • Tadeusz Jarmoliński: Kontrola ruchu granicznego w Polsce w latach 1945 – 1990. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 2013. ISBN 978-83-909484-7-8.
  • Kazimierz Kaczmarek: Druga Armia Wojska Polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
  • Zbigniew B. Kumoś: Granice Rzeczpospolitej Polskiej : (na przestrzeni dziejów). Warszawa: Wydawnictwo Comandor, 2005. ISBN 83-7473-002-1.
  • Marian Laprus [red.]: Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979, s. 486. ISBN 83-11-06229-3.
  • Józef Urbanowicz [red.]: Mała encyklopedia wojskowa. T. 3. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971, s. 528.
  • Powstanie Wojsk Ochrony Pogranicza
  • Grzegorz Goryński. Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945 – 1965. Próba oceny – cz. I. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Straży Granicznej”. 1/11, 2011. Koszalin: Centralny Ośrodek Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
  • Grzegorz Goryński. Kadra Wojsk Ochrony Pogranicza w latach 1945 – 1965. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 1/2013, 2013. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej; Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej. ISSN 1640-6281. 
  • Grzegorz Goryński. Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945 – 1965. Próba oceny – cz. II. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Straży Granicznej”. 2/11, 2011. Koszalin: Centralny Ośrodek Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
  • Grzegorz Goryński. Rola, miejsce i zadania Wojsk Ochrony Pogranicza w strukturze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (1949-1954) i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (1955-1965), cz. II. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Straży Granicznej”. 12/00, 2000. Koszalin: Centralny Ośrodek Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
  • Ireneusz Bieniecki. Obserwacja i radiolokacyjny dozór Wojsk Ochrony Pogranicza na polskim wybrzeżu morskim w latach 1960 – 1991 (powstanie – rozwój– organizacja). Część I – lata 60., cześć II - lata 70., część III - lata 80.. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Straży Granicznej”. cz.I 3/11, cz.II 4/11, cz.III 1-2/12, 2011. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
  • Jerzy Kajetanowicz. Wojska Obrony Terytorialnej Kraju w systemie bezpieczeństwa Polski w latach 1959-1989. „Poligon”. 2(37)/2013, s. 1-13, 2013. Magnum-X. ISSN 18953344. 

Szablon:Urząd Bezpieczeństwa Publicznego