Podole: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Kalamarnica (dyskusja | edycje)
9888 edycji
wikizacja, ilustracja
Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje)
Boty
1 384 060 edycji
m Dodaję nagłówek przed Szablon:Uwagi, dodaję nagłówek przed Szablon:Przypisy
Linia 385: Linia 385:
|}
|}


== Uwagi ==
{{Uwagi}}
{{Uwagi}}
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
{{Przypisy}}


Wersja z 21:12, 14 sty 2018

{{{nazwa}}}
{{{nazwa oryginalna}}}
[[Plik:{{{herb}}}| 100x130px| alt=Herb]] [[Plik:{{{flaga}}}| 100x130px| alt=Flaga]]
[[Herb {{{dopełniacz nazwy}}}|Herb]] [[Flaga {{{dopełniacz nazwy}}}|Flaga]]
Państwa

 Ukraina,
 Mołdawia

Stolica

Kamieniec Podolski

Ważniejsze miejscowości

{{{ważniejsze miejscowości}}}

Powierzchnia

{{{powierzchnia}}}

Populacja ({{{rok}}})
• liczba ludności


{{{liczba ludności}}}

• gęstość

{{{gęstość zaludnienia}}}

Położenie na mapie {{{nazwa mapy}}}
[[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa {{{dopełniacz nazwy}}}|{{{opis mapy}}}]]
{{{opis mapy}}}
Położenie na mapie brak
Mapa konturowa brak
Brak mapy: {{{kod mapy}}}
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
[[q:{{{wikicytaty}}}|Cytaty w Wikicytatach]]
[[wikt:{{{wikisłownik}}}|Hasło w Wikisłowniku]]
Podole właściwe (woj. podolskie) przed 1664 r.
Podole ukrainne (woj. bracławskie) w 1648 r.

Podole (łac. Podolia, ukr. Поділля, Podilla, ros. Подолье, Podolje, rum. Podolia, tur. Podolya) – kraina historyczna i geograficzna (Wyżyna Podolska) na terytorium Ukrainy i Mołdawii, położona nad północnymi dopływami środkowego Dniestru (Zbrucz, Smotrycz, Uszyca i in.) i w górnym biegu rzeki Boh.

Główne miasta: Kamieniec Podolski, Chmielnicki (do 1954 Płoskirów), Winnica.

Historia

Podole zamieszkane było już w czasach prehistorycznych. W neolicie zasiedlała go m.in. ludność kultury pucharów lejkowatych, kultury amfor kulistych, kultury trypolskiej. W epoce brązu było zamieszkane m.in. przez kulturę czarnoleską.

X wiek

Według Powieści minionych lat obszary pomiędzy Bohem i Dniestrem zamieszkiwały w X wieku słowiańskie plemiona Tywerców i Uliczów.

XIII wiek

Od XIII wieku na obszarze późniejszego Podola zarysował się podział wzdłuż rzeki Uszycy na Poboże na wschodzie i Podniestrze na zachodzie, które zwane było też Poniżem (Poniziem). W połowie XII wieku część wschodnia (Międzybóż, Bożsk, Kotielnica) podlegała księstwu kijowskiemu, a następnie cały obszar Podola wszedł w krąg wpływów księstwa halicko-włodzimierskiego, jednak część wschodnia, w toku nieustannych walk wewnętrznych, wykazywała związki z Wołyniem.

Panowanie Jagiellonów i Giedyminowiczów

W wyniku bitwy nad Sinymi Wodami w latach 60. XIV wieku weszło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do 1393 r. rządzili nim jako lennicy Polski książęta Koriatowicze. Później na chwilę było pod kontrolą księcia Witolda do 1395 roku gdy król Władysław Jagiełło nadał je w lenno Spytkowi II z Melsztyna.

Po śmierci Spytka z Melsztyna w bitwie nad Worsklą w 1399 roku, do 1402 roku Podole posiadał jako lenno brat Jagiełły książę Świdrygiełło, które jednak je porzucił i zbiegł do Krzyżaków, chcąc walczyć po ich stronie o władzę w Wielkim Księstwie Litewskim przeciwko Witoldowi. W związku z tym w latach 1402–1411 na podstawie Unii wileńsko-radomskiej Podole było ponownie w rękach polskich. Po stłumieniu buntu stronników Świdrygiełły, w 1402 roku otrzymał Podole Piotr Szafraniec. W 1411 roku otrzymał je w dożywocie książę Witold. W 1412 roku doszło w Lubowli do zawarcia przymierza między Władysławem Jagiełłą i Zygmuntem Luksemburskim, którzy postanowili, że Ruś Halicka i Podole mają pozostać przy Polsce do śmierci obu władców i przez następnych piętnaście lat, licząc od śmierci jednego z nich, a sprawę dalszej przynależności tych ziem postanowiono powierzyć w przyszłości polsko-węgierskiemu sądowi polubownemu. W 1430 roku szlachta podolska na wieść o śmierci księcia litewskiego Witolda usunęła litewskiego starostę i opowiedziała się za przyłączeniem zachodniego Podola do Królestwa Polskiego, co zaaprobowała rada królewska, która, wbrew stanowisku króla Władysława Jagiełły, wysłała polskie wojska na Podole[1]. Rządy polskie ostatecznie ustabilizowały się na Podolu od 1432 roku, gdy Zygmunt Kiejstutowicz oddał Podole Koronie Polskiej.

W roku 1434 utworzono województwo podolskie ze stolicą w Kamieńcu Podolskim. W 1448 roku Michał Bolesław Zygmuntowicz, syn wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza, zbiegł do chana krymskiego i doprowadził do najazdu tatarskiego na Podole. W roku następnym Tatarzy ponownie zniszczyli tę ziemię, starając się ją zagarnąć na rzecz swego litewskiego sprzymierzeńca.

Wyprawa królewicza Jana Olbrachta, przygotowywana przeciw Turkom w 1487 roku, została zmuszona do zwrócenia się przeciwko Tatarom zawołżańskim, których Turcja wysłała przeciwko Polsce. Królewicz Olbracht pobił ich 8 września w bitwie pod Kopystrzyniem[1].

Mapa Podola z 1571 r.

Z rąk Jagiellonów prawa miejskie otrzymały m.in. Kamieniec Podolski, Winnica, Chmielnik, Smotrycz, Jarmolińce, Czortków, Bar, Płoskirów, Bracław, Czarny Ostrów i Pohrebyszcze.

Po unii lubelskiej (1569-1793)

Położenie Podola w Rzeczypospolitej

     Województwo podolskie

     Województwo bracławskie

Po unii lubelskiej (1569) Podole znalazło się całkowicie w składzie Korony Królestwa Polskiego, w wyniku inkorporacji wschodniej jego części, tzw. Podola ukrainnego (województwo bracławskie ze stolicą w Bracławiu i głównym miastem Winnicą). Podole obejmowało w przybliżeniu województwa podolskie i bracławskie.

W granicach Korony znacząco rozwijały się miasta. Na przełomie XVI i XVII wieku zostały założone m.in. przygraniczne miasta Mohylów Podolski, Jampol i Kamionka. Wazowie nadali prawa miejskie m.in. miejscowościom Dunajowce, Szarogród, Borszczów, Derażnia i Lipowiec, a za sprawą generała ziem podolskich Walentego Aleksandra Kalinowskiego i jego syna Marcina rozwijały się miasta wschodnich krańców Podola w tym Tulczyn, Targowica i Humań. Rozbudowywano też królewskie miasta Winnicę i Kamieniec Podolski.

Powstanie Chmielnickiego doprowadziło do wyludnienia Podola, o czym świadczy lustracja dóbr królewskich z 1662 roku, która wykazała, że na 159 osad aż 109 było niezamieszkanych (68%)[2].

W 1672 roku na Podole wkroczyła armia turecka i zdobyła Kamieniec Podolski, w wyniku czego podpisano pokój w Buczaczu w 1672 roku, na podstawie którego Podole wraz z Kamieńcem Podolskim znalazło się we władaniu Imperium Osmańskiego i znajdowało się w jego granicach przez 27 lat. Sejm nie ratyfikował Pokoju buczackiego co spowodowało, że nadal trwały działania wojenne, na skutek których część Podola wróciła do Polski w 1673 po bitwie pod Chocimiem (1673) i Żurawnem, co usankcjonował rozejm w Żurawnie (1676). Polacy pod wodzą królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego oblegali Kamieniec w 1687 roku. Po pokoju w Karłowicach w 1699 roku całe Podole powróciło do Korony.

XVIII wiek był okresem stabilizacji i odbudowy. Prawa miejskie otrzymały m.in. Hajsyn, Józefgród, Zaleszczyki, Letniowce, Ilińce, Orełgród i Zwinogródka.

W Barze 29 lutego 1768 została zawiązana konfederacja barska. Po I rozbiorze w 1772 zachodni regionu skrawek z Czortkowem przejęła Austria, reszta po II rozbiorze (1793) została włączona do Imperium Rosyjskiego jako gubernia podolska. Rok wcześniej położone na wschodnim krańcu Podola miasteczko Targowica zapisało się w historii jako rzekome miejsce zawiązania konfederacji targowickiej.

Pod zaborami

Stare Miasto w Kamieńcu Podolskim ok. 1906 r.

W rosyjskiej części Podola działały polskie oddziały partyzanckie w czasie powstania listopadowego. W 1848 podobne działania występowały po stronie austriackiej. W 1897 największymi miastami Podola były Kamieniec Podolski, Humań, Winnica, Bałta, Płoskirów i Mohylów Podolski.

XX wiek

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 Polacy odnieśli tu zwycięstwa w bitwach o Latyczów i Koziatyn.

Od 1921 część zachodnia Podola z Czortkowem znalazła się w obrębie województwa tarnopolskiego Polski (granica na rzece Zbrucz). Włączenie Podola Zachodniego do Związku Sowieckiego było skutkiem najazdu na Polskę 17 września 1939 roku. W latach 1941-1944 Podole znalazło się pod okupacją niemiecką i rumuńską (administrowane w ramach tzw. Transnistrii).

Obecnie niemal całe Podole wchodzi w skład Ukrainy, należy do niego jednak też północna część Naddniestrza.

Granice Podola

Najdalszy południowy zasięg Podola wyznaczał w latach 40. XV wieku zamek Karaul (Karawul) nad Dniestrem, wraz z zamkami Czarnogrodem u ujścia Dniestru i Chadżybejowem (Chadźibejem) nad Morzem Czarnym, nadanym w 1442 roku w dożywocie kasztelanowi i staroście kamienieckiemu Teodorykowi z Buczacza. Wybrzeże Morza Czarnego nie stało się jednak południową rubieżą Podola i od 2. poł. XV wieku południową granicą Podola koronnego była już rzeka Dniestr, wschodnią granicą rzeka Murachwa (od strony Podola litewskiego, późniejszego województwa bracławskiego). Zachodnia granica biegła w przybliżeniu wzdłuż dolnego biegu rzeki Strypy (od ujścia do Dniestru do okolic Jazłowca), następnie równoleżnikowo do Zbrucza i wzdłuż średniego biegu tej rzeki. Granica północna (z Wołyniem i Kijowszczyzną) podążała w przybliżeniu tzw. Czarnym Szlakiem tatarskim (wododziałem Słuczy i Bohu).

Z Podolem sąsiadują Ruś Czerwona z Pokuciem na zachodzie, Wołyń i Ukraina na północy, Zaporoże na wschodzie, Jedysan na południowym wschodzie i Besarabia na południowym zachodzie.

Kamieniec Podolski jest położony na Wyżynie Podolskiej 48°40′56″N i 26°34′57″E.

Warunki naturalne

Smotrycki kanion

Budowa geologiczna

Stare miasto w Kamieńcu leży na owalnym płaskowyżu o powierzchni 120 ha, otoczonym głębokim, skalistym wąwozem rzeki Smotrycz. W wysokich zboczach głęboko wciętej doliny leżą poziomo gruboławicowe szare wapienie, które powstały w płytkim, ciepłym morzu. W wapieniach występują szczątki szkieletów fauny. Szczególnie liczne są koralowce, widoczne na zwietrzałych powierzchniach skał. Skały te zaliczono do górnego syluru (ludlow) wykształconego tu w facji wapiennej. Wyżyna Podolska zbudowana jest z prekambryjskich granitów i gnejsów, przykrytych płytowo zalegającym kompleksem skał mezozoicznych i kenozoicznych. Powierzchnia falista i pagórkowata, silnie rozczłonkowana głębokimi dolinami rzek o charakterze jarów.

Gleby

Na Podolu glebę stanowi czarnoziem, bardzo urodzajny, miejscami z domieszką większej lub mniejszej ilości piasku i gliny. Podole można rozdzielić na dwie części: południową, posiadającą glebę czarną, tłustą, bez dodatku piasku lub też z domieszką takowego; urodzaje tu bywają wielkie w czasie lat wilgotnych, ale też często ulegają suszom. Druga część pagórkowata, poprzerzynana rzeczkami i strumieniami, pokryta lasami, posiada albo czysty czarnoziem, albo też z domieszką piasku lub gliny. Czysty czarnoziem po lewej stronie Bohu i w powiatach zachodnich i południowo-zachodnich, a także nad Dniestrem, gliniasty zaś po prawej stronie Bohu, szczególnie w pow. latyczowskim i lityńskim. Piaski spotykają się tylko około Winnicy i Sawrania. Praca na roli stanowi główny przedmiot zajęcia mieszkańców Podola.

Klimat

Na terenie Podola panuje klimat umiarkowanie kontynentalny z ciepłym latem, łagodną zimą i dostateczną ilością opadów. Wysokość słońca nad horyzontem w czerwcu w południe osiąga 63-65°, w grudniu 16-18°. Długość dnia zmienia się od 8 do 16,5 godzin. Podole jest położone w głębi kontynentu, dlatego na jego klimat mają wpływ masy powietrzne, które przynoszą suchą pogodę. Wiosną i na początku jesieni przenika arktyczne powietrze, które przynosi nagłe ochłodzenie się powietrza.

Wody podziemne i gruntowe

10 km poniżej Kamieńca Podolskiego znajduje się „Smotrycki kanion”, którego wapienne brzegi sięgają 50 m wysokości. Na Podolu znajduje się bardzo mała liczba jezior naturalnych. Na południu znajduje się Dniestrowski zbiornik retencyjny. Tworzone są sztuczne stawy i zbiorniki dla hodowli ryb i pracy wodociągów. Największa liczba źródeł mineralnych znajduje się w okolicach Satanowa, Kamieńca Podolskiego i Połonnego.

Szata roślinna i zwierzęca

Najliczniejszą grupą wśród roślin są leśne i stepowe. Większą część współczesnych lasów zajmują lasy liściaste – grabowe i dębowe. Stepowa szata roślinna w naturalnym wyglądzie zachowała się tylko przy rzekach Smotrycz i Dniestr. Rozległe stepy teraz są całkowicie wykorzystywane przez rolnictwo. Od pradawnych czasów aż po dzień dzisiejszy na terenie Podola mieszkańcy uprawiają też pszenicę, burak cukrowy, żyto, kukurydzę, jęczmień, owies, proso, grykę, słonecznik, konopie i len. Lasy są zamieszkane przez lisy, sarny, łosie, dziki, kuny leśne, wiele gatunków ptaków. Istnieje kilka gatunków gadów. Wśród dolin rzecznych są rozpowszechnione skowronki. Zbiorniki wodne są zamieszkane przez szczupaki, karpie, okonie, leszcze, sumy i płocie. W rolnictwie rozpowszechnione są bydło, świnie, owce, konie, kozy, króliki, kury, gęsi, kaczki i indyki.

Zanieczyszczenie środowiska

Jednym z problemów ekologicznych jest zanieczyszczenia wody. Wiele fabryk wykorzystuje wodę dla potrzeb gospodarczych. Dlatego główne źródła zanieczyszczeń to ścieki fabryczne i odpady komunalne. Na obszarach wiejskich głównymi zanieczyścicielami są gospodarstwa wiejskie.n Zanieczyścicielami powietrza są przede wszystkim przedsiębiorstwa przemysłowe i środki transportu. Corocznie wyrzucają one do powietrza ponad 700 tys. t szkodliwych substancji. Większość ich wyłapują i dezynfekują, ale i tak do atmosfery dostaje się dużo nieoczyszczonego kurzu i gazów.

Ochrona środowiska

Jednym ze środków w zakresie ochrony przyrody jest tworzenie obszarów chronionych, które obejmują botaniczne, zoologiczne, geologiczne i hydrologiczne obiekty. Wśród nich botaniczny rezerwat “Paniwecka dacza”, gdzie rośnie 12 gatunków roślin, wymienionych w “Czerwonej księdze Ukrainy”. Na terenie Podola położony jest Park Narodowy “Podolskie Towtry”. Ważną rolę w poprawie żyzności gleby odgrywa wykorzystanie gleboochronnych technologii. Składają się one z następujących po sobie działań w ciągu roku. Stosowanie tych technologii pozwala zwiększyć objętość wody stopu i deszczu na 80%. To znacznie zmniejsza wynoszenie składników pokarmowych z gleby. Najbardziej skutecznym sposobem walki z erozją gleby jest sadzenia lasów.

Kultura

Na Podolu była rozpowszechniona tradycja malowania na płótnie długich ikonostasów (o długości do 5 m). Kolekcję tych ikonostasów posiada Muzeum Ukraińskich Ikon Domowych, które jest częścią Kompleksu Historyczno-Kulturalnego „Zamek Radomyśl”[3].

Polacy na Podolu

Twierdza w Kamieńcu Podolskim
Kościoł św. Stanisława biskupa i męczennika w Czortkowie
Kościół św. Anny w Barze

Podole zajmuje ważne miejsce w polskiej historii i kulturze. W przedrozbiorowej Polsce było regionem o kluczowym znaczeniu strategicznym z racji na urodzajne gleby (Polska bogaciła się na handlu zbożem) oraz sieć twierdz, broniących kraj przez najazdami Tatarów i Turków. Najważniejsza i najsłynniejsza z twierdz mieści się w stolicy regionu – Kamieńcu. Twierdza kamieniecka była nazywana bramą do Polski[4]. Opis oblężenia twierdzy przez Osmanów zawarł Henryk Sienkiewicz w Panu Wołodyjowskim. Kamieniec Podolski był jednym z dziesięciu miast, posiadających prawo wyboru króla w czasach wolnej elekcji i stanowił najważniejsze centrum kultury polskiej na południowo-wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Winnica i Płoskirów – dziś największe miasta Podola – były miastami królewskimi Korony Królestwa Polskiego. Na Podolu posiadłości miały polskie rody magnackie: Zamoyscy, Radziwiłłowie, Ostrogscy, Potoccy, Koniecpolscy, Lubomirscy, Sieniawscy, Czartoryscy. W Barze 29 lutego 1768 została zawiązana konfederacja barska.

Współcześnie Polacy wciąż zamieszkują Podole – zarówno po ukraińskiej, jak i mołdawskiej stronie granicy. W Rybnicy w Naddniestrzu działa Rybnicko-Polskie Stowarzyszenie „Polonia” oraz mieści się polska parafia katolicka. W obwodzie winnickim Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku mieszka 3794 Polaków. W obwodzie chmielnickim, którego środkowa i południowa część leżą na Podolu mieszka 23 005 Polaków.

Polacy urodzeni na Podolu

Zamki

Pałace

Kościoły

Miasta

Winnica
Chmielnicki
Kamieniec Podolski
Humań

Największe miasta na Podolu współcześnie:

miasto populacja
(2014)[5] 		państwo
(2016) 		jednostka administracyjna
(2016) 		województwo Polski
(1566-1793)
1. Winnica 372 116 Ukraina Obwód winnicki Województwo bracławskie
2. Chmielnicki (Płoskirów) 266 612 Ukraina Obwód chmielnicki Województwo podolskie
3. Kamieniec Podolski 102 254 Ukraina Obwód chmielnicki Województwo podolskie
4. Humań 86 621 Ukraina Obwód czerkaski Województwo bracławskie
5. Perwomajsk[a] 66 687 Ukraina Obwód mikołajowski Województwo bracławskie
6. Rybnica 47 949 Mołdawia/Naddniestrze Rejon Rybnica Województwo bracławskie
7. Żmerynka 35 354 Ukraina Obwód winnicki Województwo bracławskie
8. Mohylów Podolski 31 832 Ukraina Obwód winnicki Województwo podolskie
9. Czortków 29 662 Ukraina Obwód tarnopolski Województwo podolskie
10. Chmielnik 28 275 Ukraina Obwód winnicki Województwo podolskie
11. Hajsyn 25 879 Ukraina Obwód winnicki Województwo bracławskie
12. Koziatyn 24 180 Ukraina Obwód winnicki Województwo bracławskie
13. Ładyżyn 22 783 Ukraina Obwód winnicki Województwo bracławskie
14. Wołoczyska 19 574 Ukraina Obwód chmielnicki Województwo podolskie
15. Kalinówka 19 226 Ukraina Obwód winnicki Województwo bracławskie
16. Bałta[b] 19 082 Ukraina Obwód odeski Województwo bracławskie
17. Zwinogródka 17 771 Ukraina Obwód czerkaski Województwo bracławskie/kijowskie
18. Watutine 17 278 Ukraina Obwód czerkaski Województwo bracławskie/kijowskie
19. Gródek 16 741 Ukraina Obwód chmielnicki Województwo podolskie
20. Bar 16 380 Ukraina Obwód winnicki Województwo podolskie
21. Dunajowce 16 232 Ukraina Obwód chmielnicki Województwo podolskie
22. Tulczyn 15 845 Ukraina Obwód winnicki Województwo bracławskie
23. Hajworon 15 087 Ukraina Obwód kirowohradzki Województwo bracławskie
24. Talne 14 160 Ukraina Obwód czerkaski Województwo bracławskie
25. Żaszków 14 146 Ukraina Obwód czerkaski Województwo bracławskie

Uwagi

  1. ↑ Częściowo położony na Zaporożu i w Jedysanie.
  2. ↑ Częściowo położona w Jedysanie.

Przypisy

  1. ↑ a b Stanisław Szczur „Historia Średniowiecze” Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, ISBN 83-08-03273-7.
  2. ↑ Instytut Historii Sztuki <Krakau>[Hrsg.]: Sztuka Kresów Wschodnich: materiały sesji naukowej (2.1996) [online], digi.ub.uni-heidelberg.de [dostęp 2016-09-26].
  3. ↑ Богомолець. О. „Замок-музей Радомисль на Шляху Королів Via Regia”. – Київ, 2013.
  4. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III.
  5. ↑ http://ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2016/zb/06/zb_chnnu2016pdf.zip

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Lenna Królestwa Polskiego 1295−1795
Własne
Wspólne z Litwą

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Podole&oldid=51552554”