Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie

Prezydent RP Władysław Raczkiewicz

Premier RP gen.Władysław Sikorski

Premier RP Stanisław Mikołajczyk

Premier RP Tomasz Arciszewski

"Dziennik Ustaw" nr 2/1940 wydany przez Rząd RP na uchodźstwie

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie – rząd Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1939–1990 będący legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, zmuszonych opuścić Polskę po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 i okupacji całego terytorium Polski przez agresorów. Siedzibą rządu był Paryż, później Angers (na zasadzie eksterytorialności), a od końca czerwca 1940 (kapitulacji Francji) – Londyn. Władze RP na uchodźstwie zakończyły działanie po wyborze i zaprzysiężeniu Lecha Wałęsy na prezydenta Polski i przekazaniu mu insygniów prezydenckich przez prezydenta RP Ryszarda Kaczorowskiego.

Historia

Etap francuski (wrzesień 1939 – czerwiec 1940)

Wobec agresji Niemiec (1 września 1939) i ZSRR (17 września 1939) na Polskę, władze Rzeczypospolitej zmuszone zostały do przeniesienia siedziby poza granice kraju dla uniknięcia niewoli i wymuszonej kapitulacji. W nocy z 17 na 18 września prezydent RP i wódz naczelny przekroczyli granicę polsko-rumuńską w Kutach mając przyrzeczony zgodnie z V konwencją haską i układem sojuszniczym pomiędzy Polską a Rumunią z 1921 przejazd do Francji (fr. droit de passage). Pod równoległym naciskiem władz III Rzeszy, ZSRR i Francji, władze Rumunii zażądały wbrew V konwencji haskiej zrzeczenia się od władz RP ich suwerennych prerogatyw państwowych pod groźbą internowania. Na skutek odmowy prezydenta RP, premiera i naczelnego wodza zostali oni internowani przez władze Rumunii w przygotowanych jeszcze w pierwszej połowie września 1939 ośrodkach internowania.

Dlatego też należało wyznaczyć władze Rzeczypospolitej spośród polityków polskich, którzy znajdowali się poza zasięgiem obu agresorów (III Rzeszy i ZSRR). Niekwestionowanymi kandydatami w sytuacji załamania struktur państwa byli przedstawiciele dyplomatyczni Rzeczypospolitej chronieni immunitetem dyplomatycznym. W konsekwencji 25 września prezydent RP Ignacy Mościcki, zgodnie z art. 24 konstytucji kwietniowej (upoważniającym do wyznaczenia następcy prezydenta RP w stanie wojny), na swego następcę wyznaczył Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, Ambasadora RP we Włoszech. Jednak ze względu na przebywających w Paryżu przedstawicieli partii opozycyjnych w stosunku do sanacji i wywołanego ich naciskami sprzeciwu rządu Francji (co było ingerencją w suwerenność decyzji sojuszniczej Polski) Wieniawa-Długoszowski zrzekł się nominacji, a na urząd prezydenta RP został nominowany i objął go Władysław Raczkiewicz. Wszystkie zarządzenia prezydenta Mościckiego były antydatowane na 17 września 1939, by utrzymać ciągłość władzy i państwa polskiego. Po dyskusjach prezydent Raczkiewicz powołał na urząd prezesa Rady Ministrów gen. broni Władysława Sikorskiego, który powołał z kolei koalicyjny gabinet (w skład weszli przedstawiciele SN, SP, SL, PPS i politycy sanacyjni):

• Władysław Sikorski – Prezes Rady Ministrów, Minister Spraw Wojskowych, Minister Sprawiedliwości
• Stanisław Stroński – Minister – Zastępca Prezesa Rady Ministrów
• August Zaleski – Minister Spraw Zagranicznych
• Adam Koc – Minister Skarbu, Minister Przemysłu i Handlu

Do tego pierwotnego składu wkrótce dołączyli:

• Józef Haller – minister (bez teki)
• Aleksander Ładoś – minister (bez teki)
• Jan Stańczyk – minister opieki społecznej
• Marian Seyda – minister (bez teki)
• Henryk Strasburger, który zastąpił Adama Koca.

Prawnomiędzynarodowa ciągłość instytucji państwowych Polski została w ten sposób, wbrew deklaracjom Niemiec i ZSRR zawartych w układzie o granicach i przyjaźni z 28 września 1939, zachowana i była uznawana przez cały okres II wojny światowej na forum międzynarodowym.

W październiku do Paryża przybył gen. Kazimierz Sosnkowski i prezydent Raczkiewicz (chory na białaczkę) wyznaczył go na swego następcę w razie, gdyby sam nie mógł pełnić urzędu do końca wojny. Gen. Sosnkowski wszedł do rządu jako minister bez teki. 9 grudnia, po rezygnacji z uczestnictwa w rządzie Aleksandra Ładosia, resort spraw wewnętrznych objął Stanisław Kot, bliski przyjaciel gen. Sikorskiego. 2 października 1939 prezydent wydał dekret o rozwiązaniu Sejmu RP i Senatu RP. 7 listopada 1939 Sikorski objął urząd Wodza Naczelnego i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. W listopadzie siedzibę rządu przeniesiono do Angers (Château de Pignerolle), gdzie posiadał status eksterytorialny. 13 listopada w ramach rządu utworzono Komitet Ministrów dla Spraw Kraju, który nadzorować miał ruch oporu w kraju.

9 grudnia 1939 prezydent RP powołał Radę Narodową Rzeczypospolitej Polskiej – organ doradczy rządu i prezydenta – substytut parlamentu z nominacji prezydenta RP. W jej skład wchodziło 12-24 członków. Na czele Rady stanął Ignacy Paderewski, a wiceprzewodniczącymi zostali: Tadeusz Bielecki (SN), Stanisław Mikołajczyk (SL) i Herman Lieberman (PPS). 18 grudnia rząd wydał deklarację, która formułowała najważniejsze cele działania na emigracji. Deklaracja określała III Rzeszę jako głównego wroga Polski, zapowiadała walkę o wyzwolenie Polski u boku koalicjantów i utworzenie armii polskiej na Zachodzie, zawierała ogólnikowe stwierdzenia w sprawie kształtu Polski powojennej, a także zapowiedź konsolidacji i kierowania podziemiem niepodległościowym w kraju.

10 października 1939 powołano specjalną komisję ds. zbadania przyczyn klęski wrześniowej, pod przewodnictwem gen. Józefa Hallera. Komisja była narzędziem porachunków politycznych z politykami i urzędnikami obozu sanacyjnego, których odsuwano od służby państwowej.

Jednym z głównych zadań Rządu RP było rozbudowywanie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Podpisano szereg umów z Brytyjczykami i Francuzami, planowano nawet stworzenie 100-tysięcznej armii polskiej we Francji. Ostatecznie, 4 stycznia 1940 podpisano polsko-francuski układ wojskowy i umowę lotniczą. Choć planów tych nie udało się do końca zrealizować, to we Francji powstały już wiosną 1940 1. Dywizja Grenadierów (pod dowództwem gen. bryg. Bronisława Ducha), 2. Dywizja Strzelców Pieszych (pod dowództwem gen. bryg. Bronisława Prugar-Ketlinga), Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (pod dowództwem gen. bryg. Zygmunta Bohusza-Szyszki), Polskie Siły Powietrzne (sformowano jeden zwarty dywizjon 1/145 Warszawski). Organizowano także 3. i 4. Dywizje Piechoty oraz 10. Brygadę Kawalerii Pancernej (pod dowództwem gen. bryg. Stanisława Maczka). Z inicjatywy rządu polskiego utworzono także Brygadę Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego w Syrii.

Etap londyński (od czerwca 1940)

Rząd Stanisława Mikołajczyka 1944

Rząd Tomasza Arciszewskiego 1944

Tablica na ścianie Hotelu Rubens w Londynie, upamiętniająca pobyt gen. Sikorskiego w Londynie

Na wiosnę 1940 Niemcy rozpoczęły ofensywę na froncie zachodnim. Szybko zajęli Danię, Norwegię, Belgię, Holandię i wreszcie – 22 czerwca 1940 – także Francja podpisała akt kapitulacji. W konsekwencji położenie rządu polskiego uległo poważnej zmianie. 17 czerwca odbyła się narada rządu polskiego, który postanowił skorzystać z zaproszenia premiera Churchilla i przenieść swą siedzibę do Londynu. Władze polskie ewakuowano, a 19 czerwca premier Sikorski przez radio wydał odezwę do żołnierzy, by przybywali do Wielkiej Brytanii. Niestety, do Anglii zdołała się przedostać jedynie 1/3 Polskich Sił Zbrojnych.

5 sierpnia 1940 podpisano polsko-brytyjską umowę wojskową. Utworzono m.in. I Korpus Polski, przemianowany w 1942 na I Korpus Pancerno-Motorowy (gen. Marian Kukiel), Samodzielną Brygadę Spadochronową (gen. Stanisław Sosabowski) i 1. Dywizję Pancerną (gen. Stanisław Maczek).

W II poł. 1940 jedną z najbardziej absorbujących rząd polski spraw były rokowania z rządem czechosłowackim na emigracji. W ich efekcie, 11 listopada 1940 podpisano deklarację polsko-czechosłowacką o utworzeniu po wojnie federacji państw Europy Środkowej (otwartej dla reszty państw). Z racji wrogiego stanowiska ZSRR plan ten nie doszedł do skutku.

Rząd od początku swej działalności angażował się w budowanie Polskiego Państwa Podziemnego. 27 września 1939 (jeszcze podczas oblężenia Warszawy i przed powołaniem 30 września przez prezydenta RP rządu Władysława Sikorskiego), w przewidywaniu kapitulacji Warszawy została w ramach sztabu obrony Warszawy i Komitetu Obywatelskiego przy sztabie, powołana Służba Zwycięstwu Polski, której dowódcą został Michał Tokarzewski-Karaszewicz, organizacja o charakterze wojskowo-politycznym (analogicznie do POW). SZP podporządkowała się zwierzchnictwu Naczelnego Wodza (formalnie był nim do 7 listopada 1939 r. Rydz-Śmigły). Pierwszy meldunek SZP przez nieporozumienie trafił Rydza-Śmigłego (adresowany był do Naczelnego Wodza) a dopiero potem dotarł do gen. Władysława Sikorskiego. Sikorski, wykorzystując opisaną sytuację jako pretekst, obawiając się zbyt dużego wpływu oficerów sanacyjnych na rozwój sytuacji w kraju, rozwiązał SZP i powołał na jej miejsce Związek Walki Zbrojnej. Na jego czele stanął przebywający w Paryżu gen. Kazimierz Sosnkowski, któremu podlegali: dowódca obszaru okupacji niemieckiej gen. Stefan Rowecki i dowódca obszaru okupacji sowieckiej gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, dotychczasowy zwierzchnik SZP. Celem ZWZ było przygotowywanie się do walki w momencie załamania Niemiec, szkolenie oficerów, gromadzenie broni. 14 lutego 1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową, której komendantem został gen. Stefan Rowecki ps. „Grot”. Armia Krajowa działała do 19 stycznia 1945, kiedy to została rozwiązana przez gen. Leopolda Okulickiego.

Pod koniec 1940, Rząd RP powołał Delegaturę Rządu na Kraj, jako reprezentację rządu w okupowanym kraju. Delegatem Rządu został Cyryl Ratajski (do września 1942), po nim funkcję tę objął Jan Piekałkiewicz (do 1943), a po jego aresztowaniu – Jan Stanisław Jankowski. Ostatnim Delegatem Rządu był Stefan Korboński.

22 czerwca 1941 Niemcy zaatakowały ZSRR i fakt ten był (oprócz przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny z Niemcami) rozstrzygający dla dalszych losów II wojny światowej. Izolowana na kontynencie od upadku Francji Wielka Brytania w radiowym przemówieniu Winstona Churchilla zaproponowała ZSRR bez warunków wstępnych sojusz i pomoc. W konsekwencji za pośrednictwem rządu brytyjskiego rozpoczęto także w Londynie rokowania polsko-radzieckie i w ich efekcie podpisano specjalne porozumienie. Układ ten, zwany układem Sikorski-Majski (od nazwisk sygnatariuszy) został podpisany 30 lipca 1941 i postanawiał, że:

• oba państwa zobowiązują się do udzielania sobie pomocy w walce z Niemcami,
• rząd radziecki wyraża zgodę na utworzenie na terytorium ZSRR armii polskiej z dowództwem polskim (mianowanym przez rząd polski w porozumieniu z rządem ZSRR),
• ZSRR uznaje za nieważne wszystkie układy z III Rzeszą z roku 1939 dotyczące Polski (Pakt Ribbentrop-Mołotow i pakt o granicach i przyjaźni z 28 września 1939),
• natychmiast po podpisaniu układu zostaną przywrócone stosunki dyplomatyczne między obu państwami (zerwane jednostronnie przez ZSRR 17 września 1939 w związku z agresją na Polskę i tezą o nieistnieniu państwa polskiego),
• układ wchodzi w życie natychmiast i nie podlega ratyfikacji.

Dodano także protokół dodatkowy o udzieleniu „amnestii” dla wszystkich polskich więźniów w ZSRR.

Podpisanie układu wywołało poważny kryzys w rządzie i związanym z nim podziemiem w kraju. 27 lipca minister spraw zagranicznych August Zaleski podał się do dymisji. To samo zrobili Marian Seyda i Kazimierz Sosnkowski. Głównym zarzutem wysuwanym przeciw układowi było zawarcie go w trybie niekonstytucyjnym (przez premiera bez zgody prezydenta RP i kontrasygnaty ministra spraw zagranicznych) i brak w układzie jednoznacznej deklaracji sowieckiej w kwestii przywrócenia granicy polsko-sowieckiej określonej w traktacie ryskim. Był to drugi tak poważny kryzys w łonie Rządu Emigracyjnego i doprowadził on do rozłamu zagranicznej koalicji. Nowym ministrem spraw zagranicznych został w konsekwencji 3 września Edward Raczyński, ministrem spraw wewnętrznych Stanisław Mikołajczyk, ministrem sprawiedliwości Herman Lieberman. Rozwiązano również Radę Narodową, a jej nowy skład powołano dopiero 3 lutego 1942 (przewodniczącym został Stanisław Grabski).

12 sierpnia 1941 Rada Najwyższa ZSRR wydała dekret o amnestii dla Polaków więzionych w ZSRR. 14 sierpnia podpisano umowę wojskową polsko-radziecką, na mocy której miano utworzyć ze zwolnionych więźniów armię polską (organizacyjnie i personalnie podlegającą Polakom, a taktycznie – Sowietom) do walki z Niemcami u boku Armii Czerwonej. We wrześniu na dowódcę armii wyznaczono więzionego dotychczas na moskiewskiej Łubiance gen. Władysława Andersa. 30 listopada do ZSRR przybył gen. Sikorski. 3-4 grudnia 1941 odbył serię rozmów ze Stalinem, które zakończyły się podpisaniem wspólnej deklaracji politycznej, w której Stalin zgodził się m.in. na ewakuację 25 000 żołnierzy polskich do Iranu. Postanowiono także, że armia polska będzie składać się z 6 dywizji i formacji pomocniczych (do 130 tys. żołnierzy).

Czasy powojenne (1945–1990)

Godło RP w latach 1956–1990

6 lipca 1945 dotychczasowi sojusznicy Rzeczypospolitej, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wycofały uznanie dyplomatyczne Rządu RP na uchodźstwie, uznając powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem Stanisława Mikołajczyka za wykonanie postanowień konferencji jałtańskiej w kwestii powołania rządu polskiego uznawanego przez wszystkie państwa tzw. Wielkiej Trójki (Wielką Brytanię, USA i ZSRR). 25 czerwca 1945 rząd Tomasza Arciszewskiego w nocie przekazanej zwycięskim mocarstwom odrzucił postanowienia konferencji w Teheranie i Jałcie, stwierdzając, że swoje uprawnienia konstytucyjne przekazać może tylko rządowi wyłonionemu w wolnych wyborach w kraju.

Ostatnie jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie zostały rozwiązane w 1947 po sfałszowanych przez PPR wyborach parlamentarnych w Polsce (styczeń 1947) – oprotestowanych, lecz uznanych przez mocarstwa zachodnie.

Z rządem Rzeczypospolitej w Londynie kontakty utrzymywało 19 republik południowo- i środkowoamerykańskich (m.in. Kuba) oraz Watykan, Irlandia, Australia, Południowa Afryka, Hiszpania, Egipt, Liban, Syria.

Irlandia, Hiszpania i Watykan (do 1958 ambasador przy Watykanie, do 1972 chargé d’affaires Kazimierz Papée) były ostatnimi państwami, które uznawały Polski Rząd na Uchodźstwie.

Wobec faktu, że Prezydent August Zaleski po zakończeniu kadencji odmówił przekazania urzędu wyznaczonemu następcy, w 1954 doszło do rozłamu w rządzie, większość Polaków na emigracji zaprzestała wspierania Augusta Zaleskiego i poparło Radę Trzech.

Po wyborach prezydenckich w Polsce w 1990 ostatni prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski przekazał insygnia prezydenckie II Rzeczypospolitej, wśród nich insygnia Orderu Orła Białego i Orderu Odrodzenia Polski, Lechowi Wałęsie. Tym samym Rząd RP na uchodźstwie zakończył działalność.

Rezydencja prezydenta znajdowała się w londyńskiej dzielnicy Chelsea, 43 Eaton Place. Obecnie w budynku tym znajduje się prywatna rezydencja.

Premierzy Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie (1939–1990)

Lp.	Imię i nazwisko	Objął urząd	Złożył urząd
1.	gen. Władysław Eugeniusz Sikorski	30 września 1939	18 lipca 1940
2.	August Zaleski	18 lipca 1940	20 lipca 1940
3.	gen. Władysław Eugeniusz Sikorski	20 lipca 1940	4 lipca 1943 (zginął podczas katastrofy lotniczej)
4.	Stanisław Mikołajczyk	14 lipca 1943	24 listopada 1944
5.	Tomasz Arciszewski	29 listopada 1944	2 lipca 1947
6.	gen. Tadeusz Bór-Komorowski	2 lipca 1947	10 lutego 1949
7.	Tadeusz Tomaszewski	7 kwietnia 1949	10 sierpnia 1950
8.	gen. Roman Władysław Odzierzyński	25 września 1950	8 grudnia 1953
9.	Jerzy Hryniewski	18 stycznia 1954	13 maja 1954
10.	Stanisław Mackiewicz	8 czerwca 1954	21 czerwca 1955
11.	Hugon Hanke	8 sierpnia 1955	10 września 1955
12.	Antoni Pająk	10 września 1955	14 czerwca 1965
13.	Aleksander Zawisza	25 czerwca 1965	9 czerwca 1970
14.	Zygmunt Muchniewski	20 lipca 1970	13 lipca 1972
15.	Alfred Urbański	18 lipca 1972	15 lipca 1976
16.	Kazimierz Sabbat	5 sierpnia 1976	8 kwietnia 1986
17.	Edward Szczepanik	8 kwietnia 1986	22 grudnia 1990

Prezydenci Rzeczpospolitej Polskiej na uchodźstwie (1939-1990)

Lp.	Imię i nazwisko	Objął urząd	Złożył urząd
1.	Władysław Raczkiewicz	30 września 1939	6 września 1947
2.	August Zaleski	9 czerwca 1947	7 kwietnia 1972 (od 1954 równolegle z Radą Trzech)
3.	Stanisław Ostrowski	9 kwietnia 1972	8 kwietnia 1979
4.	Edward Bernard Raczyński	8 kwietnia 1979	8 kwietnia 1986
5.	Kazimierz Sabbat	8 kwietnia 1986	19 lipca 1989
6.	Ryszard Kaczorowski	19 lipca 1989	22 grudnia 1990 (do zaprzysiężenia Lecha Wałęsy)

Siedziby

• Sztabu Naczelnego Wodza RP, w Hotelu Rubens przy Buckingham Palace Road 39, nieopodal Pałacu Buckingham, nazywany „Hotelem Rubens”, obecnie pełni funkcję hotelową
• Prezydenta RP, nazywany „Zamkiem”, w Bryanston Court przy Great Cumberland Place 56, obecnie pełniącego funkcję hotelu, następnie przy Eaton Place 43
• Prezydium Rady Ministrów RP, przy Beaumont 22, od 1942 w Pałacu Rothschildów przy Kensington Palace Garden 18-19, obecnie rezydencja Lakszmi Mittala
• Rządu RP, początkowo w budynku b. ambasady RP przy Portland Place 47, następnie po zbombardowaniu obiektu, w Stratton House (m.in. z ministerstwami – spraw wewnętrznych, informacji) przy Stratton Street 5, niektóre komórki mieściły się też w budynkach Polskiej Misji Katolickiej przy Devonia Road 4
• Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP przy Queen Gate 70

Publikacje dokumentów

• W. Rojek (opr.): Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej [1939-1945], t. I–VIII, Kraków 1994-2008
• Historia Rządu Emigracyjnego – Nagłe zerwanie i śmierć Sikorskiego, [w:] [1]
• Informator Polski Wielka Brytania 2011-2012, Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii Londyn 2011, 148 s., ISBN 0-9543217-23 [2], [3]

Linki zewnętrzne

• Katalog Archiwum Rządu Polskiego na uchodźstwie w zbiorach Instytutu Piłsudskiego
• Zdigitalizowane Archiwum Rządu Polskiego na uchodźstwie w Kolekcjach archiwalnych online Instytutu Piłsudskiego
• II wojna światowa – serwis dot. działalności Rządu RP na Emigracji
• Dziennik Ustaw RP na Uchodźstwie

Bibliografia

• Piotr Żaroń: Generał Władysław Skorski. Żołnierz, mąż stanu, Naczelny Wódz. 1939-1943. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003. ISBN 83-7322-666-4.